Համիտեան Ջարդեր
| Համիտեան Ջարդեր | |
|---|---|
| Վայր | Պատմական Հայաստանի Օսմանեան գրաւումին տակ գտնուող շրջանները |
| Թուական | 1894-1897 |
| Զոհ | Հայեր, Արամեացիներ (Ասորիներ)[1] |
| Յարձակումի Տեսակ | Ցեղասպանութիւն, կոտորածներ, ջարդ, աւարառութիւն, կողոպուտ, բռնի կրօնափոխում |
| Զոհերու Թիւ | 80,000-300,000[2][3] |
Համիտեան Ջարդեր նաեւ կը կոչուին Հայոց Ջարդեր (Հայերուն Ջարդերը, կամ թրքերէն՝ Turkish: Hamidiye Katliamı), օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող Հայերուն ջարդերն են, որոնք տեղի ունեցան ԺԹ (19-րդ) դարու 90-ականներու կէսերուն։ Զոհերուն նուազագոյն թիւը 100,000[2] է իս միջինը 300,000[3], որուն հետեւանքներէն էին 50,000-է աւելի որբացած մանուկները։[5] Այս ջարդերը կոչուած են «Սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ․»-ի անունով, ով նուաղող ու անկում ապրող իր օսմանեան կայսրութիւնը պահպանելու համար վերահաստատեց համիսլամականութիւնը իբր պետական դաւանանք։ Թէեւ ջարդերուն հիմնական թիրախը Հայերն էին, սակայն կարգ մը դէպքերուն անոնց զոհերը դարձան բոլոր Քրիստոնեաները, առանց խտրութեան, ինչպէս Տիգրանակերտի Կոտորածներու դէպքին, ուր, նուազագոյնը մէկ ժամանակակից աղբիւրի համաձայն, Հայերուն կողքին ամէնէն քիչը 25,000 Արամեացիներ[1] (կախուած իրենց եկեղեցական յարանուանութեան անոնք կը կոչուին Սրեաններ, Ասորիներ, Քաղդէացիներ)։
Ջարդերը սկսան 1894 թուականին, եւ յաջորդող տարիներուն ընթացքին աւելի լայն տարածքներու վրայ սփռուեցան։ Սպաննութեանց մեծ մասը տեղի ունեցան 1894-էն մինչեւ 1896 թուականը։ 1897-ին, հետեւելով Ապտ Ուլ-Համիտին համաշխարհային դատապարտութեան կոտորածները սկսան նուազիլ։ Հայերը, որոնք արդէն երկար ժամանակ է կը հալածուէին, ենթարկուեցան ամէնաբիրդ բռնութիւններուն, քանզի կառավարութիւնը (Օսմանական) կ՚արհամարէ քաղաքացիական բարեփոխումներու եւ աւելի լաւ վարմունքի բոլոր անոնց կոչերը։ Օսմանցիները վայրենի ոյժով կը ջարդէին բոլորը, առանց տարիքային կամ սեռական խտրականութեան, անչափահաս ըլլալը կամ իգական սեռին պատկանիլը թողութիւն չէին շնորհէր:[6]
Անգլիական «Տը-Թէլէկրաֆ» (Անգլերէն՝ The Telegraph) օրաթերթը կոտորածներու մասին լուրերը տարածեց աշխարհով մէկ, ինչին արդիւնքով Եւրոպայի եւ Ամէրիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ լայնարձակ լուսաբանութեան։[7]
Ըմբոստացում Սասնոյ մէջ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
ՌՊՂԴ (1894) թուականին «Սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ․»-ն սկսաւ թիրախաւորել Հայերը, ճամբան բանալով Համիտեան Ջարդերուն։ Այս հալածանքները Հայերուն մէջ ամրապնդեցին ազգային զգացումները։ Սասնոյ մէջ տեղի ունեցաւ Հայկական դիմադրութեան կողմէն վարուած առաջին նշանաւոր ճակատամարտը։ Հնչակեան (ՍԴՀԿ) գործիչները որոնցմէ կարելի է յիշել Միհրան Տամատեանն ու Համբարձում Պօյաճեանը խրախուսեցին Հայերուն դիմադրութիւն ցուցաբերել օսմանցիներուն բանեցուցած հալածանքներուն եւ կրկնակի հարկերուն։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը զինեց այս շրջանի Հայերը։ Սասնոյ մէջ, Հայերը ճակատեցան օսմանեան բանակին ու քրտական անկանոն զինեալներուն, ի վերջոյ տեղի տալով թշնամեաց անհամաչափ թիւերուն եւ ընդհանուր ներումի թուրքերուն խոստումներուն որոնք երբեք չիրականացան։[8]
Ի պատասխան Սասնոյ ցուցաբերած դիմադրութեան, Մշոյ կառավարիչը (թրքական գրաւումին) սկսաւ այդ շրջանի Մահմետականներուն դրդել Հայերուն դէմ։ Պատմաբան Փաթրիք Պալֆօր (Անգլերէն՝ Patrick Balfour, կամիր ընտանեկան տիտղոսով՝ Լորտ Քինրօս, Lord Kinross) կը գրէ թէ այսպիսի ջարդեր յաճախ տեղի կ՚ունէնային թուրքերը մզկիթներուն մէջ հաւաքելով եւ կեղծօրէն յայտարարել թէ Հայերը նպատակ ունին «հարուածել Իսլամը»։[9]
«Սուլթան Ապտ Ուլ-Համիտ Բ․(երկրորդ)»-ը օսմանական բանակը ղրկեց Սասնոյ շրջանը, նաեւ զինեց քրտական անկանոն խմբաւորումները։ Անոնք տարածեցին բռնութիւնը եւ այս մէկը ազդեցութիւն ունեցաւ օսմանեան գրաւումին տակ գտնուող Հայկական աւաններուն մեծ մասին վրայ։[10]
Զոհերուն Թիւը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
.jpg)
Անկարելի է «Համիտեան Ջարդեր»-ուն ժամանակ զոհուած Հայերուն ստոյգ թիւը տալ, սակայն պատմաբաններուն տուած թիւը կը տատանուի 80,000-էն 300,000-ի սահմաններուն մէջ։[3]
Գերմանացի քարոզիչ «Եօհաննէս Լէփսիոս»-ը (Գերմաներէն՝ Johannes Lepsius) աւերումներուն մասին բծախնդրօրէն տուեալներ հաւաքած է, ըստ իր հաշիւներուն`
- 88,243 Հայ նահատակուած էր,
- 546,000-ը հարստահարուած էր,
- 2,493 գիւղ կործանուած էր,
- 646 գիւղի բնակչութիւնը բռնաբար Իսլամացած էին,[12]
- 645 եկեղեցի եւ վանք սրբապղծուած էին, որոնցմէ 328-ը մզկիթներու վերածուեցան։[13]
Ան նաեւ վեր ի վերոյ հաշուեց Հայերու 100,000 յաւելուածական զոհերը, որոնք մահացան սովահարութեան եւ համաճարակ հիւանդութեանց արդիւնքով, նահատակներուն ընդհանուր թիւը հասցնելով 200,000-ի։[14]
Ի հակադրութիւն անոր, Անգլիոյ դեսպանը վեր ի վերոյ 100,000 նահատակներ հաշուած է, որոնք զոհուած էն մինչեւ 1895-ի դեկտեմբերը։[15] Սակայն ջարդերը շարունակուեցան մինչեւ 1896 թուականը։
Գերմանիոյ արտագին գործոց նախարարութեան գործնական եւ Թիւրքագէտ «Էրնթսթ Եաք»-ը (Գերմաներէն՝ Ernst Jäckh) կը պնդէ թէ Համիտեան Ջարդերուն ժամանակ
- 200.000 Հայ սպաննուած է,
- 50,000-ը վտարուած,
- 1000,000-ին ունեցուածքը աւարուած ու կողոպտուած։
Ֆրանսացի դիւանագիտական պատմաբան «Փիէր Ռէնուվին»-ը (Անգլերէն՝ Pierre Renouvin) նոյնօրինակ թիւ մը կը ներկայացնէ, ան կը պնդէ թէ 250,000 Հայ նահատակուած է, հիմնուելով իր պարտականութիւնները կատարած ժամանակ վաւերացուած փաստաթուղթերու վրայ։[15]
Հայերէն զատ, մօտաւորապէս 25,000 Արամեացիներ (կախուած իրենց եկեղեցական յարանուանութեան անոնք կը կոչուին Սրեաններ, Ասորիներ, Քաղդէացիներ) իրենց կեանքը կորսնցուցին Տիգրանակերտի Ջարդերուն ընթացքին։[16]
Պատմագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Կարգ մը գիտնականներ, ինչպէս խորհր-դային (Անգլերէն՝ Soviet, Ռուսերէն՝ Cовет) պատմաբաններ Մկրտիչ Գեղամի Ներսիսեան, Ռուբեն Սահակեան, Ճոն Կիրակոսեան (արդի Արեւելահայերէնի տառադարձութեամբ՝ Ջոն), Իսրայէլցի պատմաբաններ Եհուտա Պաուըր (Երուսաղէմի Եբրայական Համալսարամի ողջակիզութեան (Անգլերէն՝ holocaust) պատմաբան), Պէնի Մորիս ու Տրոր Զէէւի։ Վերջին երկուքը իրենց Երեսուն Տարուայ Ցեղասպանութիւնը գիրքին մէջ կը պնդեն այդ տեսակետը որ 1894-1896 թուականներուն տեղի ունեցած ջարդերը Մեծ Եղեռնի (Հայոց Ցեղասպանութեան) առաջին հանգրուանն էին։[17] Սակայն գիտնականներուն մեծ մասը այս եզրոյթը (Հայոց Ցեղասպանութիւն) կը սահմանափակէ 1915-1923 թուականներուն մէջ։[18]
Տե՛ս Նաեւ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Խանասորի Արշաւանք։
- Սարդարապատի Հերոսամարտ։
- Երեսուն Ամեայ Ցեղասպանութիւնը։
- Հայոց Ցեղասպանութիւն (Մեծ եղեռն 1915)։
- Ամօթալի Արարք Մը (գիրք)։
Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- ↑ 1,0 1,1 Angold, Michael (2006), O'Mahony, Anthony (ed.), Cambridge History of Christianity, vol. 5. Eastern Christianity, Cambridge University Press, p. 512, ISBN 978-0-521-81113-2.
- ↑ 2,0 2,1 Dictionary of Genocide, By Paul R. Bartrop, Samuel Totten, 2007, p. 23
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Թանէր Աքչամ / Akçam, Taner (2006) A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility /Ամօթալի Արարք Մը՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ Թուրքերուն Պատասխանատուութեան Հարցը էջ 42, Metropolitan Books, New York ISBN 978-0-8050-7932-6
- ↑ "The Graphic". December 7, 1895. p. 35. Retrieved 2018-02-05 – via The British Newspaper Archive.
- ↑ "Fifty Thousand Orphans made So by the Turkish Massacres of Armenians", The New York Times, December 18, 1896, «The number of Armenian children under twelve years of age made orphans by the massacres of 1895 is estimated by the missionaries at 50.000»։
- ↑ Cleveland William L. (2000)։ A History of the Modern Middle East (2nd հրտրկթն․)։ Boulder, CO: Westview։ էջ 119։ ISBN 0-8133-3489-6
- ↑ Deringil, Selim (Սէլիմ Տէրինկիլ); Adjemian, Boris; Nichanian, Mikaël (2018).
- ↑ Kurdoghlian, Mihran (1996). Պատմութիւն Հայոց [History of Armenia] (in Armenian). Vol. III. Athens: Council of National Education Publishing. pp. 42–44.
- ↑ Lord Kinross (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow, p. 559.
- ↑ Hovannisian, Richard G (1997). "The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876–1914" in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Ed. Richard G. Hovannisian. New York: St. Martin's Press, p. 223. ISBN.
- ↑ Jenkins, H. D. (October 1915). "Armenia and the Armenians" (PDF). National Geographic. p. 348. Retrieved January 22, 2013. (անգլերէն)
- ↑ On this issue in general, see Selim Deringil Սէլիմ Տէրինկիլ (April 2009), "'The Armenian Question Is Finally Closed': Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897," Comparative Studies in Society and History 51, pp. 344-71.
- ↑ Ռիչըրտ Յովհաննէսեան Hovannisian, Richard G. (1967). Armenia on the road to independence, 1918. Berkeley: University of California Press. p. 267. ISBN 0-520-00574-0. OCLC 825110.
- ↑ Forsythe David P., խմբգր․ (2009)։ Encyclopedia of human rights։ Oxford: Oxford University Press։ ISBN 978-0195334029
- ↑ 15,0 15,1 Dadrian.
- ↑ Angold, Michael (2006), O'Mahony, Anthony, ed։, Cambridge History of Christianity, 5. Eastern Christianity, Cambridge University Press, p. 512, ISBN 978-0-521-81113-2, https://books.google.com/books?id=vBy7CTYVBeMC
- ↑ Պէնի Մորիս ու Տրոր Զէէւի / Benny Morris and Dror Ze'evi, The Thirty-Year Genocide: Turkey's Destruction of Its Christian Minorities, 1894–1924. «Երեսուն Տարուայ Ցեղասպանութիւնը․ թուրքիոյ բնաջնջումը իր քրիստոնեայ փոքրամասնութեանց 1894 –1924»
- ↑ For a brief discussion on continuity, see Richard G. Hovannisian (2007), "The Armenian Genocide: Wartime Radicalization or Premeditated Continuum?" in The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies, ed.