Շուշուայ Ջարդերը (Շուշիի Կոտորածները)
Շուշուայ Ջարդերը [1] կամ Շուշիի Ջարդերը եւ կամ Շուշիի Կոտորածները 1920 թուականի[2][3][4][5][6] Մարտ ամսուն 22-էն 26-ը տեղի ունեցած Շուշիի Հայ բնակչութեան զանգուածային սպաննութիւնները, աւերածութիւնն եւ Արցախի մարմնական ու մշակութային Հայաթափումն էր։[7]Զոհերուն թիւը ըստ աղբիւրին կը տատանուի 500-էն[8] 20,000-ի[9]:
Կոտորածը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ապստամբութիւնը խեղդելէն անմիջապէս ետք, Ազէրի զօրագունդերը, քաղաքին մէջ հաստատուած Ազէրի բնակչութեան հետ միասին, իրենց բարկութիւնը թափեցին Շուշեցի Հայերուն վրան։[8] Քաղաքին եկեղեցիները կրակին տրուեցան, ինչպէս նաեւ մշակութային կեդրոնները, դպրոցները, գրադարանները, առեւտրական հաստատութիւնները, եւ ունեւոր Հայերուն տուները։ Եպիսկոպոս Վահան Տէր-Գրիգորեանը, ով հաճոյակատարութեան քաղաքականութիւն կը վարէր Ազէրիական իշխանութիւններուն կողմէն, կը սպաննուի ու կը գլխատուի, անոր կտրուած գլուխը մկունդի (մեծ-նիզակ) վրան դրուած թափօրով մը կը շրջուի քաղաքին փողոցներուն մէջ։[8] Ոստիկանապետ Աւետիս Տէր-Ղուկասեանը կը վերածուի «մարդկային ջահ»-ի մը (կրակին կը տրուի), մինչ հարիւրաւոր մարդիկ կը սպաննուին։[8]
Արդիւնք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
5-6 Հազար Հայեր կրցան փախչիլ Քարինտակ-Վարանդա-Դիզակ ճանապարհով։[10] 1920-ի Ապրիլի 11-ին Արցախի (Ղարաբաղի) մօտ 20 գիւղեր աւիրուած էին երկու տարի առաջ ստեղծուած «Ազրպէյճանի հանրապետութեան» ոյժերուն կողմէն։ 25,000 Հայեր դարձած էին անօթեւան (6,000 փախստականներ Շուշիէն)։[11]
Զոհերու Թիւը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ըստ Կովկասեան Օրացոյցի (Ռուսերէն՝ Кавка́зский календа́рь, Քաւքազսքիհ Քալէնտար, տոմար-տարեգիրք) 1917 թուականի թիւին, 1916 թուականի Յունուարի 14-ին (հին տոմարաւ՝ Յունուարի 1-ին) Շուշիի Հայերուն թիւն էր 23,396, անոնք կը կազմէին ընդհանուր բնակչութեան 53,3 տոկոսը, եւ 19,091 Մահմետական-Շիա գաղթաբնակներ (մես մասամբ Թիւրքական ծագումով) որոնք կը կազմէին «բնակչութեան 43,5 տոկոսը[12][13]
Շուշիի Կոտորածներուն զոհերու թիւնը վէճի առարկայ է, ոմանք կ՚ըսեն թէ անոնց թիւը կը կազմէ մի քանի հարիւր[8], իսկ ուրիշներ կը պնդեն թէ անոնց թիւը կը հասնի 20,000-ի[9]։
Վնասուց Հատուցում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ազրպէյճանի ներքին գործոց նախկին նախարար Պէհպուտ Խան Ճաւանշիրը կ՚ենթարկուի մահապատիժի ՀՅԴ (Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան) կողմէն, «Նեմեսիս գործողութեան» ընթացքին։
Յիշատակում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Երեւելի Ռուս բանաստեղծ Օսիփ Մանտէլշթամը (Ռուսերէն՝ Осип Мандельштам) որ այցելած էր Շուշին 1930 թուականին, 1931 թուականին գրած է ոտանաւոր մը «Փայետոնի Վարորդը» վերնագիրով, ի յիշատակ ջարդին եւ հրդեհին․
|
Ուրեմն Արցախի* մէջ,
Ասոնք էին իմ վախերս․ Քառասուն հազար մեռած պատուհաններ, Կերեւան ամէն կողմէ։ Անհոգի գործին շերամը, Թաղուած է լեռներուն մէջ։- Օսիփ Մանտէլշթամ
|
|
*Բնագիրին մէջ Մանտէլշթամ-ը գործածած է Ռուսերէն՝ «Նակորնօ Քարաբախ» (Нагорный Карабах) բառը, որուն «Քարա» (Թրքերէն՝ قره/Kara/Qara) մասնիկը Թրքերէն կը նշանակէ սեւ, իսկ «Բաղ» (Պարսկերէն՝ باغ) որ Արեւմտահայերէնի տառադարձութեամբ կը հնչուի «պաղ» կը նշանակէ բակ կամ պարտէզ։[14][15][16]
Տե՛ս Նաեւ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Արցախի Շուշի Քաղաքը։
- Շուշիի Ազատագրումը։
- Շուշի Քաղաքին Պատմուեան Թանգարան։Սասնոյ Ջարդեր։
- Տիգրանակերտի Ջարդերը (1895)։
- Խանասորի Արշաւանք։
- Սարդարապատի Հերոսամարտ։
- Այնթապի Բերդ։
- Երեսուն Ամեայ Ցեղասպանութիւնը։
- Հայոց Ցեղասպանութիւն (Մեծ եղեռն 1915)։
- Ամօթալի Արարք Մը (գիրք)։
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ «Շուշիի» բառը գրելուն աւանդական (Գրաբարեան) ձեւը։
- ↑ Մովսէս Աբէնլեան / Abelian, Movses (3 March 1997). "Statement issued on 3 March 1997 by the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia". ՄԱԿ United Nations. Archived from the original on 14 March 2001.
- ↑ The “Shushi Revival” Fund. www.shushi.org. Archived from the original on 15 September 2007.
- ↑ Hakobyan, Grigor (14 February 2004). "Shushi- Armenian city of sorrow and triumph". www.usanogh.com. Archived from the original on 29 September 2007.
- ↑ "В Нагорном Карабахе осудили погромы 1920 года в Шуши" [In Nagorno-Karabakh, the pogroms of 1920 were condemned in Shushi] (in Russian). Archived from the original on 2 June 2008.
- ↑ Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (2005). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. London: RoutledgeCurzon. ISBN 0-203-00493-0. OCLC 229988654.
- ↑ Geldenhuys, Deon (2009). Contested States in World Politics. Vol. 3. Berkeley: Palgrave Macmillan UK. ISBN 9780230234185. Էջեր՝ 96–97։
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Ռիչըրտ Յովյաննէսեան, Hovannisian, Richard G. (1996a). The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920. Vol. 3. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520088030. Էջեր՝ 152։
- ↑ 9,0 9,1 Smele, Jonathan D. (2015). Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916–1926. Lanham, Maryland. ISBN 978-1-4422-5281-3. OCLC 923010906. Էջ՝ 137։
- ↑ Bagdasaryan, Gegam (March 2015). "Три нераскрытых обстоятельства резни армян в Шуши" [Three unsolved circumstances of the massacre of Armenians in Shushi]. theanalyticon.com (in Russian). Stepanakert. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 15 November 2022.
- ↑ Ռիչըրտ Յովյաննէսեան, Hovannisian, Richard G. (1996a). The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920. Vol. 3. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520088030. Էջեր՝ 157-158։
- ↑ Кавказский календарь на 1917 год [Caucasian calendar for 1917] (in Russian) (72nd ed.). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917. Archived from the original on 4 November 2021. Էջեր՝ 190-192։
- ↑ Bagdasaryan, Gegam (March 2015). "Три нераскрытых обстоятельства резни армян в Шуши" [Three unsolved circumstances of the massacre of Armenians in Shushi]. theanalyticon.com (in Russian). Stepanakert. Archived from the original on 14 November 2022. Retrieved 15 November 2022.
- ↑ Osip Mandelstam, "Faetonshchik," "Мандельштам Осип | Классика.ру - электронная библиотека классической литературы". Archived from the original on 2007-08-13. Retrieved 2007-08-29. Archived 2007-08-13 at the Wayback Machine
- ↑ Osip Mandelstam. Sochineniia. 2 vols (հատոր). (Մոսկուա, Moscow, 1990) 1: Էջեր՝ 517–519.
- ↑ Baines, Jennifer. Mandelstam: The Later Poetry. (Cambridge: Cambridge University Press, 1976), Էջեր՝ 41-42.