Լիխթընշթայն

Լիխթընշթայն
Բնակավայր
	Լիխթընշթայն
	գերմաներէն՝ Liechtenstein; գերմաներէն՝ Fürstentum Liechtenstein
Դրօշակ	Զինանշան
Երկիր	Լիխթընշթայն
Ներքին բաժանում	Ռուգգել?, Շելենբերգ?, Գամպրին?, Աշեն?, Mauren?, Շան (Լիխտենշտայն)?, Պլանկեն?, Վատուզ, Triesenberg?, Triesen? և Balzers?
Prime Minister of Liechtenstein?	Daniel Risch?
Օրէնսդրական մարմին	Լիխթընշթայնի Խորհրդարան
Հիմնադրուած է՝	12 Յուլիս 1806
Տարածութիւն	160 քմ²
Պաշտօնական լեզու	գերմաներէն
Բնակչութիւն	37 922 մարդ (2017)
Կը գտնուի ափին	Ռայն գետ
Ժամային գօտի	UTC+1
Փոստային ցուցանիշ	9485–9498
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	FL
Անուանուած է	Լիխտենշտայնի արքայատոհմ?
Պաշտօնական կայքէջ	liechtenstein.li(գերմ.)

Լիխթընշթայն կենդրոնական Եւրոպայի Ալփեան լեռնաշղթայի մէջ գտնուող իշխանութիւն մըն է: Ան աշխարհի վեցերորդ ամէնափոքր երկիրն է եւ Ուզպեքիստանէն զատ երկրորդ երկիրը, որ սահմանափակուած է երկիրներու միջեւ, որոնք դէպի ծով ելք չունին:^[3] Սահմաններն են՝ արեւելքէն՝ Աւստրիա, հարաւէն եւ արեւմուտքէն՝ Զուիցերիա: Մայրաքաղաքը Վատուց՝ կարեւոր տնտեսական կենդրոն է:

Աշխարհագրութիւն

Դիրք եւ տարածութիւն

Լիխթընշթայն կը գտնուի կենդրոնական Եւրոպայի հարաւ-արեւմտեան շրջանը: Անոր սահմանակից երկիրներն են՝ արեւելքէն՝ Աւստրիան, հարաւէն եւ արեւմուտքէն՝ Զուիցերիան:^[4] Անոր սահմանները բնական սահմաններէ ալ կը բաղկանան՝ արեւմտեան սահմանը Զուիցերիոյ հետ կը համապատասխանէ Ռայն գետի հոսանքին հետ, իսկ արեւմուտքէն՝ Աւստրիոյ Ալփեան լեռնաշղթային հետ:^[5]

Լիխթընշթայնը մօտ 160.5 ք. քմ. տարածութեամբ Եւրոպայի չորրորդ եւ աշխարհի վեցերորդ ամէնափոքր երկիրկն է:^[6] Լիխթընշթայնը եւ Ուզպեքիստանը միակ երկիրներն են, որոնք շրջապատուած են երկիրներէ եւ դէպի ծով ելք չունին:

Մակերեւոյթ

Լիխթընշթայնը բաժնուած է երկու մասի՝ հիւսիսային (Oberland՝ «վերին» երկիր), որ մեծամասնութեամբ կը բաղկանայ դաշտերէ եւ հարաւային (Unterland՝ «ստորին» երկիր), որ կը բաղկանայ լեռներէ, յատկապէս՝ Ալփեան լեռնաշղթան:

Ժողովրդագրութիւն

Լիխթընշթայնի բնակչութիւնը, ըստ 2019-ի մարդահամարին, կը բաղկանայ 38557 բնակիչներէ, որուն 66,1 % Լիխթընշթայնցի են: Ժողովուրդի 19,4 % կու գայ գերմանախօս երկիրներէ (9,7 % Զուիցերիայէն, 5,8 % Գերմանիայէն, 3,9 % Աւստրիայէն), իսկ մնացած 14,5 % կու գայ մօտաւոր 90 այլ երկրներէ:^[7]

Լեզու

Լիխթընշթայնի պաշտօնական լեզուն գերմաներէնն է: Խօսակցութիւնը սակայն կ'ընթանայ Լիխթընշթայնի տարբեր բարբառներով, որոնք գերմաներէնէն կը տարբերին իրենց հնչումներով:^[8]

Կրօնք

Կաթողիկէ եկեղեցին Լիխթընշթայնի ազգային եկեղեցին է: 2015-ի մարդահամարին համաձայն, ժողովուրդի 73,4 % կաթողիկէ էին, 8,2 % բողոքական, 7 % անկրօն, 5,9 % իսլամ, 2,3 % այլ հաւատքի պատկանող էին, իսկ 3,3 % իրենց կրօնքի մասին տեղեկութիւն չտուին:^[9]

Պատմութիւն

Նախապատմութիւն

Լիխթընշթայնի մէջ հնագիտական գիւտերը կը փաստեն, թէ մարդիկ այս տարածքին վրայ 5000 թ. ք.ա. բնակած են: Ք.ա. 15թ. Հռոմէական կայսրութիւնը գրաւեց «Ռաէդիա» տարածաշրջանը, որուն մէջ կար նաեւ այսօրուայ Լիխթընշթայնը:^[10] Հռոմէացիները շինեցին Պրեկենցէն Միլանօ մայրուղի մը, որ կ'անցնէր Լիխթընշթայնի միջով: Այս պատճառով, մարդիկ սկսան տեղափոխուիլ այս մայրուղիի շրջակայքը եւ հիմնեցին ագարակներ եւ փերթեր:

Միջնադարեան շրջան

Հռոմէական կայսրութեան անկումէն ետք, ալեմաննական ցեղեր սկսան գաղթել դէպի այս տարածաշրջան: 8րդ դարուն Լիխթընշթայն կը պատկանէր Ֆրանքական թագաւորութեան, իսկ 10րդ դարուն՝ Գերմանական ազգի Սրբազան Հռոմէական կայսրութեան: 1342թ Վատուցի կոմսութիւնը հիմնուեցաւ:

Իշխանութեան ստեղծումը եւ անկախութիւն

Վատուցի վերջին կոմսը եղաւ Ֆերտինանտ Քարլ ֆոն Հոհընեմս: Անոր իշխանութեան տակ տեղի ունեցան վհուկներու հետապնդումներ, ուր 100է աւելի վհուկներ տարբեր ձեւերով սպաննուեցան: Ասկէ բացի, Հոհընէմս պարտքեր գոցելու համար, 1712-ին ծախեց Վատուցի եւ Շէլընպէրկի (Ներկայիս Լիխթընշթայնի հիւսիսային մասը գտնուող) կոմսերը Յոհան Ադամ իշխանին: Յոհան կը պատկանէր «Լիխթընշթայնըր» իշխանական ընտանիքին, որուն ծագումը Ստորին Աւստրիայէն էր:^[11] 1719թ Գերմանիոյ կայսեր Քարլ 6.-ի հրամանով, Յոհան Ադամ միացուց այս երկու կոմսերը եւ զայն կոչեց իր իշխանական ընտանիքի անունով Լիխթընշթայն: Այսպիսով, Յոհան Ադամ դարձաւ Լիխթընշթայնի անուանակոչը եւ անոր առաջին իշխանը:

Պատմութեան ընթացքին, Լիխթընշթայն շատ ատեն կը դառնար օտար երկիրներու մարտադաշտ: Նափոլէոնի պատերազմներու ատեն, Լիխթընշթայն կը գրաւուի ֆրանսական զօրքին կողմէ: 1806 Նափոլէոն կը ստեղծէ Ռայնի դաշնագիրը եւ կ'ընդգրկէ Լիխթընշթայնը դաշնագրի միւս 16 անդամներուն հետ: Այս ձեւով Լիխթընշթայն առաջին անգամ ըլլալով կը դառնայ անկախ: 1814-1815 տեւող Վիեննայի համաժողովի ընթացքին, Լիխթընշթայնը կ'ընդունուի իբր ազատ իշխանութիւն եւ մաս կը կազմէ նոր հիմնուած Գերմանական Դաշնակցութեան մէջ:^[12]

Լիխթընշթայն գերմանական դաշնակցութեան մէջ

Գերմանական դաշնակցութեան նպատակը Սրբազան Հռոմէական կայսրութեան պայմաններու վերադառնալն էր: Այս դաշնակցութեան պայմաններէն մէկն էր, որ 41 անդամները իրենց օրէնսգիրերը ունենան: Այսպիսով Լիխթընշթայն ունեցաւ իր առաջին օրէնսգիրը: Սակայն այս օրէնսգիրը խորհրդարանին կամ այլ ժողովրդավար մարմիններու որեւէ ուժ չէր տար: Իշխանը ունէր ամբողջական քաղաքական ուժ եւ իրաւունքներ:

Շրջակայ շրջանները հետզհետէ կը դառնային ազատամիտ եւ ռամկավար շարժումներու կեդրոններ: Ոգեւորուած ասկէ, Փեթըր Քաիզըր, Լիխթընշթայնի մէջ ուսուցիչ, 1848-ին մղեց խաղաղ յեղափոխութիւն մը, որուն նպատակն էր վերափոխել օրէնսգիրը, աւելցնելու համար ժողովրդավար խորհրդարան մը իբր կառավարական ուժ:^[13] Իշխանը ընդունեց ժողովուրդին առաջարկը եւ Լիխթընշթայն ունեցաւ իր առաջին սահմանադրական օրէնսգիրը: Այս օրէնսգիրի արարքը երկար չդիմացաւ: Գերմանական դաշնակցութեան եւ իշխանի որոշումով, 1852-ին Լիխթընշթայն վերադարձաւ իր հին օրէնսգիրին:^[13]

Լիխթընշթայն սկսաւ մշակել լաւ յարաբերութիւններ Աւստրիոյ հետ եւ 1852-ին ստորագրեցին մաքսային դաշնագիր:^[12] Այս մէկը տնտեսական վիճակը մեծապէս բարելաւեց:

1862 վերստին օրէնսդրական փոփոխութիւններ տեղի ունեցան: Լիխթընշթայնի իշխանը միակ կառավարական ուժը չէր, այլ նաեւ ժողովրդավար խորհրդարանը: Այս օրէնսգիրը Լիխթընշթայնը փոխանցեց բացարձակապետութենէն դէպի սահմանադրական իշխանութիւն:^[14]

Լիխթընշթայնի ազգային բանակը տնտեսական պատճառներով կը դադրեցնէ իր գործողութիւնները եւ մինչեւ այսօր Լիխթընշթայն կը մնայ առանց բանակի:

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, Լիխթընշթայն մնաց չէզոք: Մինչ այդ անոր տնտեսութիւնը կապուած էր Աւստրիոյ հետ: Այդ պատճառով, Լիխթընշթայնի անգործութիւնը եւ սովը հետզհետէ կը բարձրանար: Երբ պատերազմը վերջացաւ, ան լուծեց իր մաքսային դաշնագիրը Աւստրիոյ հետ:^[15]

Բարեկամութիւն Զուիցերիոյ հետ

1919 Լիխթընշթայն բոլորովին անջատեց ինքզինքը Աւստրիայէն եւ դարձաւ դէպի Զուիցերիա: Դրամը՝ Աւստրիական «Քրոնէ»ն, փոխարինեց Զուիցերիական «Ֆրանք»ով: Նաեւ կնքեցին մաքսային դաշինք, որ մինչեւ այսօր կը գործադրուի:^[16]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին Լիխթընշթայն քուէարկութենէն ետք նորէն մնաց չէզոք: Վախ կար, որ Հիթլեր զայն երրորդ Գերմանական Կայսրութեան մէջ ընդգրկէ, սակայն Զուիցերիոյ հետ մօտեցումը եւ ռազմագիտական անպատեհ դիրքը չթոյլատրեց այդ մէկը:^[17]

1945-Այսօր

Համաշխարհային երկրորդ պատերազմէն ետք, Լիխթընշթայնի տնտեսութիւնը այնքան զարգացաւ, որ ան դարձաւ ճարտարարուեստական կեդրոն: Լիխթընշթայն մաս կը կազմէ հետեւեալ կազմակերպութիւններուն՝

Եւրոպայի Անվտանգութեան եւ Համագործակցութեան Կազմակերպութիւն (ԵԱՀԿ) 1975
Եւրոպայի Խորհրդարան 1978
Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն1990
Եւրոպական ազատ առեւտուրի միութիւն 1991
Եւրոպական տնտեսական շրջան 1995
Շէնկէնեան համաձայնութիւն 2011^[15]

Քաղաքականութիւն

Կառավարութիւն

Լիխթընշթայն սահմանադրական եւ ժառանգական իշխանութիւն մըն է, որ կը գործէ ռամկավարական հիմքի վրայ:^[18] Այսինքն Լիխթընշթայն իշխան մը եւ ժողովուրդէն ընտրուած մարմիններ ունի: Երկրի օրինական հիմքը 1921-ի օրէնսգիրքն է:

Իշխան

Լիխթընշթայնի իշխանը երկրի բարձրաստիճան անձն է: Ան ունի ոչ միայն ներկայացուցչական պաշտօններ, այլ նաեւ ունի խորհրդարանը գահակալելու, խորհրդարանի անդամները հաստատելու եւ ժողովուրդէն ընտրուած օրէնքներ վերցնելու իրաւունքները: Ներկայիս Լիխթընշթայնի իշխանը Հանս Ադամ Բ.ն է, անոր փոխը եւ միէւնոյն ժամանակ ժառանգորդը՝ անոր աւագ որդին՝ Ալօիս:

Օրէնսդիր մարմին

Լիխթընշթայնի օրէնսդիր մարմինի մաս կը կազմէն իշխանը եւ խորհրդարանը: Խորհրդարանը կը բաղկանայ 25 անդամներէ, որոնք ամէն չորս տարին մէկ ժողովուրդին կողմէ կ'ընտրուին:^[19] Օրէնքները փոփոխութեան կ'ենթարկուին խորհրդարանի առաջարկով եւ անոր որոշումով, իսկ նոր օրէնքները կը վաւերացուին, երբ իշխանը եւ վարչապետը (նայէ՝ գործադիր մարմին) ստորագրեն:

2021-ի խորհրդարանական ընտրութիւններէն ետք, ներկայիս խորհրդարանին մաս կը կազմէն չորս կուսակցութիւններ՝

Հայրենական Միութիւն, ՀՄ (Vaterländische Union, VU)՝ 10 նիստ
Յառաջդիմող Քաղաքական Կուսակցութիւն, ՅՔԿ (Fortschrittliche Bürgerpartei, FBP)՝ 10 նիստ
Ազատ Ցանկ, ԱՑ (Freie Liste, FL)՝ 3 նիստ
Ռամկավարներ Լիխթընշթայնի, ՌԼ (Demokraten pro Lichtenstein, DPL)՝ 2 նիստ^[20]

Գործադիր մարմին

Լիխթընշթայնի գործադիր մարմինը կը բաղկանայ հինգ անձերէ՝ վարչապետը եւ չորս նախարարներ: Այս կազմը յանձն կ'առնէ հինք նախարարութիւնները՝ արտաքին գործոց, ներքին գործոց, համայնութեան, «ինֆրասթրուքթուրի» եւ տնտեսութեան նախարարութիւններ: Այլ նախարարութիւններ, ինչպէս դաստիարակչական, միջավայրի եւ մշակոյթի, մաս կը կազմեն այդ հինգ նախարարութիւններուն:

Գործադիր մարմինը օրէնսդիր մարմնին եւ իշխանին կողմէ կ'ընտրուի եւ կը գործէ չորս տարի: 25 Մարտ 2021-ին կառավարութիւնը յանձն առին հետեւեալ անդամները՝

Տանիէլ Ռիշ, ՀՄ
Սապինէ Մօնաունի, ՅՔԿ
Կրազիէլլա Մարօք-Վախդըր, ՀՄ
Տօմինիք Հասլըր, ՀՄ
Մանուէլ ֆրիք, ՅՔԿ^[21]

Դատողական մարմին

Դատողական մարմինը իշխանական բարձրագոյն դատարանն է, որ կը բաղկանայ հինգ դատաւորներէ:^[22]

Ծանօթագրութիւններ

↑ Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — Համաշխարհային Դրամատուն.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a>
↑ Nationalencyklopedin — 1999.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1165538"></a>
↑ wikiwissen (2018-12-19)։ «Was haben Usbekistan und Liechtenstein gemeinsam?»։ Wikiwissen (de-DE)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ https://www.laender-lexikon.de/Liechtenstein
↑ https://www.llv.li/files/as/jahrbuch-2016.pdf
↑ «Fakten – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Bevölkerung, Demografie, Sprache, Religion – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Landessprache, Sprache, Dialekt, Umgangssprache – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ https://www.llv.li/files/as/volkszaehlung2015-band1.pdf էջ 22
↑ «Rätien – Historisches Lexikon»։ historisches-lexikon.li (գերմաներեն)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ https://www.laender-lexikon.de/Liechtenstein_Geschichte
↑ ^12,0 ^12,1 «Geschichte, Entstehung – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ ^13,0 ^13,1 «Fürst und Volk - Eine liechtensteinische Staatskunde»։ www.fuerstundvolk.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Fürst und Volk - Eine liechtensteinische Staatskunde»։ www.fuerstundvolk.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ ^15,0 ^15,1 «Geschichte, Entwicklung, Zollvertrag, Nachkriegszeit – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Geld – Historisches Lexikon»։ historisches-lexikon.li (գերմաներեն)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Zweiter Weltkrieg – Historisches Lexikon»։ historisches-lexikon.li (գերմաներեն)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Staatsform, Verfassung, Liechtenstein, Fürstentum, Erbmonarchie – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Liechtensteiner Parlament, Landtag, liechtensteinische Parteien – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Landtagswahlen 2021 - Ergebnisse»։ www.landtagswahlen.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Regierungsmitglieder»։ www.regierung.li։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-04-17-ին։ արտագրուած է՝ 2021-03-26
↑ «Gerichte, Judikative, Gerichtshof – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

Արտաքին յղումներ

Պաշտօնական կայք

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q8513_citetype_Q27031827"_data-entity-id="Q21540096">[https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL_Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q7164|Համաշխարհային_Դրամատուն]].</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a></div>-1] Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — Համաշխարհային Դրամատուն.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q47461344"_data-entity-id="Q1165538">[[:sv:Nationalencyklopedin|Nationalencyklopedin]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_1999.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1165538"></a></div>-2] Nationalencyklopedin — 1999.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1165538"></a>

[3] wikiwissen (2018-12-19)։ «Was haben Usbekistan und Liechtenstein gemeinsam?»։ Wikiwissen (de-DE)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[4] ttps://www.laender-lexikon.de/Liechtenstein

[5] ttps://www.llv.li/files/as/jahrbuch-2016.pdf

[6] «Fakten – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[7] «Bevölkerung, Demografie, Sprache, Religion – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[8] «Landessprache, Sprache, Dialekt, Umgangssprache – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[9] ttps://www.llv.li/files/as/volkszaehlung2015-band1.pdf էջ 22

[10] «Rätien – Historisches Lexikon»։ historisches-lexikon.li (գերմաներեն)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[11] ttps://www.laender-lexikon.de/Liechtenstein_Geschichte

[:0-12] 12,0 ^12,1 «Geschichte, Entstehung – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[:1-13] 13,0 ^13,1 «Fürst und Volk - Eine liechtensteinische Staatskunde»։ www.fuerstundvolk.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[14] «Fürst und Volk - Eine liechtensteinische Staatskunde»։ www.fuerstundvolk.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[:2-15] 15,0 ^15,1 «Geschichte, Entwicklung, Zollvertrag, Nachkriegszeit – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[16] «Geld – Historisches Lexikon»։ historisches-lexikon.li (գերմաներեն)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[17] «Zweiter Weltkrieg – Historisches Lexikon»։ historisches-lexikon.li (գերմաներեն)։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[18] «Staatsform, Verfassung, Liechtenstein, Fürstentum, Erbmonarchie – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[19] «Liechtensteiner Parlament, Landtag, liechtensteinische Parteien – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[20] «Landtagswahlen 2021 - Ergebnisse»։ www.landtagswahlen.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[21] «Regierungsmitglieder»։ www.regierung.li։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-04-17-ին։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[22] «Gerichte, Judikative, Gerichtshof – Fürstentum Liechtenstein»։ www.liechtenstein.li։ արտագրուած է՝ 2021-03-26

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]