Ալ Շամէլ (Իպն Ուն-Նաֆիս)
Ալ Շամէլ ԺԳ (13-րդ) դարու Արաբաիսլամական բազմահմուտ գիտնական, իմաստասէր (փիլիսոփայ), բժիշկ-ակնաբոյժ-վիրաբոյժ-կենսաբան, Իսլամագէտ, իրաւաբան եւ գրականագէտ «Ալաա Ուտ-Տին Ապուլ-Հասան Իպն Ուլ-Նաֆիս Ալ-Քուրաշի Ալ-Տիմաշքի»-ի (արաբերէն՝ علاء الدين أبو الحسن القرشي الدمشقي, այսինքն Ալաա Ուտ-Տին Հասանի հայրը, Ալ-Նաֆիսի որդին Քուրէյշ ցեղին պատկանող, Դամասկոսցի), կամ իր հանրածանօթ անունով «Իպն Ուլ-Նաֆիս»-ի գրած բժշկական հանրագիտարանը։
Հանրագիտարանին Վերնագիրը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հանրագիտարանը կազմող գիրքերուն ամբողջական անուանումը՝ Ալ Շամէլ Ֆի Ալ-Սինաաթ Իլ-Թիպպիյյա (الشامل في الصناعة الطبيّة, ճշգրիտ հնչիւնը՝ Ալ Շամէլ Ֆիլ Սինաաթիթ-Դիպպիյյա)։
«Ալ-Շամէլ»-ը Հայերէնի կը թարգմանուի «Մեծապարփակը», կամ «Համապարփակը Բժշկագան Ճարտարարուեստի Մասին» կամ «Համապարփակը Բժշկագան Ճարտարարուեստի վերաբերեալ» եւ կամ «Բժշկագան Ճարտարագործութեան Վերաբերեալ Ամէն Ինչ Ընդգրկողը»։
Հանրագիտարանին Պատմութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իպն-Ուլ Նաֆիսը երկար տարիներ տքնաջան աշխատանք տարաւ այս գիրքը գրելու համար։ Սեւագրութիւնները երեք հարիւր հատորներ կը կազմէին, անոնցմէ հասցուց միայն վաթսունին վերջնական ու կատարեալ կերպարանքը տալ, եւ ութսուն տարեկանին մահացաւ Գահիրէ քաղաքին մէջ Հիճրի տոմարաւ ՈՁԷ թուականին (Իսլամական Լուսնային տոմարով՝ 687 թուականը, Գրիգորեան տոմարաւ՝ ՌՄՁԸ/1288 թուականին), մնացած հատորները կորսուեցան։
Իպն Ուլ-Նաֆիսը իր տունը, ամբողջ գրադարանը, այս Ութսուն հատորներուն հետ հանդերձ, նուիրեց «Մանսուրեան Հիւանդանոց»-ին (Արաբերէն՝ البيمارستان المنصوريّ, Ալ-Պիմարսթան Ալ-Մանսուրիյ), այժմու «Քալաուօն Հիւանդանոց»-ին («Մանսուր Քալաուօն»-ը Եգիպտոսի Մամլուք՝ թիւրքազքի ստրուկ-սուլթանն էր)։ Արաբ բազմագէտը այս հիւանդանոցին (զոր Գահիրէի ամէնամեծ հիւանդանոցն էր) տեսուչն էր, եւ մինչեւ իր մահը՝ Եգիպտոսի «բժշկապետ»-ը։ Ան այս գիրքերով շատ հպարտ էր, գիտակցելով անոնց գերազանձ արժէքը։ Իր այս գիրքին ան կ՛ըսէ․ «Եթէ վստահ չըլլամ թէ իմ գրութիւններս ինծմէ ետք տասը հազար տարի պիտի ապրին, չեմ գրեր զանոնք»։[1]
Ժամանակի ընթացքին «Ալ-Շամէլ»-ին հատորները ցանուցիր եղան եւ անոնց մեծ մասը կորուստի մատնուեցաւ, Եգիպտոսի գրադարաններուն մէջ մնաց միայն երկու հատոր (խօսքը մագաղաթ-բնագրերուն մասին է եւ ոչ տպագրուած գիրքերու)։ Մինչեւ գիտնական, իմաստասէր, Արաբագէտ, Իսլամագէտ, հրապարակախօս, յօդուածագիր, ուսուցչապետ (փրոֆէսօր), եւ դասախօս Եուսէֆ Զէյտան-ը, որ իր կեանը նուիրեց Արաբական, Իսլամական եւ Եգիպտական (Ղպտիական) մագաղաթները լոյս աշխարհ բերելու, ձեռնարկեց ցիրուցան եղած մագաղաթները {օրինակի համար Դամասկոսի «Ալ-Զահիրիյյա» (Արաբերէն՝ الظاهريّة) գրադարանին օրինակները, Անգլիոյ Օքսֆորտի Համալսարանի «Բօդլէեան» գրադարանին օրինակները եւն․․․} մէկտեղելու, անգամ իր ինքնաշարժը ծախեց անոնք ձեռքբերելու համար պետք եղած գումարը հայթայթելու նպատակով։ Ան կրցաւ 40 հատոր ձեռքբերել, ցուցակագրեց ու խմբագրեց զանոնք։
ՌՋՂԹ (1999) թուականին, վերօյիշեալ փրոֆէսոր Եուսէֆ Զիտանին հետ հրատարակութեան պայմանագրութիւնը ծանուցող մամլոյ ասուլիսէ մը ետք[2], Ս (2000)[3] թուականէն սկսեալ անոնք աստիճանաբար հրատարակուեցան «Ապու-Տապի»-ի մշակոյթային ժողովին կողմէն (Արաբերէն՝ مجمع أبو ظبي الثقافي)։
Տե՛ս Նաեւ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Հաֆէզի Ժողովածոն
- Հնդկաստանի Սերտումը (գիրք)
- Նախա-Իսլամական Բանաստեղծութեան Մասին (գիրք)
- Երեսուն Ամեայ Ցեղասպանութիւնը (գիրք)
- Թահա Հուսէյն
- Եուսէֆ Զէյտան
- Իպն Ուն-Նաֆիս
Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- ↑ الشامل في الصناعة الدوائية لابن النفيس؛ شروع، بقلم المحقق: د. يوسف زيدان
- ↑ موقع المكتبة الشاملة. نسخة محفوظة 07 ديسمبر 2017 على موقع واي باك مشين.
- ↑ موقع يوسف زيدان/ الشامل.نسخة محفوظة 11 يونيو 2016 على موقع واي باك مشين.