Թէյ

Թէյ, անուշաբոյր ըմպելի մը, որ կը պատրաստուի թէյենիին (Camellia sinesis) մշակուած թերթիկներուն վրայ լեցնելով գաղջ կամ եռացած ջուր։

Թէյենին մշտադալար թուփ մըն է, որուն հայրենիքը Ասիան^[1] (Չինաստանը) է։ Թէյը ջուրէն ետք ամէնէն շատ տարածում գտած ըմպելին է^[2]։ Կարգ մը թէյեր, ինչպէս «Տարճիլինկ»ը եւ չինական կանաչ թէյը ունին զովացուցիչ յատկութիւն, քիչ մը դառն եւ փոթոթող համ^[3], մինչ այլ տեսակի թէյեր ունին աւելի անուշ եւ տարբեր առանձնայատկութիւններ:

Պատմութիւն

Ջուրէն ետք թէյը աշխարհի տարածքին ամէնէն աւելի սպառուող ըմպելին է: Աւանդութեան մը համաձայն, առաջին անգամ թէյը յայտնաբերուած եւ օգտագործուած է Ք.Ա. 2737-ին: Այսպէս, ծառէն թափած թէյի տերեւներ ինկած են այն ջուրին մէջ, որ չին կայսր Շեն Նունկի համար կ'եռացնէին, որպէսզի խմէր: Կայսրը կը համտեսէ տաք խմիչքը եւ շատ կը հաւնի: Եւ, այսպիսով, ծնունդ կ'առնէ ըմպելի թէյը^[4]:

Թէյը օգտագործուած է իբրեւ բժշկական ըմպելի։ Արեւմուտք հասած է շնորհիւ փորթուկալցի կղերականներու եւ վաճառականներու, որոնք թէյը Եւրոպա ներմուծած են ԺԶ. դարուն։ ԺԷ. դարուն թէյ խմելը կենցաղային նորաձեւութիւն դարձած է անգլիացիներուն մօտ, որոնք սկսած են Հնդկաստանի մէջ մեծ քանակութեամբ թէյ մշակել, արտադրել եւ վաճառել, խափանելով Չինաստանի մենատիրութիւնը թէյի վաճառականութեան մէջ^[5]։

Բոյսերէ պատրաստուած թէյը (herbal tea) պտուղներէ եւ խոտաբոյսերէ պատրաստուած ըմպելիներ են, որոնք թէյ չեն պարունակեր։ Ասոնք ճանչցուած են Tisane կամ herbal infusion անունով, որ կը նշանակէ բուսական թէյ։

Ստուգաբանութիւն

Թէյ բառին չինական արտայայտութիւնն է 茶: Բառը Չինաստանի տարբեր շրջաններու մէջ հնչուած է տարբեր ձեւով. Մանտարինի մէջ (Չինաստանի հիւսիսը եւ հարաւ արեւմտեան շրջանը) հնչուած է «չա», Wu չինարէնի մէջ՝ «զօ», իսկ մին չինարէնի մէջ՝ «թա» կամ «թէ»: Սակայն մեծ առաջադրանք կայ, որ թէյի տարբեր անուանումները յառաջացած են հին չինարէնի տարբեր բառերէ:

Թէյին օգտագործումը զանազան մշակոյթներու մէջ

Թէյը կարելի է օգտագործել վաղ առաւօտեան, որ առոյգութիւն կրնայ յառաջացնել՝ իր մէջ պարունակող L-թէանինին, թէոֆիլինին եւ քաֆէինին շնորհիւ: Կարգ մը մշակոյթներու մէջ անիկա կ'օգտագործուի տարբեր իրադարձութիւններու ատեն, ինչպէս՝ յետ ճաշու թէյ խմելու սովորութիւնը:

Չինական եւ ճափոնական մշակոյթներու մէջ, յառաջացած է թէյի ծիսակատարութիւն, որոնց ընթացքին իրենց հաճոյքին համար նրբաճաշակ կահաւորուած միջավայրերու մէջ կ'օգտագործեն թէյի պատրաստման աւանդական եւ արարողակարգային եղանակներ:
Անգլիոյ բնակչութեան մեծամասնութիւնը թէյը կ'օգտագործէ ամէն օր^[6]: Անգլիացիները աշխարհի ամէնէն շատ թէյ խմող բնակիչներն են. անոնցմէ 66 առ հարիւրը օրական դրութեամբ թէյ կը սպառէ: Անգլիական տուներու մէջ հիւրընկալութեան սովորութիւններէն է հիւրերուն անմիջապէս թէյ առաջարկելը: Նուրբ յախճապակիէ սպասքով եւ քաղցրաւենիքով յետ ճաշու թէյի հիւրասիրութիւնը մշակութային կարծրատիպ կը համարուի, կը հանդիպինք հրաշագեղ թէյի տուներու։ Անգլիոյ հարաւ-արեւմուտքը կարգ մը սրճարաններ «քրէմ» թէյը կը մատուցեն, որ բաղկացած է թխուածքներէ, հարած սերուցքէ եւ անուշեղէններէ:

Թէյը մաս կը կազմէ նաեւ անոնց երեկոյեան սեղաններուն:

Անգլիացիները օրական 165 գաւաթ թէյ կը խմեն: Ասիկա կը նշանակէ, թէ անգլիացիք տարեկան 60,2 միլիառ գաւաթ թէյ կը խմեն 25 միլիառ գաւաթ սուրճի դիմաց:

Թրքական թէյը թրքական խոհանոցին կարեւորագոյն մասը կը կազմէ, եւ ամէնէն շատ օգտագործուող տաք ըմպելիքը կը համարուի: 2004-ին Թուրքիա արտադրած է 205, 500 թոն թէյ (աշխարհի ամբողջ արտադրած քանակին 6.4%-ը), ինչ որ զինք կը դարձնէ թէյի աշխարհին ամէնէն մէծ շուկաներէն մին^[7]: Ըստ 2013-ի տուեալներուն, թէյին սպառումը կը կազմէ տարին 13,8 քկ.:
1638-էն ի վեր Ռուսիա ունի թէյի հարուստ աւանդոյթ մը, երբ Միխայիլ Ա. ցարը կը մուծէ զայն: Հանրային միջոցառումները թերի կը համարուին առանց թէյախմութեան, զոր սովորաբար կ'եփեն «սամովարներու» (ռուս.՝ самовар) մէջ։ Այսօր ռուսերու 82%-ը ամէն օր թէյ կ'օգտագործէ:

Թէյի տեսակներ

Սեւ Թէյ

Թէյի ամէնէն տարածուած եւ սիրուած տեսակներէն է սեւ թէյը։ Անիկա կ'օգնէ ազատելու աւելորդ կշիռքէ, կը պահպանէ բերանի խոռոչի առողջութիւնը, կը կանխարգիլէ կարգ մը հիւանդութիւններ, ինչպէս՝ քաղցկեղը եւ շաքարախտը:

Սեւ թէյին առոյգ նիւթերէն շատերը չեն զարգանար 90°-էն ցած ջերմաստիճաններու:^[8] Այդ պատճառով Արեւմուտքի մէջ սեւ թէյը կ'եռացնեն մինչեւ շուրջ 99°: Սեւ թէյին պատրաստման եղանակին կապուած ամէնէն մեծ սխալն է շատ ցած ջերմաստիճանի ջուրով զայն օգտագործելը:

Արեւմուտքի մէջ թէյը սովորաբար կ'եռացնեն շուրջ չորս վայրկեան: Հնդկաստանի մէջ՝ տասնհինգ վայրկեան եւ աւելի, մասալա ստանալու համար:

Կանաչ թէյ

Թեթեւ ըմպելիք նախընտրող տարածաշրջաններուն մէջ, ինչպէս Արեւմուտքն ու Հեռաւոր Արեւելքն են, կանանչ թէյը կ'եռացնեն շուրջ 80-85°C ջուրի մէջ։ Հիւսիսային Ափրիկէի եւ Կեդրոնական Ասիոյ երկիրներու մէջ կը նախընտրեն դառն թէյը, այդ պատճառով ալ աւելի տաք ջուր կ'օգտագործեն: Մարոքի մէջ կանաչ թէյը ջուրին մէջ կը ձգեն 15 վայրկեան:

Բարձրորակ կանաչ թէյերը կարելի է քանի մը անգամ օգտագործել, անոնց վրայ ջուր աւելցնելով:

Կանաչ թէյը ունի նաեւ օգտակար յատկութիւններ: Պարբերաբար կանաչ թէյի օգտագործումով կարելի է խթանել շարք մը հիւանդութիւններու բուժման եւ կանխարգելման։ Անիկա ունի երիտասարդացնող յատկութիւն^[9] եւ հարուստ է հակաօքսիտաններով: Իր իւրայատուկ բաղադրութեան շնորհիւ կ'օգնէ արագ այրելու ճարպերը, ինչպես նաեւ կ'արգիլէ ածխաջուրերու կլանման գործընթացը^[10]: Օրուան ընթացքին մէկ-երկու գաւաթ կանաչ թէյ խմելը կը հանգստացնէ ջղային համակարգը:

Կոճապղպեղով թէյ

Կոճապղպեղով թէյը շատ օգտակար է մարսողութեան, ինչպէս նաեւ կը զօրացնէ մարմինին դիմադրողականութիւնը։ Անիկա կը բուժէ բորբոքումները, սրտխառնոցը եւ գլխապտոյտը: Այս պատճառով ալ Չինաստանի մէջ այս համեմը հազարամեակներ շարունակ օգտագործուած է իբրեւ դեղամիջոց պաղարութեան դէմ: Մասնագէտներ խորհուրդ կու տան պարբերաբար կոճապղպեղով թէյ խմել, ինչպես նաեւ աւելցնել թարմ կոճապղպեղը տարբեր հիւթերու եւ ուտեստեղէնի հետ:

Անանուխով թէյ

Անանուխով թէյը պատրաստելու ատեն կարելի է կիրարկել անանուխի ինչպէս թարմ, այնպէս ալ չոր տերեւները: Անանուխով թէյը օգտակար է ստամոքսի ցաւի, պրկումներու եւ գլխացաւի։

Մրգային թէյեր

Մրգային թէյերը լի են բազմաթիւ կենսանիւթերով եւ հակաօքսիտաններով։ Անոնք կը բարելաւեն դիմադրողական համակարգը ։

Երիցուկով թէյ

Երիցուկի թէյը կ'օգնէ քունի կարգաւորման եւ կը բարելաւէ մարմինի ճանաչողական գործառոյթները` յիշողութիւնը եւ ընկալումը, օրուան ընթացքին: Երիցուկի թէյը նաեւ կ'օգնէ նուազեցնելու ձմրան բնորոշող յոգնածութեան զգացումը, ինչ որ դրականօրէն կ'անդրադառնայ մարդու ինքնազգացողութեան բարելաւման վրայ^[11]:

Խորունկ ամանի մը մէջ կարելի է երիցուկի տաք թէյ լեցնել, ապա դէմքը պարզել տաք շոգիին` գլուխը սրբիչով մը ծածկած: Այս դիրքով առնուազն 5-7 վայրկեան մնալէ ետք, երիցուկի գոլորշին կ'ընդլայնէ մորթին ծակտիկները եւ դուրս կը հանէ մակերեսին սեւ կէտերը^[12]:

Սպասք

Մէծ թէյամանները ԺԹ. դարէն ետք յայտնագործուած են, քանի որ մինչ այդ թէյը հազուագիւտ եւ խիստ սուղ էր։ Փորձառու թէյ ըմպողները յաճախ կը պնդեն, որ եռացնելու ընթացքին թէյը կարելի չէ խառնել:

Չինական թէյաման
Նորուէկական թէյաման
Ապակեայ թէյաման
Անգլիական թէյաման
Ռուսական սամովար
Ռուսական բաժակապահ

Արտադրութիւնը

2003-ին թէյին արտադրութիւնը աշխարհի տարածքին կազմած է 3,21 մլն. թոն^[13]:
2010-ին 4,52 մլն, թոնէ աւելին հասած է 2009-ին, 5.7% համեմատութեամբ աւելցած ըլլալով:^[14]
2013-ին աշխարհի տարածքին թէյի արտադրութիւնը 5,34 մլն. թոնի հասած է, 2012-ի համեմատութեամբ 6,17%-ով աճած ըլլալով:
Ամէնէն շատ թէյ արտադրողներ կը համարուին Չինաստանը, Հնդկաստանը, Քենիան, Սրի Լանքան եւ Թուրքիան:

Վաճառքը

Ըստ ՄԱԿ-ի պարենի եւ գիւղատնտեսութեան կազմակերպութեան (FAO), 2007-ի տուեալներուն, թէյի մեծագոյն ներմուծողը ըստ կշիռքի, Ռուսիան եղած է, որուն կը յաջորդեն՝ Անգլիան, Փաքիստանը եւ Միացեալ Նահանգները:^[15]
Քենիան, Չինաստանը եւ Սրի Լանքան 2007-ին ամէնէն շատ թէյ արտահանած երկիրները եղած են^[15]^[16]: Ամէնէն շատ սեւ թէյ արտահանողը Քենիան եղած է, իսկ ամէնէն շատ սպառող երկիրը՝ Հնդկաստանը^[16]^[17]:

Գործածուած Թէյի ծրարիկներու օգտագործումը

Թէյի գործածուած ծրարիկները կարելի է օգտագործել կարգ մը հարցեր լուծելու համար.

Թեթեւ վէրք մը կարելի է բուժել` անոր վրայ գործածուած թէյի ծրարիկ մը զետեղելով: Նոյն միջոցին կարելի է դիմել, ձերբազատելու համար հարուածի մը պատճառով մարմինին վրայ յառաջացած կապոյտ հետքերէն:
Թէյը կը չէզոքացնէ գէշ հոտերը: Գործածուած թէյի ծրարիկներուն մէջի թէյը կարելի է լեցնել մոխրամաններու յատակը, կամ ընտանի անասունին` յատկապէս կատուին, պէտքերը հոգալու տարածութեան վրայ՝ ձերբազատելու համար անախորժ հոտերէ:

Թէյի ծրարիկներ կարելի է զետեղել նաեւ սառնարանին մէջ` անախորժ հոտերԷն ձերբազատելու համար:
Աչքերուն կոպերը հանգստացնելու, ինչպէս նաեւ աչքերուն տակի ուռեցքը չքացնելու համար, թէյի գաղջ ծրարիկներ կարելի է քառորդ ժամ զետեղել աչքերուն վրայ: Թէյին պարունակած թանին կոչուած նիւթը եւ քաֆէինը դրականօրէն կ'ազդեն աչքերուն շուրջ գտնուող մազերակներուն վրայ:
Փայտեայ կահոյքը կամ տախտակամածը մաքրելու համար մէկ լիթր ջուրի մէջ 3 գործածուած թէյի ծրարիկ թրջել, ապա մաքրել աղտերը:
Գործածուած թէյի ծրարիկները կարելի է նաեւ գործածել իբրեւ պարարտացուցիչ` տան բոյսերուն համար:
Գործածուած թէյի ծրարիկները կարելի է տեղաւորել պահարաններու գզրոցներուն կամ կօշիկներու մէջ` անախորժ հոտերը չէզոքացնելու համար^[18]:

Ծանօթագրութիւններ

↑ Martin, p. 8
↑ Alan Macfarlane, Iris Macfarlane (2004)։ The Empire of Tea։ The Overlook Press։ էջ 32։ ISBN 1-58567-493-1
↑ Penelope Ody, (2000)։ Complete Guide to Medicinal Herbs։ New York, NY: Dorling Kindersley Publishing։ էջ 48։ ISBN 0-7894-6785-2
↑ Թէյի օգտագործումը Չինաստանի մէջ
↑ http://www.teamuse.com/article_000803.html
↑ «Թէյի օգտագործումը Անգլիոյ մէջ»
↑ «World tea production reaches new highs»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-04-28-ին։ արտագրուած է՝ 2016-03-05
↑ Gulati Ashu, Sharma Vaishali (November 2005)։ «Թէյին գաթեխիններուն արտազատումը՝ կախուած պատրաստման եղանակէ եւ թորումին ջերմաստիճանէ:»։ Food Chemistry 93 (1): 141–148։ doi:10.1016/j.foodchem.2004.10.016։ արտագրուած է՝ 7 December 2014
↑ «Թէյի Տարածուած Տեսակներ»։ 2020-01-13
↑ «Թէյի 6 տեսակ, որոնք կը նպաստեն ճարպերու այրման եւ կշիռքի նուազեցման:»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-09-07-ին
↑ «Երիցուկով թէյ»
↑ «Երիցուկով թէյի յատկութիւններէն»
↑ Food and Agriculture Organization of the United Nations—Production FAOSTAT Archived 2011-11-15 at the Wayback Machine.. Retrieved 30 April 2010.
↑ Agritrade Executive Brief on Tea, 2013 Archived 2014-02-21 at Archive.is Retrieved 21 Feb 2014
↑ ^15,0 ^15,1 Food and Agriculture Organization of the United Nations—Trade FAOSTAT^{[permanent dead link]}
↑ ^16,0 ^16,1 «IMPORTS: Commodities by country»։ Faostat.fao.org։ արտագրուած է՝ 24 January 2011 ^{[permanent dead link]}
↑ Thompkins Gwen (16 September 2009)։ «In Kenya, Tea Auction Steeped In Tradition, Gentility: NPR»։ npr.org։ արտագրուած է՝ 18 September 2009
↑ Գործածուած Թէյի ծրարիկներու օգտագործումը

[1] Martin, p. 8

[Macfarlane-2] Alan Macfarlane, Iris Macfarlane (2004)։ The Empire of Tea։ The Overlook Press։ էջ 32։ ISBN 1-58567-493-1

[ody-3] Penelope Ody, (2000)։ Complete Guide to Medicinal Herbs։ New York, NY: Dorling Kindersley Publishing։ էջ 48։ ISBN 0-7894-6785-2

[4] Թէյի օգտագործումը Չինաստանի մէջ

[5] ttp://www.teamuse.com/article_000803.html

[6] «Թէյի օգտագործումը Անգլիոյ մէջ»

[quantity-7] «World tea production reaches new highs»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-04-28-ին։ արտագրուած է՝ 2016-03-05

[8] Gulati Ashu, Sharma Vaishali (November 2005)։ «Թէյին գաթեխիններուն արտազատումը՝ կախուած պատրաստման եղանակէ եւ թորումին ջերմաստիճանէ:»։ Food Chemistry 93 (1): 141–148։ doi:10.1016/j.foodchem.2004.10.016։ արտագրուած է՝ 7 December 2014

[9] «Թէյի Տարածուած Տեսակներ»։ 2020-01-13

[10] «Թէյի 6 տեսակ, որոնք կը նպաստեն ճարպերու այրման եւ կշիռքի նուազեցման:»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-09-07-ին

[11] «Երիցուկով թէյ»

[12] «Երիցուկով թէյի յատկութիւններէն»

[FAOSTAT-13] Food and Agriculture Organization of the United Nations—Production FAOSTAT Archived 2011-11-15 at the Wayback Machine.. Retrieved 30 April 2010.

[14] Agritrade Executive Brief on Tea, 2013 Archived 2014-02-21 at Archive.is Retrieved 21 Feb 2014

[commodity-15] 15,0 ^15,1 Food and Agriculture Organization of the United Nations—Trade FAOSTAT^{[permanent dead link]}

[faostat.fao.org-16] 16,0 ^16,1 «IMPORTS: Commodities by country»։ Faostat.fao.org։ արտագրուած է՝ 24 January 2011 ^{[permanent dead link]}

[17] Thompkins Gwen (16 September 2009)։ «In Kenya, Tea Auction Steeped In Tradition, Gentility: NPR»։ npr.org։ արտագրուած է՝ 18 September 2009

[18] Գործածուած Թէյի ծրարիկներու օգտագործումը

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]