Թէյ

Թէյ, անուշաբոյր ըմպելի մը, որ կը պատրաստուի թէյենիին (Camellia sinesis) մշակուած թերթիկներուն վրայ լեցնելով գաղջ կամ եռացած ջուր։

Թէյենին մշտադալար թուփ մըն է, որուն հայրենիքը Ասիան[1] (Չինաստանը) է։ Թէյը ջուրէն ետք ամէնէն շատ տարածում գտած ըմպելին է[2]։ Կարգ մը թէյեր, ինչպէս «Տարճիլինկ»ը եւ չինական կանաչ թէյը ունին զովացուցիչ յատկութիւն, քիչ մը դառն եւ փոթոթող համ[3], մինչ այլ տեսակի թէյեր ունին աւելի անուշ եւ տարբեր առանձնայատկութիւններ:

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թէյի բերքահաւաք՝ Քենիոյ մէջ:

Ջուրէն ետք թէյը աշխարհի տարածքին ամէնէն աւելի սպառուող ըմպելին է: Աւանդութեան մը համաձայն, առաջին անգամ թէյը յայտնաբերուած եւ օգտագործուած է Ք.Ա. 2737-ին: Այսպէս, ծառէն թափած թէյի տերեւներ ինկած են այն ջուրին մէջ, որ չին կայսր Շեն Նունկի համար կ'եռացնէին, որպէսզի խմէր: Կայսրը կը համտեսէ տաք խմիչքը եւ շատ կը հաւնի: Եւ, այսպիսով, ծնունդ կ'առնէ ըմպելի թէյը[4]:

Թէյը օգտագործուած է իբրեւ բժշկական ըմպելի։ Արեւմուտք հասած է շնորհիւ փորթուկալցի կղերականներու եւ վաճառականներու, որոնք թէյը Եւրոպա ներմուծած են ԺԶ. դարուն։ ԺԷ. դարուն թէյ խմելը կենցաղային նորաձեւութիւն դարձած է անգլիացիներուն մօտ, որոնք սկսած են Հնդկաստանի մէջ մեծ քանակութեամբ թէյ մշակել, արտադրել եւ վաճառել, խափանելով Չինաստանի մենատիրութիւնը թէյի վաճառականութեան մէջ[5]։

Բոյսերէ պատրաստուած թէյը (herbal tea) պտուղներէ եւ խոտաբոյսերէ պատրաստուած ըմպելիներ են, որոնք թէյ չեն պարունակեր։ Ասոնք ճանչցուած են Tisane կամ herbal infusion անունով, որ կը նշանակէ բուսական թէյ։

Ստուգաբանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թէյ բառին չինական արտայայտութիւնն է : Բառը Չինաստանի տարբեր շրջաններու մէջ հնչուած է տարբեր ձեւով. Մանտարինի մէջ (Չինաստանի հիւսիսը եւ հարաւ արեւմտեան շրջանը) հնչուած է «չա», Wu չինարէնի մէջ՝ «զօ», իսկ մին չինարէնի մէջ՝ «թա» կամ «թէ»: Սակայն մեծ առաջադրանք կայ, որ թէյի տարբեր անուանումները յառաջացած են հին չինարէնի տարբեր բառերէ:

Թէյին օգտագործումը զանազան մշակոյթներու մէջ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ճափոնական թէյի արարողութիւն
Թէյին կշռման կայան Ռուսիոյ կայսրութեան մէջ, Պաթումի, 1915-էն առաջ:

Թէյը կարելի է օգտագործել վաղ առաւօտեան, որ առոյգութիւն կրնայ յառաջացնել՝ իր մէջ պարունակող L-թէանինին, թէոֆիլինին եւ քաֆէինին շնորհիւ: Կարգ մը մշակոյթներու մէջ անիկա կ'օգտագործուի տարբեր իրադարձութիւններու ատեն, ինչպէս՝ յետ ճաշու թէյ խմելու սովորութիւնը:

  • Չինական եւ ճափոնական մշակոյթներու մէջ, յառաջացած է թէյի ծիսակատարութիւն, որոնց ընթացքին իրենց հաճոյքին համար նրբաճաշակ կահաւորուած միջավայրերու մէջ կ'օգտագործեն թէյի պատրաստման աւանդական եւ արարողակարգային եղանակներ:
  • Անգլիոյ բնակչութեան մեծամասնութիւնը թէյը կ'օգտագործէ ամէն օր[6]: Անգլիացիները աշխարհի ամէնէն շատ թէյ խմող բնակիչներն են. անոնցմէ 66 առ հարիւրը օրական դրութեամբ թէյ կը սպառէ: Անգլիական տուներու մէջ հիւրընկալութեան սովորութիւններէն է հիւրերուն անմիջապէս թէյ առաջարկելը: Նուրբ յախճապակիէ սպասքով եւ քաղցրաւենիքով յետ ճաշու թէյի հիւրասիրութիւնը մշակութային կարծրատիպ կը համարուի, կը հանդիպինք հրաշագեղ թէյի տուներու։ Անգլիոյ հարաւ-արեւմուտքը կարգ մը սրճարաններ «քրէմ» թէյը կը մատուցեն, որ բաղկացած է թխուածքներէ, հարած սերուցքէ եւ անուշեղէններէ:

Թէյը մաս կը կազմէ նաեւ անոնց երեկոյեան սեղաններուն:

Անգլիացիները օրական 165 գաւաթ թէյ կը խմեն: Ասիկա կը նշանակէ, թէ անգլիացիք տարեկան 60,2 միլիառ գաւաթ թէյ կը խմեն 25 միլիառ գաւաթ սուրճի դիմաց:

  • Թրքական թէյը թրքական խոհանոցին կարեւորագոյն մասը կը կազմէ, եւ ամէնէն շատ օգտագործուող տաք ըմպելիքը կը համարուի: 2004-ին Թուրքիա արտադրած է 205, 500 թոն թէյ (աշխարհի ամբողջ արտադրած քանակին 6.4%-ը), ինչ որ զինք կը դարձնէ թէյի աշխարհին ամէնէն մէծ շուկաներէն մին[7]: Ըստ 2013-ի տուեալներուն, թէյին սպառումը կը կազմէ տարին 13,8 քկ.:
  • 1638-էն ի վեր Ռուսիա ունի թէյի հարուստ աւանդոյթ մը, երբ Միխայիլ Ա. ցարը կը մուծէ զայն: Հանրային միջոցառումները թերի կը համարուին առանց թէյախմութեան, զոր սովորաբար կ'եփեն «սամովարներու» (ռուս.՝ самовар) մէջ։ Այսօր ռուսերու 82%-ը ամէն օր թէյ կ'օգտագործէ:

Թէյի տեսակներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սեւ Թէյ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թէյի ամէնէն տարածուած եւ սիրուած տեսակներէն է սեւ թէյը։ Անիկա կ'օգնէ ազատելու աւելորդ կշիռքէ, կը պահպանէ բերանի խոռոչի առողջութիւնը, կը կանխարգիլէ կարգ մը հիւանդութիւններ, ինչպէս՝ քաղցկեղը եւ շաքարախտը:

Սեւ թէյին առոյգ նիւթերէն շատերը չեն զարգանար 90°-էն ցած ջերմաստիճաններու:[8] Այդ պատճառով Արեւմուտքի մէջ սեւ թէյը կ'եռացնեն մինչեւ շուրջ 99°: Սեւ թէյին պատրաստման եղանակին կապուած ամէնէն մեծ սխալն է շատ ցած ջերմաստիճանի ջուրով զայն օգտագործելը:

Արեւմուտքի մէջ թէյը սովորաբար կ'եռացնեն շուրջ չորս վայրկեան: Հնդկաստանի մէջ՝ տասնհինգ վայրկեան եւ աւելի, մասալա ստանալու համար:

Կանաչ թէյ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կանաչ Թէյ

Թեթեւ ըմպելիք նախընտրող տարածաշրջաններուն մէջ, ինչպէս Արեւմուտքն ու Հեռաւոր Արեւելքն են, կանանչ թէյը կ'եռացնեն շուրջ 80-85°C ջուրի մէջ։ Հիւսիսային Ափրիկէի եւ Կեդրոնական Ասիոյ երկիրներու մէջ կը նախընտրեն դառն թէյը, այդ պատճառով ալ աւելի տաք ջուր կ'օգտագործեն: Մարոքի մէջ կանաչ թէյը ջուրին մէջ կը ձգեն 15 վայրկեան:

Բարձրորակ կանաչ թէյերը կարելի է քանի մը անգամ օգտագործել, անոնց վրայ ջուր աւելցնելով:

Կանաչ թէյը ունի նաեւ օգտակար յատկութիւններ: Պարբերաբար կանաչ թէյի օգտագործումով կարելի է խթանել շարք մը հիւանդութիւններու բուժման եւ կանխարգելման։ Անիկա ունի երիտասարդացնող յատկութիւն[9] եւ հարուստ է հակաօքսիտաններով: Իր իւրայատուկ բաղադրութեան շնորհիւ կ'օգնէ արագ այրելու ճարպերը, ինչպես նաեւ կ'արգիլէ ածխաջուրերու կլանման գործընթացը[10]: Օրուան ընթացքին մէկ-երկու գաւաթ կանաչ թէյ խմելը կը հանգստացնէ ջղային համակարգը:

Կոճապղպեղով թէյ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կոճապղպեղով թէյը շատ օգտակար է մարսողութեան, ինչպէս նաեւ կը զօրացնէ մարմինին դիմադրողականութիւնը։ Անիկա կը բուժէ բորբոքումները, սրտխառնոցը եւ գլխապտոյտը: Այս պատճառով ալ Չինաստանի մէջ այս համեմը հազարամեակներ շարունակ օգտագործուած է իբրեւ դեղամիջոց պաղարութեան դէմ: Մասնագէտներ խորհուրդ կու տան պարբերաբար կոճապղպեղով թէյ խմել, ինչպես նաեւ աւելցնել թարմ կոճապղպեղը տարբեր հիւթերու եւ ուտեստեղէնի հետ:

Անանուխով թէյ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Անանուխով թէյը պատրաստելու ատեն կարելի է կիրարկել անանուխի ինչպէս թարմ, այնպէս ալ չոր տերեւները: Անանուխով թէյը օգտակար է ստամոքսի ցաւի, պրկումներու եւ գլխացաւի։

Մրգային թէյեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մրգային թէյերը լի են բազմաթիւ կենսանիւթերով եւ հակաօքսիտաններով։ Անոնք կը բարելաւեն դիմադրողական համակարգը ։

Երիցուկով թէյ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Երիցուկի թէյը կ'օգնէ քունի կարգաւորման եւ կը բարելաւէ մարմինի ճանաչողական գործառոյթները` յիշողութիւնը եւ ընկալումը, օրուան ընթացքին: Երիցուկի թէյը նաեւ կ'օգնէ նուազեցնելու ձմրան բնորոշող յոգնածութեան զգացումը, ինչ որ դրականօրէն կ'անդրադառնայ մարդու ինքնազգացողութեան բարելաւման վրայ[11]:

Խորունկ ամանի մը մէջ կարելի է երիցուկի տաք թէյ լեցնել, ապա դէմքը պարզել տաք շոգիին` գլուխը սրբիչով մը ծածկած: Այս դիրքով առնուազն 5-7 վայրկեան մնալէ ետք, երիցուկի գոլորշին կ'ընդլայնէ մորթին ծակտիկները եւ դուրս կը հանէ մակերեսին սեւ կէտերը[12]:

Սպասք[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մէծ թէյամանները ԺԹ. դարէն ետք յայտնագործուած են, քանի որ մինչ այդ թէյը հազուագիւտ եւ խիստ սուղ էր։ Փորձառու թէյ ըմպողները յաճախ կը պնդեն, որ եռացնելու ընթացքին թէյը կարելի չէ խառնել:

Արտադրութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  • 2003-ին թէյին արտադրութիւնը աշխարհի տարածքին կազմած է 3,21 մլն. թոն[13]:
  • 2010-ին 4,52 մլն, թոնէ աւելին հասած է 2009-ին, 5.7% համեմատութեամբ աւելցած ըլլալով:[14]
  • 2013-ին աշխարհի տարածքին թէյի արտադրութիւնը 5,34 մլն. թոնի հասած է, 2012-ի համեմատութեամբ 6,17%-ով աճած ըլլալով:
  • Ամէնէն շատ թէյ արտադրողներ կը համարուին Չինաստանը, Հնդկաստանը, Քենիան, Սրի Լանքան եւ Թուրքիան:

Վաճառքը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ըստ ՄԱԿ-ի պարենի եւ գիւղատնտեսութեան կազմակերպութեան (FAO), 2007-ի տուեալներուն, թէյի մեծագոյն ներմուծողը ըստ կշիռքի, Ռուսիան եղած է, որուն կը յաջորդեն՝ Անգլիան, Փաքիստանը եւ Միացեալ Նահանգները:[15]
Քենիան, Չինաստանը եւ Սրի Լանքան 2007-ին ամէնէն շատ թէյ արտահանած երկիրները եղած են[15][16]: Ամէնէն շատ սեւ թէյ արտահանողը Քենիան եղած է, իսկ ամէնէն շատ սպառող երկիրը՝ Հնդկաստանը[16][17]:

Գործածուած Թէյի ծրարիկներու օգտագործումը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թէյի գործածուած ծրարիկները կարելի է օգտագործել կարգ մը հարցեր լուծելու համար.

  • Թեթեւ վէրք մը կարելի է բուժել` անոր վրայ գործածուած թէյի ծրարիկ մը զետեղելով: Նոյն միջոցին կարելի է դիմել, ձերբազատելու համար հարուածի մը պատճառով մարմինին վրայ յառաջացած կապոյտ հետքերէն:
  • Թէյը կը չէզոքացնէ գէշ հոտերը: Գործածուած թէյի ծրարիկներուն մէջի թէյը կարելի է լեցնել մոխրամաններու յատակը, կամ ընտանի անասունին` յատկապէս կատուին, պէտքերը հոգալու տարածութեան վրայ՝ ձերբազատելու համար անախորժ հոտերէ:
  • Թէյի ծրարիկներ կարելի է զետեղել նաեւ սառնարանին մէջ` անախորժ հոտերԷն ձերբազատելու համար:
  • Աչքերուն կոպերը հանգստացնելու, ինչպէս նաեւ աչքերուն տակի ուռեցքը չքացնելու համար, թէյի գաղջ ծրարիկներ կարելի է քառորդ ժամ զետեղել աչքերուն վրայ: Թէյին պարունակած թանին կոչուած նիւթը եւ քաֆէինը դրականօրէն կ'ազդեն աչքերուն շուրջ գտնուող մազերակներուն վրայ:
  • Փայտեայ կահոյքը կամ տախտակամածը մաքրելու համար մէկ լիթր ջուրի մէջ 3 գործածուած թէյի ծրարիկ թրջել, ապա մաքրել աղտերը:
  • Գործածուած թէյի ծրարիկները կարելի է նաեւ գործածել իբրեւ պարարտացուցիչ` տան բոյսերուն համար:
  • Գործածուած թէյի ծրարիկները կարելի է տեղաւորել պահարաններու գզրոցներուն կամ կօշիկներու մէջ` անախորժ հոտերը չէզոքացնելու համար[18]:

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Martin, p. 8
  2. Alan Macfarlane, Iris Macfarlane (2004)։ The Empire of Tea։ The Overlook Press։ էջ 32։ ISBN 1-58567-493-1 
  3. Penelope Ody, (2000)։ Complete Guide to Medicinal Herbs։ New York, NY: Dorling Kindersley Publishing։ էջ 48։ ISBN 0-7894-6785-2 
  4. Թէյի օգտագործումը Չինաստանի մէջ
  5. http://www.teamuse.com/article_000803.html
  6. «Թէյի օգտագործումը Անգլիոյ մէջ» 
  7. «World tea production reaches new highs»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-04-28-ին։ արտագրուած է՝ 2016-03-05 
  8. Gulati Ashu, Sharma Vaishali (November 2005)։ «Թէյին գաթեխիններուն արտազատումը՝ կախուած պատրաստման եղանակէ եւ թորումին ջերմաստիճանէ:»։ Food Chemistry 93 (1): 141–148։ doi:10.1016/j.foodchem.2004.10.016։ արտագրուած է՝ 7 December 2014 
  9. «Թէյի Տարածուած Տեսակներ»։ 2020-01-13 
  10. «Թէյի 6 տեսակ, որոնք կը նպաստեն ճարպերու այրման եւ կշիռքի նուազեցման:»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-09-07-ին 
  11. «Երիցուկով թէյ» 
  12. «Երիցուկով թէյի յատկութիւններէն» 
  13. Food and Agriculture Organization of the United Nations—Production FAOSTAT. Retrieved 30 April 2010.
  14. Agritrade Executive Brief on Tea, 2013 Archived 2014-02-21 at Archive.is Retrieved 21 Feb 2014
  15. 15,0 15,1 Food and Agriculture Organization of the United Nations—Trade FAOSTAT
  16. 16,0 16,1 «IMPORTS: Commodities by country»։ Faostat.fao.org։ արտագրուած է՝ 24 January 2011 
  17. Thompkins Gwen (16 September 2009)։ «In Kenya, Tea Auction Steeped In Tradition, Gentility: NPR»։ npr.org։ արտագրուած է՝ 18 September 2009 
  18. Գործածուած Թէյի ծրարիկներու օգտագործումը