Քարիպեան ծով

Քարիպեան ծով
(անգլերէն՝ Caribbean Sea, սպ.՝ Mar Caribe,...)
դասաւորում
Դիրք Մեծ ու Փոքր Անտիլեան կղզիներու միջեւ
Ծանօթագրութիւն


Քարիպեան ծով[1] (անգլերէն՝ Caribbean Sea, սպ.՝ Mar Caribe, Հաիթա-կրեոլյան լեզու - Lamè Karaïb, ֆրանսերէն՝ Mer des Caraïbes, հոլ.՝ Caraïbische Zee, Փափիամենթօ - Laman Karibe), Ատլանտեան ովկիանոսի ջրաւազանին պատկանող ծայրամասային [2], կիսափակ ծով[3], արեւմուտքէն եւ հարաւէն սահմանափակուած է Կեդրոնական Ամերիկայով եւ Հարաւային Ամերիկայով, եւ հիւսիսէն ու արեւելքէն՝ Մեծ ու Փոքր Անտիլեան կղզիներով։ Հիւսիս-արեւմուտքէն (սպ.՝ Yucatán), Եուքաթանի նեղուցով կը միանայ Մեքսիքայի ծոցին, հարաւ-արեւմուտքին արհեստական Փանամայի ջրանցքով` Խաղաղ ովկիանոսին։

Քարիպեան ծովը ինկած է հիւսիսային լայնության 9° եւ 22°, արեւմտեան երկայնութեան 89° եւ 60° միջեւ։ Ծովի ընդհանուր մակերեսը կը կազմէ մօտաւորապէս 2 753 000 քմ²[4]։ Առաւելագոյն խորութիւնը 7686 մեթր է[5]։ Հարաւէն Քարիպեան ծովը կ'ողողէ Վենեզուելլայի, Քոլումպիայի եւ Փանամայի ափերը, արեւմուտքէն՝ Քոսթա Ռիքայի, Նիքարակուայի,(Honduras) Հոնտուրասի, (Guatemala) Կուաթեմալայի, Պելիզի եւ մեքսիկական Եուքաթան թերակղզիի ափերը, հիւսիսէն՝ Քուպայի, Հայիթիի, Ժամայքայի եւ Փորթօ Ռիքօյի ափերը, արեւելքէն` Փոքր Անտիլեան կղզիներու պետութեան ափերը (Քարիպեան ծով աւազանի երկիրներու ցանկ

Ծովահէնութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

«Ուրախ Ռոճըր» ծովահէններու դրօշ

Ծովահէնութիւնը Քարիպեան ծովին մջ ծնաւ 17-րդ դարուն, ծովահէններու, աւազակներու եւ այլ յանցագործներու հաւաքատեղին դարձեր էր (սպ.՝ Isla Tortuga) Թորթուկա կղզին եւ (անգլ.՝ Port Royal) Փօրթ Ռօյըլ քաղաքը։ Մեծ Բրիտանիայի թագուհիի մօտ ծառայող առաջին կապերէն (պետութեան յատուկ լիազօրութեամբ բռնագրուած) մէկը (անգլ.՝ Sir Francis Drake) Ֆրենսիս Տրէյքն էր, որ առաւել յայտնի է 1572 թուականին սպանական Արծաթեայ քարաւանի բռնագրաւումով, որը տեղի ունեցեր է Նոմպրէ տե Տիոս նաւահանգիստի մօտ։ Անոր գործը շարունակեց Հենրի Մորկանը, որ 1671 թուականին նախաձեռնեց յայտնի արշաւը դէպի Փանամա եւ աւելի ուշ դարձաւ Ժամայքայի փոխնահանգապետը։

Ծովահէնութիւնը ծաղկում ապրեցաւ 1700-1730 թուականներուն, այս ժամանակաշրջանը անուանած են ծովահէնութեան ոսկէ դար։ Այս ժամանակահատուածին հեղինակութիւն ձեռք բերին Սեւ մորուքը, եւ Սթիտ Պոննեթը, որոնք իրենց գործունէութիւնը կը ծաւալէին 1716-1718 թուականներուն Քարիպեան ծովին մէջ:

Հետազօտութեան պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Խուան տե լա Քոսայի կողմէն 1500 թուականին կազմուած նոր յայտնաբերուած տարածքներու քարտէզը
Մարթին Վալձեմիւլլերի քարտէզի կտոր մը, որ կ'արտացոլէ Քարիպեան ծով տարածաշրջանը, 1507 թուական


Երկրաբանական կառուցուածք[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Լիթոսֆերային սալերու քարտէզ։ Կեդրոնին Քարիպեան ծով սալն է։


Կլիմայ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Քարիպեան ծովի եւ յարակից գօտիներու մակերեւոյթի միջին ջերմաստիճանը 2005 թուականի Օգոստոսի 25-27-ը ինկած հատուածի մէջ։ Քուպայէն հիւսիս-արեւմուտք կ'երեւի Քաթրինա փոթորիկը։

Քարիպեան ծովը կը գտնուի Արեւադարձայի կլիմայական գօտիի մէջ, որու վրայ ազդեցութիւն կ'ունենայ շարունակ մէկ կողմ քշող հովի կամ քամիի (անգլ.՝ The trade winds or easterlies) (հոլանտերէն passaat) Փասսաթային օդափոխանակութիւնը։ Ձմռանը միջին ամսական ջերմաստիճանները, ծովի հարաւային ափերուն, կը տատանուին +23 °C-էն մինչեւ +27 °C։ Ամռանը միջին ամսական ջերմաստիճանը ամենուր +28 °C է, իսկ ամպամածութիւնը 4-5 բալ[6]։

Տնտեսութիւն եւ տնտեսական նշանակութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Զբօսաշրջային նաւ Քարիպեան ծովի վրայ, անգլերէն՝ Mariner of the Seas

Քարիպեան ծովի ափին (ափէն 100 քիլոմեթրի սահմաններուն) կ'ապրին աւելի քան 116 մլն մարդ, որոնց հիմնական եկամուտի աղբիւրը զբօսաշրջութիւնն է (տարածաշրջանի աշխատատեղերու 15,5 %-ը)։ Ձկնորսութեամբ կը զբաղուին աւելի քան 300 հազար մարդ[7]։ Ձկնորսութեան ծաւալները տարեկան կը կազմեն կէս միլիոն թոննայէն քիչ ծովամթերք։ Հիմնական արտադրատեսակներն են Քարիպեան լանկուսթը (լատիներէն՝ Panulirus argus, ծովային խոշոր ուտելի խեցգետին), հսկայական սրամպուսը (լատիներէն՝ Lobatus gigas), թագաւորական թիւնիկը (լատիներէն՝ Scomberomorus cavalla, ձուկ), շոշափուկաւոր մանր ծովախեցգետինը, սպանական թիւնիկը (լատիներէն՝ Scomberomorus commerson), ոսկեփայլ թիւնիկ (լատիներէն՝ Coryphaena hippurus) եւ այլն[8]։ Այստեղ կ'իրականացուի նաեւ մարգարիտի հաւաքումը։

Նաւավարութիւն եւ առեւտուր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Տնտեսական-ռազմավարական տեսանկիւնէն Քարիպեան ծովը Ատլանտեան ովկիանոսը փանամայի ջրանցքով Խաղաղ ովկիանոսի աւազանին միացնող կարճ ճանապարհի դեր կը կատարէ։ Քարիպեան ծովի հիմնական նաւահանգիստներն են՝ Մարաքայպօո եւ Լա Կուեյրա (Վենեզուելլա), Քարթակենա (Քոլումպիա), Լիմոն (Քոսթա Ռիքա), (սպ.՝ Santo Domingo) Սանթօ Տոմինկօ (Տոմինիքեան Հանրապետութիւն) (սպ.՝ Santo Domingo), Քոլոն (Փանամա), Սանթիակօ տե Քուպա (Քուպա) եւ այլն[6]։

Քարիպեան տարածաշրջանի բարդ հաղորդակցութեան եւ առեւտուրի համակարգը կ'ապահովէ բարձր շրջանառութիւն, սակայն ատոր մեծ մասը բաժին կ'իյնայ այս տարածաշրջանէն դուրս պետութիւններուն։ Տարածաշրջանի ներսը առեւտուրի ապրանք եւ աղբիւր հանդիսացող վայրերը շատ չեն. Կայանայէն բրինձ, Պելիզէն փայտամթերք, Թրինիտաթէն եւ Քիւրասաոյէն պենզին, արեւելեան կղզիներէն՝ աղ, պարարտանիւթեր, բուսական իւղեր եւ ճարպեր, ինչպէս նաեւ փոքրաթիւ արդիւնաբերական ապրանքներ։ Տարածաշրջանին արտադրուած արդիւնքի (պանան, շաքարաւազ, սուրճ, ռոմ, (Bauxite) պոքսիթ, նիքել եւ նաւթ) մեծ մասը կը տիրանայ ԱՄՆ-ը եւ Քանատան[4]։

Պատկերասրահ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]


Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. 1,0 1,1 Յովհաննէս Բարսեղեան (2006)։ «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում»։ Տերմինաբանական եւ ուղղագրական տեղեկատու։ Երեւան: 9-րդ հրաշալիք։ էջ 51։ ISBN 99941-56-03-9 
  2. James C. F. Wang (1992)։ Handbook on ocean politics & law։ Greenwood Publishing Group։ էջեր 14–։ ISBN 978-0-313-26434-4։ արտագրուած է՝ Դեկտեմբերի 9, 2010 
  3. Sverdrup, H. U., M. W. Johnson and R. H. Fleming; The Oceans Their Physics, Chemistry, and General Biology, Prentis-Hall, 1942, pp. 15, 35 and 637—643 [1]
  4. 4,0 4,1 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named britannica
  5. Dawicki Shelley։ «Tsunamis in the Caribbean? It's Possible.»։ Oceanus։ արտագրուած է՝ 16 november 2012 
  6. 6,0 6,1 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named bse
  7. John B. R. Agard, Angela Cropper եւ այլք (2007)։ «Caribbean Sea Ecosystem Assessment» (անգլերեն)։ UNEP։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-08-20-ին։ արտագրուած է՝ 2009-04-23 
  8. S. Heileman, R. Mahon.։ «Large Marine Ecosystems — Caribbean Sea» (անգլերեն)։ NOAA։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-18-ին։ արտագրուած է՝ 2009-04-23