Նոպելեան Մրցանակ
Նոպելեան Մրցանակ (շուէտ.՝ Nobelpriset)` Շուէտական բարձրակարգ մրցանակ, որ հիմնուած է 1895-ին, Ալֆրետ Նոպելի կողմէ[1]։
Ալֆրետ այս մրցանակը կը ստեղծէ՝ քաջալերելու գիտական յայտնագործութիւններն ու գիւտերը, ինչպէս նաեւ զարգացնելու ժողովուրդի մը ստեղծագործութիւններն ու ներդրումները։
Մրցանակին պարգեւը կը կազմէ 1,3 միլիոն տոլար ու կը սահմանափակուի հետեւեալ մարզերուն մէջ.
1969-էն սկսեալ, Շուէտական դրամատան միջնորդութեամբ եւ հովանաւորութեամբ, մրցանակին մարզերուն կ'աւելնայ նաեւ տնտեսագիտութեան մարզը:
Ալֆրետ Նոպելի կեանքը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ալֆրետ Նոպել ծնած է 21 Հոկտեմբեր 1833-ին, Շուէտի Սթոքհոլմ քաղաքին մէջ։ Ան համալսարանական ուսումը կատարելագործելէ ետք կը դառնայ նշանաւոր ճարտարագէտ, քիմիագէտ եւ գիտնական։ 1894-ին կը ստեղծէ Ուժանակը (տինամիթ), որ շրջան մը ետք կը սկսի վաճառուիլ ու գործածուիլ պատերազմներու ընթացքին։
Ալֆրետ Նոպել, Նոպելեան մրցանակը կը ստեղծէ 27 Նոյեմբեր 1895-ին եւ այդ կազմակերպութիւնը գործի կը լծուի իր մահէն ետք՝ Յունուար 1897-ին։
Ան իր ամբողջ ունեցուածքը յատկացուցած էր մրցանակ մը հիմնելու, որ պիտի վարձատրէր իրենց մարզին մէջ կարեւոր աշխատանք կատարած անձերը կամ կազմակերպութիւնները[1]:
Ալֆրետ Նոպել մահացած է 10 Դեկտեմբեր 1896-ին Իտալիոյ Սան Ռեմօ քաղաքին մէջ, ուղեղային կաթուածի պատճառով [2]:
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
1888-ին Ալֆրետ Նոպել զարմանքով կը կարդայ իր մահուան դամբանականը, որ տպագրուած էր ֆրանսական թերթի մը մէջ. «Մահ վաճառողը մահացած է» խորագիրով։ Ռուսիոյ մէջ մահացած էր անոր եղբայրը՝ Լութֆիկը, եւ լրագրողները սխալմամբ յայտարարած էին Ալֆրետ Նոպելին մահուան լուրը։ Յօդուածը վատ ազդեցութիւն կը ձգէ Նոպելի վրայ եւ զինք կը ստիպէ մտածելու այն մասին, թէ մարդիկ ինչպէս պիտի յիշեն զինք իր մահէն ետք։ Այդ պատճառով ալ ան կը փոխէ իր կտակը[3]։
Իր կեանքին ընթացքին Նոպել գրած է քանի մը կտակ։ Վերջինը ան կազմած է մահէն մէկ տարի առաջ եւ ստորագրած Փարիզի Շուէտ-նորվեկիան ակումբին մէջ, 27 Նոյեմբեր 1895-ին։ Ի զարմանս շատերու՝ Նոպել իր վերջին կտակին մէջ պատուիրած է, որ իր հարստութիւնը օգտագործուի ստեղծելու մրցանականերու շարք մը՝ անոնց համար, որոնք «մեծագոյն օգուտ կու տան մարդկութեան» բնագիտութեան, քիմիագիտութեան, բժշկութեան, գրականութեան եւ խաղաղութեան բնագաւառներուն մէջ։
Ըստ պաշտօնական աղբիւրներու՝ Ալֆրետ Նոպել իր հարստութեան 94%-ը կտակած է Նոպելեան հիմնադրամին, որ ներկայիս կը կազմէ Նոպելեան մրցանակին տնտեսական հիմքը։
Մրցանակաբաշխութեան վայր եւ դատակազմ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Նոպելեան հիմնադրամը ստեղծուած է իբրեւ յատուկ կազմակերպութիւն՝ 29 Յունիս 1900-ին։ Անոր հիմնական նպատակն է վերահսկել Նոպելի ձգած հարստութեան ու Նոպելեան մրցանակներու յանձնման գործընթացներուն։ Հիմնադրամին պարտականութիւնն է նաեւ մրցանակը ներկայացնել միջազգային հանրութեան ու անոնց հետ կապուած ոչ պաշտօնական տնօրինումները կատարել։ Հիմնադրամը չի մասնակցիր մրցանակակիրներու ընտրութեան։
Նոպէլեան մրցանակը կը տրուի ամէն տարի, Հոկտեմբեր ամսուն սկիզբը, իսկ մրցանակներու յանձնումին արարողութիւնը տեղի կ'ունենայ Սթոքհոլմի մէջ, ամէն տարի 10 Դեկտեմբերին`Ալֆրետ Նոպելի մահուան թուականին[4][5]:
Մասնագէտներու դատակազմ մը կը հաւաքուի որոշելու համար իւրաքանչիւր մարզի մրցանակաւորները: Դատակազմին բոլոր անդամները շուէտացիներ կ'ըլլան: Թեկնածուները կու գան աշխարհի չորս կողմերէն:
Մասնակցելու համար պէտք է, որ մէկը թեկնածուին անունը առաջարկէ[6]:
Բացի Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակէն՝ Նոպելեան մրցանակները կը յանձնուին Շուէտի մայրաքաղաք Սթոքհոլմի մէջ կայացող մրցանակաբաշխութեան ամէնամեայ արարողութեան ընթացքին, որ տեղի կ'ունենայ 10 Դեկտեմբերին՝ Նոպելի մահուան օրը։ Դափնեկիրին դասախօսութիւնը սովորաբար կը կայանայ մրցանակին յանձնումէն քանի մը օր առաջ։ Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակին դափնեկիրն ու անոր դասախօսութիւնը կը ներկայացուին Նորվեկիոյ մայրաքաղաք Օսլոյի մէջ կայացող ամէնամեայ միջոցառման ընթացքին, որ սովորաբար կը կայանայ 10 Դեկտեմբերին։ Մրցանակներու յանձնման արարողութիւններն ու անոնց հետ կապուած հանդիսաւոր ճաշկերոյթները միջազգային մեծ միջոցառումներ կը համարուին։ Շուէտի մէջ մրցանակներու յանձնման արարողութիւնները կը կայանան Սթոքհոլմի համերգասրահին մէջ, իսկ ճաշկերոյթները՝ Սթոքհոլմի քաղաքապետարանին մէջ։ Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակը յանձնուած է Նորվեկիոյ Նոպելեան հիմնարկին մէջ (1905-1946), Օսլոյի համալսարանի դահլիճին մէջ (1947-1989), ապա Օսլոյի քաղաքապետարանին մէջ (1990-էն մինչեւ օրս)։
Սթոքհոլմի մէջ Նոպելեան մրցանակներու յանձնման արարողութեան գլխաւոր իրադարձութիւնը Շուէտի թագաւորին ձեռքէն մրցանակներու ստացումն է։ Օսլոյի մէջ Նորվեկիոյ Նոպելեան յանձնաժողովին նախագահը Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակը դափնեկիրին կը յանձնէ՝ Նորվեկիոյ թագաւորին ներկայութեամբ։ Նախապէս Օսքար Բ. թագաւորը համաձայն չի գտնուիր մրցանակը նաեւ օտարերկրացիներուն շնորհելու։ Կ'ըսուի, թէ ան իր կարծիքը կը փոխէ, երբ իր ուշադրութեան կը յանձնեն այն հանգամանքը, որ մրցանակները դրական անդրադարձ կ'ունենան Շուէտի միջազգային հեղինակութեան վրայ։
Մրցանակակիր դառնալու ժամանակամիջոց
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մրցանակը շնորհելու ժամանակամիջոցը կը տարբերի ըստ ստորոգումներու։
- Գրականութեան մրցանակը սովորաբար կը շնորհուի աշխատանքներու շարքի մը եւ ոչ թէ մէկ ստեղծագործութեան համար։
- Խաղաղութեան մրցանակը նոյնպէս կրնայ շնորհուիլ ամբողջ կեանքին ընթացքին կատարած աշխատանքին համար։ Այնուամենայնիւ մրցանակները կրնան շնորհուիլ նաեւ վերջերս կատարուած առանձին իրադարձութիւններու համար։ Օրինակ՝ Քոֆի Անան Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակին արժանացած է 2001-ին՝ ՄԱԿ-ի գլխաւոր քարտուղար դառնալէն չորս տարի ետք։ Եասէր Արաֆաթ, Իսհաք Ռապին եւ Շիմոն Փերես Նոպելեան մրցանակ ստացած են 1994-ին՝ Օսլոյի պայմանագիրին ստորագրումէն շուրջ մէկ տարի ետք։
- Բնագիտութեան, քիմիագիտութեան եւ բժշկութեան մրցանակները սովորաբար կը յանձնուին, երբ տուեալ ձեռքբերումը լայն ճանաչում կը ստանայ։ Երբեմն կրնայ անիկա տասնամեակներ տեւել։ Ոչ բոլոր գիտնականները կ'ապրին մինչեւ իրենց աշխատանքներուն ճանաչում ստանալը։ Այդ պատճառով ալ մեծ թիւով յայտնագործութիւններ չեն ներկայացուիր Նոպելեան մրցանակին։
Մրցանակներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մրցանակի դափնեկիրները կը ստանան շքանշան մը եւ 1 միլիոն եւրօ: Այս դրամը ընդհանրապէս կը գործածուի հետազօտութիւններու կամ բարեսիրական աշխատանքներու համար: Այս մրցանակներուն ամէնէն նշանաւորը խաղաղութեան մրցանակն է, որ 2014-ին կը տրուի յատկապէս փոքրիկ աղջիկներու դաստիարակչութեամբ զբաղող երիտասարդ Մալալային:
Նոպելեան մրցանակը յետմահու չի շնորհուիր, բայց եթէ անձը դափնեկիր յայտարարուի ու մահանայ նախքան ստանալը, ապա մրցանակը կը շնորհուի։
Թէեւ իւրաքանչիւր մրցանակի դափնեկիրներու միջին թիւը մեծցած է Ի. դարու ընթացքին, բայց զայն կարելի չէ բաժնել երեքէն աւելի մարդոց միջեւ։ Բացառութիւն կը կազմէ Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակը, որուն դափնեկիրներ կրնան դառնալ կազմակերպութիւններ կամ երեքէ աւելի անձինք։
Նոպելեան դասախօսութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ըստ Նոպելեան հիմնադրամին կանոնադրութեան՝ իւրաքանչիւր դափնեկիր պարտաւոր է հրապարակային դասախօսութիւն մը կարդալ՝ նուիրուած այն նիւթին, որուն համար ինք արժանացած է մրցանակին[7]։ Նոպելեան դասախօսութիւնը՝ իբրեւ հռետորական ժանր, իր ներկայի ձեւաչափին հասած է տասնամեակներու ընթացքին[8]։ Այդ դասախօսութիւնները սովորաբար կը ներկայացուին Նոպելեան շաբթուան ընթացքին (մրցանակներու յանձնման ու ճաշկերոյթին նախորդող շաբաթը, որ սովորաբար կը սկսի մրցանակակիրներու ժամանումով Սթոքհոլմ եւ կ'աւարտի ճաշկերոյթով), բայց ասիկա պարտադիր չէ։ Մրցանակակիրները պարտաւոր են դասախօսութիւնը ներկայացնել մրցանակը ստանալուն յաջորդող վեց ամիսներուն ընթացքին։ Սակայն ոմանք աւելի ուշ կը ներկայացնեն[9]։ Դասախօսութիւնները կը կազմակերպուին այն նոյն հիմնարկներուն կողմէ, որոնք կ'ընտրեն դափնեկիրները[10]։
Նոպելեան ճաշկերոյթ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Շուէտի մէջ Նոպելեան մրցանակներու յանձնման արարողութենէն ետք հանդիսաւոր ճաշկերոյթ մը տեղի կ'ունենայ Սթոքհոլմի քաղաքապետարանին Կապոյտ դահլիճին մէջ, որուն կը մասնակցին Շուէտի թագաւորական ընտանիքն ու շուրջ 1300 հիւրեր։
Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակին յանձնումէն ետք ճաշկերոյթ մը կը կազմակերպուի Օսլոյի Կրանտ հիւրանոցին մէջ։ Բացի մրցանակակիրէն, ներկայ կը գտնուին Սթորթինկի (Storting) նախագահը, վարչապետը, իսկ 2006-էն ի վեր՝ նաեւ Նորվեկիոյ թագաւորն ու թագուհին։ Ընդհանուր առմամբ ճաշկերոյթին կը մասնակցի շուրջ 250 հիւր։
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ 1,0 1,1 Ո՞վ Կ'որոշէ Նոպէլեան Մրցանակ Ստացողները
- ↑ Sohlman, p. 13
- ↑ Golden Frederic (16 Հոկտեմբեր, 2000)։ «The Worst And The Brightest»։ Time (Time Warner)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-11-03-ին։ արտագրուած է՝ 9 Ապրիլ, 2010
- ↑ «2019-ի Նոպէլեան Մրցանակի Դափնեկիրները»։ Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon) (en-US)։ 2019-10-25։ արտագրուած է՝ 2019-12-01
- ↑ «Asbarez - Armenian » AsbarezStaff»։ asbarez32.rssing.com։ արտագրուած է՝ 2019-12-01
- ↑ Նոպէլեան Մրցանակ
- ↑ «The Nobel Foundation - Statutes»։ www.nobelprize.org
- ↑ Philippe-Joseph Salazar, "Nobel Rhetoric, Or Petrarch's Pendulum", in the journal Rhetoric and Philosophy 42(4), 373–400, 2009 Կաղապար:ISSN
- ↑ Abrams, pp. 18–19
- ↑ Lea Richard (դեկտեմբերի 8, 2008)։ «Le Clézio uses Nobel lecture to attack information poverty»։ The Guardian (London: Guardian Media Company)։ արտագրուած է՝ հունվարի 20, 2010