Մարաթոնի ճակատամարտ

Մարաթոնի ճակատամարտ
Պարսիկներու Յունաստան առաջին արշաւանքի ընթացքին աթենացիներու եւ պարսիկներու միջեւ կռիւ
	Մարաթոնի ճակատամարտի դաշտը, նկար 1884, Ֆրաթելի Թրեւես, Միլանօ
Թուական	Ք․Ա․490
Վայր	Մարաթոնի դաշտը, հիւսիս-արեւելեան Ատիկէ, Յունաստան
Արդիւնք	յոյներու վճռորոշիչ յաղթանակ, վերջ պարսիկներու Յունաստան առաջին արշաւանքին
Հակառակորդներ
Աթենացիներու եւ փլաթէեսցիներու միացեալ ուժեր	Պարսկական Կայսրութիւն
Հրամանատարներ
Միլթիատիս, Քալիմահոս Աթէնք	Տաթիս, Արթաֆերնիս
Կողմերու ուժեր
9 000 - 10 000 աթենացի զինեալներ, 1 000 փլաթէեսցիներ	20 000 - 100 000 հետեւակ եւ 1 000 հեծեալներ (ժամանակակից ենթադրութիւն); 600 ցռկանաւ,200 000 - 600 000 զինեալներ եւ 10 000 հեծեալներ (հին աղբիւրներ)

Մարաթոնի ճակատամարտ (յուն․՝ Μάχη του Μαραθώνα, հին յուն․՝Μάχη τοῦ Μαραθῶνο)․ յոյներուն եւ պարսիկներուն միջեւ տեղի ունեցած ճակատամարտ, Ք․Ա․ Սեպտեմբեր 490-ին։ Յունական փոքրաթիւ բանակը կը յաջողի յաղթել պարսից արքայ Դարեհ Ա․-ի հսկայ բանակին։

Աղբիւրներ

Յունապարսկական պատերազմներուն մասին գլխաւոր աղբիւրը Իրոտոթոս պատմաբանն է՝ «Իսթորիէ» գործ (Ιστορίαι պատմութիւններ), Ք․Ա․ 440-430։ Թուքիտիտիս (Ք․Ա․460 - Ք․Ա․399) եւ Փլութարհոս (45-120) կասկածի տակ առած են Իրոտոթոսի գործը, սակայն հնաբանական յայտնաբերումները կը վկայեն, կը փաստեն անոր գործը։ Իսկ ժամանակակից պատմաբանները անոր գործը արժանահաւատ կը համարեն։

Ուրիշ աղբիւրներ են յոյն Պղատոն (Ք․Ա․427 - Ք․Ա․347), Լիսիաս (Ք․Ա․445/59 - Ք․Ա․380), Փաֆսանիաս (110 - 180) եւ Փլութարհոս պատմաբանները եւ հռոմէացի Քորնիլլիոս Նեփոս (Ք․Ա․100 - Ք․Ա․24)։

Վայրը

Մարաթոնայի դաշտը վայրն է ուր Ք․Ա․490-ին տեղի կ՛ունենայ համանուն ճակատամարտը, պարսկական առաջին արշաւանքին ընթացքին։

Պատմական ակնարկ

Արշաւանքին դրդապատճառները

Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերուն յունական քաղաքները կ՛ապստամբին Պարսկական Կայսրութեան բռնիշխանութեան դէմ (Յոնիական Ապստամբութիւն, Ք․Ա․500/499 - Ք․Ա․494)։ Քաղաքները Ք․Ա․ 547/6-ին պարսիկներուն հպատակած էին։ Բնակիչները դժգոհ էին նշանակուած բռնակալներու՝ ղեկավարութենէն եւ անոնցմէ երկուքին անհատական գործողութիւններէն (Միլիթոսի բռնակալներ՝ Իսթիեոս եւ Արիսթաղորաս)։ Յոնիական Ապստամբութիւնը կը վերջանայ պարսկական նաւատորմիղի յաղթանակով (Ք․Ա․ 493)։

Յոնիական Ապստամբութիւնը վտանգած ըլլալով Պարսկական Կայսրութեան կայունութիւնը, Դարեհ Ա․ կ՛որոշէ պատժել յունական քաղաքները, ինչպէս օրինակ՝ Աթէնք եւ Էրեթրիա, որոնք մասնակցած եւ նեցուկ կանգնած էին այդ ապստամբութեան։ Ապստամբողներուն ղրկած էին համապատասխանաբար 20 եւ 3 եռակարգ ցռկանաւեր։

Պարսկական արշաւանքը

Պարսկական հսկայ բանակը (հետեւակ, հեծեալներ եւ նաւատորմիղ) Յունաստան կ՛արշաւէ ցամաքէն եւ ծովէն։ Կը հպատակէ Էգէական կղզիները եւ կը յարձակի էրեթրիային վրայ (էվիա կղզիին արեւմտեան ափեր, Ատիկէի հիւսիս-արեւելեան ափերուն դիմաց)։ Էրեթրիա կը դիմադրէ սակայն պարսիկները պարիսպի դռներէն ներս կը խուժեն, քար ու քանդ կ՛ընեն քաղաքը, ողջ մնացած բնակիչները կը գերավարեն եւ մեծ մասը Պարսկաստան կը ղրկեն։ Կը պատրաստուին Աթէնքին վրայ յարձակելու։

Մարաթոնի ճակատամարտը

Մարաթոնի ծովափ․ պատկերոցում ցռկանաւերուն

Պատրաստութիւններ

Պարսիկները կը բանակեն Մարաթոնի դաշտը (Աթէնքէն 40 քլ․ հիւսիս-արեւելք)։ Աթենացիներուն փոքրաթիւ բանակին օգնութեան կը հասնին Փլաթէեսէն 1 000 զինեալներ (Փլաթէես․ Ատիկէի հիւսիսը Վիոթիա շրջանի պատմական քաղաք, կը գտնուի Մարաթոնի հիւսիս-արեւմուտքը)։

Աթէնքի ուժերուն պատասխանատուն Միլթիատիսն է, որ քաջածանօթ էր պարսկական ռասզմավարութեան։ Աթենացիները կ՛որոշեն Մարաթոնի դաշտի երկու նեղ ելքերը փակել։ Միաժամանակ Ֆիտիփիտիս (վազքի մարզիկ) Սփարթի կը ղրկեն օգնութեան համար։ Սփարթացիները կը պատասխանեն թէ լիալուսինէն ետք օգնութիւն պիտի ղրկեն տալով կրօնական պատճառներ։ 5 օր երկու բանակներէն ոեւէ մէկը չ՛որոշեր յարձակիլ։

Երկու կողմերուն ուժերը անհաւասար ըլլալով հանդերձ, աթենացիները կ՛ամրապնդեն իրենց դիրքերը։ Աթենացիներուն բանակը ունէր 10 սպարապետներ, 1 իւրաքանչիւր «ֆիլի»է (տողհմացեղախումբէ)։ Ամէն օր, մէկ սպարապետ բանակը կը ղեկավարէր։ Այս պատճառով Միլթիատիս կ՛որոշէ յարձակիլ իր հրամանատարութեան օրը։

Ըստ կարգ մը պատմաբաններու աթենացիները իմացած էին թէ պարսիկները իրենց հեծեալները հեռացուցած էին (նաւերուն ղրկած), ինչ որ կը դիւրացնէր դիմադրել պարսիկներուն որոնք վարժ չէին նեղ դաշտի մէջ դէմ հանդիման կռիւի։ Այդ նաեւ կը նշէ «Սուտա» (Σούδα) բառարանի արձանագրութիւնը․- «Δάτιδος ἐμβαλόντος εἰς τὴν Ἀττικὴν τοὺς Ἴωνας φασιν, ἀναχωρήσαντος αὐτοῦ, ἀνελθόντας ἐπἰ τὰ δένδρα σημαίνειν τοῖς Ἀθηναίοις ὡς εἶεν χωρὶς οἱ ἱππεῖς, καὶ Μιλτιάδην συνιέντα τὴν ἀναχώρησιν αὐτῶν συμβαλεῖν οὕτως καὶ νικῆσαι, ὅθεν καὶ τῆν παροιμίαν λεχθῆναι ἐπὶ τῶν τὴν τάξιν διαλυόντων»^[1]։

Ուժեր

Աթենացիներ

9 000 աթենացի զինեալներ եւ 1 000 Փլաթէեսցի զինեալներ։

Պարսիկներ

600 եռակարգ ցռկանաւեր, եւ՝

Ցամաքի բանակին համար, պատմաբաններուն արձանագրութիւններուն մէջ տուեալները կը տարբերին․-

200 000 զինեալներ եւ 10 000 հեծեալներ՝ ըստ Սիմոնիտիս Քիոցիին եւ Քորնիլիոս Նեփոսին,
300 000 զինեալներ՝ ըստ Փլութարհոսի, Փաֆսանիասի եւ «Սուտա» բառարանին,
500 000 զինեալներ՝ ըստ Պղատոնի եւ Լիսիասի,
600 000 զինեալներ՝ ըստ Իուսթինոսի,
20 000 - 100 000 զինեալներ եւ 1 000 հեծեալներ՝ ըստ ժամանակակից պատմաբաններու։

Ճակատամարտը

Երկու բանակներուն միջեւ հեռաւորութիւնը մօտաւորապէս 1,5 քլ․ էր։

Աթենացիներու բանակին կեդրոնը կը կազմէին Լէոնդիտա «ֆիլի»ի (ղեկավար՝ Թեմիսթոքլիս) եւ Անդիոհիտա «ֆիլի»ի (ղեկավար՝ Արիսթիտիս) զինեալները քառաշարք կանգնած։ Բանակին երկու կողմերուն դիրք առած էին մնացեալ «ֆիլի»ները (Աթէնքի տոհմացեղախումբերը) եւ Փլաթէեսի զինեալները, ութնաշարք կարգով։ Միլթիատիսի ռազմավարութիւնը՝ բանակին երկու կողմերը զօրացնել, կը մտադրէր կռիւի ժամանակ յոյները կարողանան պարսիկներուն բանակը շրջապատել։ Այդպէս ալ կը պատահի։ Յոյները կը յաջողին ցրուել պարսկական դիրքերը, շրջապատել կեդրոնի զինելաները եւ ստիպել պարսիկ զինեալները նահանջել դէպի նաւերը։ Պարսիկներէն շատեր կը սպանուին ճահիճներուն մէջ (անոնց գոյութիւնը չէին ճանչնար)։ Ապա կը յարձակին պարսկական նաւերուն վրայ եւ անոնցմէ եօթն կը կործանեն։

Ըստ Իրոտոթոսին, պարսիկները ճակատամարտի ընթացքին կը կորսնցնեն 6 400 զինուորներ, իսկ անծանօթ է թիւը նահանջի պահուն սպանուածներուն։ Յոյներէն կը զոհուին 192 աթենացի եւ 11 Փլաթէեսցի զինուորներ, ինչպէս նաեւ ազնուական Քալիմահոս եւ Սթիսիլէոս օ Թրասիլէոս զօրավարները։

Արդիւնք

Աթենացիները կ՛որոշեն յոյն զոհուած զինուորները թաղել ճակատամարտի վայրին մօտ։ Հնաբանական պեղումներուն շնորհիւ յայտնաբերուած են զոհուածներու խմբային գերեզմանները՝ թումբերը․-

Փլաթէեսցիներուն թումբ,
Մարաթոնացի զինեալներուն թումբ,
«Սորոս», աթենացիներուն թումբ։

Միլթիատիս հրամանատարը յաղթանակէն ետք, իր սաղաւարտը Ողիմպիայի Տիասի տաճարին կը նուիրէ։ Այդ սաղաւարտը այժմ կը գտնուի Աթէքնի Հնաբանական Ազգային Թանգարանը։

Մարաթոնի ճակատամարտի վայր - յոյներու հրամանատար Միլթիատիսի արձանը․ ժամանակակից գործ
Փլաթէեսցիներուն թումբը
Աթենացիներուն թումբը
Մարաթոնցիներու թումբը
Միլթիատես հրամանատարին սաղաւարտը․ Աթէնքի Հնաբանական Ազգային Թանգարան
Մարաթոնի դաշտը այսօր

Հետեւանքներ

Պարսկական նաւատորմիղը դէպի Սունիօ կ՛ուղղուի, որպէսզի Աթէնքին վրայ յարձակի, սակայն աթենացիները հասկնալով պարսիկներուն մտադրումը, արագօրէն քալելով եւ պարսիկներէն կանուխ Աթէնք կը հասնին։ Պարսկական բանակը կը նահանջէ։
Սփարթացիները երբ կռիւի վայրը կը հասնին (ճակատամարտէն ետք), տեսնելով հազարաւոր պարսիկ զինուորներու դիակները, կ՛ընդունին Աթէնքի մեծ յաղթանակը։
Դարեհ Ա․ Պարսկաստան վերադարձին, կը վերակազմէ իր բանակը, որպէսզի կրկին Յունաստան արշաւէ։ Սակայն այս ծրագիրը կը յետաձգուի, որովհետեւ Եգիպտոսի մէջ ապստամբութիւնը կը ծագի։ Դարեհ կը մահանայ եւ զաւակը Քսերքսես Ա․ գահ կը բարձրանայ։
Ֆիտիփիտիս յաղթանակէն ետք Աթէնք կը վազէ աւետումը տալու համար եւ կը պոռայ «Նենիքիքամեն» Νενικήκαμεν
Պարսիկներուն Յունաստան երկրորդ արշաւանքը պիտի սկսի Ք․Ա․ 480-ին։ Տեղի պիտի ունենան ճակատագրական կռիւներ՝
Ըստ Իրոտոթոսի, Ֆիտիփիտիս (վազքի մարզիկ) Սփարթի կը ղրկեն օգնութեան համար։ Ան Մարաթոնէն Սփարթի 219 քլ․ կը վազէ մէկ օրուան ընթացքին։ Իսկ յոյներուն (աթենացիներ եւ փլաթէեսցիներ) յաղթանակէն ետք Աթէնք կը վազէ յաղթանակի աւետումը տալու համար եւ կը պոռայ «Նենիքիքամեն» (Νενικήκαμεν յաղթեցինք)։ Անոր վազքը կը ներշնչէ համանուն մրցումը՝ Մարաթոնի վազքը։ ^[2]
Ճակատամարտէն ետք, աթենացի զինուորները արագօրէն Աթէնք կը վերադառնան պարսիկներու նաւատորմիղը չհասած։ Պարսիկները տեսնելով աթենացիներուն բանակը պատրաստ կազմով Ֆալիրոյի ծովափը կը նահանջեն ու իրենց երկիրը կը վերադառնան։

^[3] ^[4] ^[5] ^[6] ^[7] ^[8] ^[9] ^[10] ^[11] ^[12] ^[13] ^[14] ^[15] ^[16] ^[17] ^[18]

Ծանօթագրութիւններ

[1] Առանց հեծեալներու, Մարաթոնի ճակատամարտը, Ք․Ա․490, 2500 տարի, Ֆրակոս Ս․ Ֆրակուլիս, Փոլիթիա հրատ․Փետրուար 2013 (յունարէն)

[2] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 105, 106,108(յունարէն)

[3] Իրոտոթոս(յունարէն)

[4] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, Թերփսիհորի 105(յունարէն)

[5] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, Թերփսիհորի 99(յունարէն)

[6] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 31(յունարէն)

[7] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 33(յունարէն)

[8] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 44(յունարէն)

[9] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 98(յունարէն)

[10] -library ΙΕΠ Մեծ մարդոց կեանքը, Միլթիատիս, 10(յունարէն)

[11] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 101, 102, 103(յունարէն)

[12] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, էրաթօ 109, 110(յունարէն)

[13] Լուսինը եւ Մարաթոնը, D.W. Olson(անգլերէն)

[14] Մարաթոնի ճակատամարտը, HUGH JONES(անգլերէն)

[15] Ուիքի աղբիւր - Իրոտոթոս, Լիսիաս, Էփիթաֆիոս

[16] Հելենական աշխարհ․ Մարաթոնի ճակատամարտը(յունարէն)

[17] Իսթորիմաթա․ Մարաթոնի ճակատամարտ - Պարսկական բանակին հեծեալներուն հարցը․․․ինչու հեծեալները չէին կրնար բաւական ժամանակ մնալ իրենց դիրքերուն վրայ․․ այս մասին ինչ կ՛ըսէ Սուտաս բառարանը(յունարէն)

[18] Միլթիատիս․ Քորնիլիոս Նեփոս(անգլերէն)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]