Հրայր Դժոխք

Հրայր Դժոխք
Ծնած է	1864
Ծննդավայր	Պիթլիսի վիլայէթ
Մահացած է	1904
Մահուան վայր	Սասուն, Բաթմանի մարզ, Թուրքիա
Մասնագիտութիւն	զորավար, ուսուցիչ, պետական գործիչ, ֆետայի, քաղաքական գործիչ
Կուսակցութիւն	Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն

Հրայր Դժոխք (Ուրուական, Արմենակ Մամբրէ Ղազարեան, 1864, գ. Ահարոնք - 13 Ապրիլ 1904, Գելիեգուզան, Սասունի գաւառ), հայդուկապետ, ռազմական տեսաբան, Հայոց ազատագրական շարժումի ղեկավարներէն։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան անդամ։ Սկիզբը կարճ ժամանակով անդամակցած է Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան կուսակցութեանը։

Տարած է կազմակերպչական գործունէութիւն։ Փորձած է դադարեցնել փոքրիկ պայքարները եւ կազմակերպել միասնական ապստամբութիւն։

Կրթութիւն

Ծնած է Սասունի Խուլփի գաւառակի Ահարոնք գիւղում։ Սովորած է Տարոնի Ղզլաղաճ գիւղի, Մշոյ Ս. Կարապետ վանքի դպրոցները եւ Մշոյ Կեդրոնական վարժարանը։ Եղած է ուսուցիչ, ծանօթացած Սասունի ու Տարօնի հայերու վիճակին, քարոզած հայ ազատագրական պայքարի գաղափարը։

Առաջին ռազմական գործողութիւնները

1890-էն մասնակցած է հայ ազատագրական շարժումներուն։ 1891-1894-ին՝ Սասունի ինքնապաշտպանական մարտերու ղեկավարներէն։ Անոր ցուցումներով կը կռուէր Գէորգ Չաւուշը։ Աչքի ընկած է Տալվորիկի կռիռ ընթացքին (1893), ուր ապահոված է հայերու փայլուն յաղթանակը։

1893-ին Հնչակեան կուսակցութեան անդամ էր։ Անոր գործընկերներն էին հանրայայտ հնչակեաններ Մեծն Մուրատը (Համբարձում Պոյաճեան) եւ Միհրան Տամատեանը։ Հրայրը հանդիսացաւ հնչակեան կուսակցութեան հիմնադիրը Սասունի եւ Տարոնի մէջ։

Արտասահմանի մէջ

1894-ի գարնան մեկնած է Կովկաս` կամաւորներ հաւաքագրելու եւ զէնք հայթայթելու։ Հնչակեան կուսակցութիւնը կը մերժէ զէնք տալ։ Հրայրին դուր չի գար հնչակեաններու քաղաքականութիւնը, որոնք միմիայն ցուցադրական ապստամբութիւն կը կատարէին, որպէսզի գրաւեն արտասահմանեան իշխանութեան ուշադրութիւնը։

Հրայրին մասնակի չափով կ'օգնեն Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը։ Դաշնակցականներու մօտեցումը Արեւմտեան Հայաստանի մէջ ծաւալող պայքարի վերաբերեալ ամբողջովին ուրիշ էր։ Անոնք կողմ էին վրիժառութիւններու եւ ֆիտայական շարժումներու դադարեցումին եւ միասնական պայքարի ծաւալումին։ Այդ մօտ էր Հրայրի պատկերացումներուն եւ ֆիտայապետը կը դառնայ դաշնակցական։

Հրայրը շատ քիչ զէնք կրցաւ հայթայթել եւ որոշեց երթալ հարակից երկիրներ, ուրկէ ան կ'ուզէր նոր կռուող ուժեր բերել։ Հրայրը կը գիտակցէր, որ Արեւմտեան Հայաստանի պայքարի համար պէտք է մարտնչեն այդ տեղի զաւակները, որոնք հակահայկական իշխանութիւններու հետ ժամանակին բախուելով յայտնուած էին արտասահմանին մէջ։

1895-ին եղած է նաեւ Ռումանիայի մէջ եւ 50 հայ երիտասարդներու հետ վերադարձած է Հայաստան։ Երիտասարդներու կազմին մէջ էին Անդրանիկ Օզանեանը, Աղբիւր Սերոբը եւ Սեպուհը։ Վերջիններս Հրայրի հորդորով անցած են դաշնակցութեան շարքերը։

1895-ին Հրայրն իր մարդկոցմով հասաւ Կարս։ Կարսի մէջ երիտասարդները համապատասխան ռազմական վարժանքներ անցան եւ ուսումնասիրեցին պարտիզանական կռիւի ձեւերը։ Այնուհետեւ ջոկատը ռուս-թրքական սահմանի վրայով մաս առ մաս տեղափոխուեցաւ Խնուս եւ Սասուն։

Ձերբակալութիւն

Սասունի մէջ Հրայրը գործակցած է Թաթուլի (Արամ Արամեանց) հետ։ 1896-ին Բասենի Իշխու գիւղին մէջ ձերբակալուած է, տարուած Կարինի բանտ։ Ձերբակալած էին նաեւ Թաթուլին։ Հրայրը ընդհանուր ներման շնորհիւ ազատած է, իսկ Թաթուլը կախաղան բարձրացած։

Կազմակերպչական աշխատանքներ

Վանէն դաշնակցականները կ'ուղարկէն երկու գործիչներ` Գուրգէն (Պաղտասար Մայան) եւ Վազգէն (Տիգրան Տէրոյեան)։ Հրայրը գիշեր ու ցերեկ կը շարունակէր շրջիլ Հայաստանի գաւառները եւ հսկել իր հիմնած հայդուկային խումբերու աշխատանքներուն։ Անոր գրեթէ ոչ-ոք կրնար տեսնել։ Անոր այցելութեան մասին կ'իմանային միայն իր գալէն ետք։ Այդ պատճառով ալ ժողովուրդի շրջանին մէջ ան ստացած էր Ուրուական մականունը։

Հրայրը կը ծրագրէր համընդհանուր ապստամբութիւն բարձրացնել 1905-ին։

1898-ին Վանի Կուռումպաշ գիւղին մէջ դաւաճաններու մատնութեան պատճառով իր զինակից ընկերներուն հետ կը զոհուի Վազգէնը։ 24 Ապրիլ 1899-ին իր 9 ընկերներուն հետ միասին Մշոյ ցրոնք գիւղը։ 1 Նոյեմբեր 1899-ին դաւադրութեան զոհ կը դառնայ նաեւ Աղբիւր Սերոբ։

Հրայրը կը զրկուի իր համախոհներուն կողմէ, բայց կը շարունակէ իր աշխատանքը։ Ան բոլոր ֆիտայիներուն կը ստիպէր զերծ մնալ վրիժառութենէ եւ մուսուլմաններու հետ բախումէն։ Սակայն Շենիկի մէջ գումարուած ժողովի ընթացքին, Անդրանիկը դէմ գնաց Հրայրին։ Անդրանիկ նոյնիսկ զէնք քաշեց Հրայրի վրայ եւ սպառնաց սպանել զինք։ Վրայ հասած գյուղացիները զինաթափ ըրին Անդրանիկին եւ անոր ջոկատին եւ պատրաստ էին սպանել Հրայրի վրայ ձեռք բարձրացնողներուն։ Հրայրը չի թողեր, որ ֆիտայիներու վրայ ձեռք բարձրացնեն։

Գէորգ Չաւուշը իմանալով այս ամէնը կրցաւ խօսիլ Հրայրի հետ եւ զէնքերը վերադարձնել ։

Վերջին մարտերը

Վերադարձած է Ղզլաղաճ եւ ձեռնամուխ եղած ընդհանուր ապստամբութեան կազմակերպումին։ 1903-1904-ին մասնակցած է Սասունի ինքնապաշտպանական կռիւներուն։ 13 Ապրիլ 1904-ին, երբ թուրքերու գերակշիռ ուժերը յարձակած են Գելիգուզանի ուղղութեամբ, Հրայրը ընկերներով փորձած է փակել անոնց ճանապարհը։

Կռիւի ընթացքին Հրայրը կը նկատէ, որ Սեպուհը վիրաւորուած է եւ կը նետուի վերջինիս օգնութեան։ Բայց Սեպուհին չի ձգեր։ Հրայրը ի պատասխան կ'ըսէ. «Կամ կը սպաննուիմ, կամ քեզ ալ կ’ազատեմ ու հետս կը տաիմ»։ Ան կը կարենայ Սեպուհին դուրս հանել մարտադաշտէն, բայց մահացու կը վիրաւորուի ճակատէն եւ կ'իյնայ մարտի դաշտին մէջ։

Օգնութեան հասած Անդրանիկի զինուորները Հրայրին եւ միւս զոհուածներուն կը թաեն Գելիեգուզանում՝ Սուրբ Կարմրակ եկեղեցւոյ բակին մէջ։

Հրայրի խօսքերէն

• Մեր յոյսը պիտի ըլլայ մեզ վրայ միայն եւ մեռնել սուրբ նպատակին համար։ Այդ է մեր փառքն ու պսակը։ Րոպէն կրիտիկական է։ Հասնիլ պատերազմի դաշտ, օգնել միմեանց, սփոփել իրար – մեր դիակները թշնամին թող գիրկընդխառն տեսնէ։ Իսկ դուք, քոյրեր, սիրտ տուէք հայ երիտասարդին վիրարապ հիւսեցէք ձեր մազերից, որ չաղտոտեն իրենց անունն ու պատիւը։
• Վստահ եղէք, որ գիշեր ու ցերեկ անքուն կը շրջիմ, որ գտնեմ մի փոքր հարմարութիւն անդադար պիտի գործիմ մինեւ վերջին շունչս։
• Հայ ժողովուրդ, անգութ է Եւրոպան, աւելի արիւնածարաւ քան մեր դարաւոր ոսոխը, չհաւատաս անոր երբեք։ Ան արեան ու անմեղ զոհերուն մէջ կ'որոնէ իր շահը, մեր յոյսը պէտք է ըլլայ մեր վրայ։

Գրականութիւն

• Վրացեան Սիմոն, Արմենակ Ղազարեան (Հրայր, Դժոխք), տե'ս «Յուշապատում Հ. Յ. Դաշնակցութեան (1890-1950 թթ.)», Պոսթըն, 1950, էջ 349-353:
• Աւօ, Հրայր-Դժոխք (Արմենակ Ղազարեան. 1864-1904), Պէյրութ, 1985, 144 էջ:
• Կարօ Սասունի, Հրայրի դերը հայ ազատագրական շարժման մէջ, Սոֆիա, 1939, 2-րդ հրտ., Պէյրութ, 1964, 48 էջ:
• Աշոտ Ներսիսյան, Ազգային-ազատագրական պայքարը Տարոնում 1894-1908 թթ., Երեւան, 1999, 130 էջ։
• Աշոտ Ներսիսեան, Հրայր Դժոխք (Արմենակ Ղազարեան), «Դրօշակ», Երեւան, 1999, թիւ 18, էջ 24-29:
• Պողոսյան Ստեփան, Պողոսյան Կարո, Ինձ բահ տվեք (Գեւորգ Չավուշ), Երեւան, 1989, 448 էջ։
• Անդրանիկի յուշերը, Պէյրութ, 1935, 448 էջ:
• Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հատ. Ա., Գ., Թեհրան, 1982, Երեւան, 1990:
• Խուդինյան Գեւորգ, Հ. Յ. Դաշնակցության քննական պատմութիւն (սկզբից մինչեւ 1895 թվականի վերջը), Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ հրատ., 2006, 439 էջ:
• Յակոբեան Կարապետ, Կարսի մարզից Երկիր անցած խմբերն ու դրանց դերը արեւմտահայերի ինքնապաշտպանութեան գործում 1892-1895 թթ., «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», Երեւան, ՀԱԱ, 2012, թիվ 1-2, էջ 172-183: