Jump to content

Զիմպապուէ

Խմբագրել յղումները
Զիմպապուէ
Զիմբաբվեի դրոշ? Զինանշանը


Կը ներառնէ Manicaland Province?, Mashonaland Central Province?, Mashonaland East Province?, Mashonaland West Province?, Matabeleland North Province?, Հարավային Մատաբելելենդ?, Midlands Province?, Bulawayo Province?, Հարարե? եւ Մասվինգո?
Պետական լեզու անգլերէն[1], շոնա?[1], հյուսիսային նդեբելե?[1], Chewa?[1], Barwe?[1], Kalanga?[1], Khoisan?[1], Ndau?[1], տսոնգա?[1], Zimbabwe Sign Language?[1], սեսոթո?[1], chitonga?[1], տսվանա?[1], վենդա?[1], կոսա?[1] եւ Nambya?[1]
Մայրաքաղաք Հարարե?
Օրէնսդիր մարմին Parliament of Zimbabwe?
Երկրի ղեկավար Էմերսըն Մնանկակուա
Կառավարութեան ղեկավար Էմերսըն Մնանկակուա
Ազգաբնակչութիւն 15 178 979 մարդ (2022)[2]
Օրհներգ National Anthem of Zimbabwe?
Կարգախօս Unity, Freedom, Work, Unitat, llibertat, treball եւ Undeb, Rhyddid, Gwaith
Հիմնադրուած է 18 Ապրիլ 1980 թ.
Արժոյթ ԱՄՆ դոլար?, Ֆունտ ստերլինգ?, Ավստրալիական դոլար?, Եւրօ, հարավաֆրիկյան ռանդ?, Իեն?, ռենմինբի?, Հնդկական ռուփի? եւ Zimbabwean dollar?
Ժամային համակարգ UTC+2 եւ Africa/Harare?[3]
Հեռաձայնային համակարգ +263
Համացանցի յղում .zw?
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ 0,593[4]
zim.gov.zw/index.php/

Զիմպապուէ (պաշտօնապէս՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւն անգլերէն՝ Republic of Zimbabwe, մինչեւ 1980 թուականը՝ Հարաւային Ռոտեզիա)՝ Ափրիկէի հարաւին գտնուող երկիր: Բրիտանական համագործակցութեան անդամ է։
Ունէ տասնչորս պաշտօնական լեզու, որոնցմէ է անգլերէնը: Կը գտնուի Զամպեզի եւ Լիմփոփոյ գետերուն միջեւ:

Ստուգաբանութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

«Զիմպապուէ» անունը կը ծագէ երկրի հարաւ-արեւելեան մասին եղած հնագոյն աւերուած քաղաքի շոնայերէն անունէն: Աղբիւրներէն շատեր կը համարեն, որ անունը կը սերէ «ծիմպա-ծա-մապուէ»-էն, որ կը նշանակէ՝ քարեայ մեծ տուներ:[5][6][7]
Զիմպապուէն պաշտօնապէս յայտնի եղած է Հարաւային Ռոտեզիա (1898), Ռոտեզիա (1965) եւ Զիմպապուէ Ռոտեզիա (1979) անուններով՝: Զիմպապուէ անունն առաջին անգամ յիշատակուած է 1960-էն սեւ ազգայնական Մայքըլ Մաուէմային (անգլերէն՝ Michael Mawema) կողմէ: «Ռոտեզիա» (անգլերէն՝ Rhodesia) եզրը ծագած է 19րդ դարու առաջին գաղութարար Սէսիլ Ճոն Ռոուտսի (անգլերէն՝ Cecil Rhodes) մականունէն:[8]

Աշխարհագրական Տուեալներ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Զիմպապուէն Ափրիկէի հարաւի փակ երկիր է կը գտնուի 15րդ ու 23-րդ հարաւային զուգահեռականներուն եւ 25րդ ու 34-րդ արեւելեան միջօրէականներուն միջեւ: Սահմանակից է հարաւէն Հարաւային Ափրիկէին, արեւմուտքէն եւ հարաւ-արեւմուտքեն՝ Պոթսուանային, հիւսիս-արեւմուտքէն՝ Զամպիոյ եւ Մոզամպիքին՝ արեւելքէն եւ հիւսիս-արեւելքէն: Անոր հիւսիս արեւմտեան անկիւնը 150 մեթրի վրայ է Նամիպիայէն, համարեայ թէ ձեւաւորելով չորս երկիրներու հատման կէտ: Երկրին տարածքի մեծ մասը բարձրադիր է, տեղադրուած է 1 000-էն մինչեւ 1 600 մ բարձրութեան հարաւ-արեւմուտքէն դէպի հիւսիս ձգուող կեդրոնական Մաթապելէ եւ Մաշոնա սարաւանդներուն վրայ: Երկրի ծայր արեւելքը լեռնային է, ամէնաբարձր 2 592 մ բարձրութեան Նեանկանի լեռնագագաթով:
Տարածքի մօտաւորապէս 20%-ը 900 մեթրէն ցածրադիր է: Երկրի ծայր հիւսիս-արեւելքին կը գտնուի եւ Զամպեզի գետի մաս կը կազմէ աշխարհի ամէնամեծ եւ տեսարժան ջրվէժներէն մեկը՝ Վիքթորիա ջրվէժը: Խոշոր գետերն են Զամպեզին եւ Լիմփոփոն։
Զիպապուէն ունի արեւադարձային քլիմա: Կեդրոնական բարձրավանդակին որոշ մասերուն բնորոշ են ձմեռուայ սառնամանիքները: Անձրեւային սեզոնը հիմնականին կը տեւէ Հոկտեմբերէն մինչեւ Մարտը: Պարբերաբար կը պատահեն երաշտներ, վերջինը եղած է 2015-ի սկիզբին եւ տեւած է մինչեւ 2016-ը:[9]

Կենդանական եւ Բուսական

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ազգային զբոսայգիներ
Հուանկէ
(անգլերէն՝ Hwange National Park)
Կոնարեժու
(անգլերէն՝ Gonarezhou National Park)

Երկրի մեծ մասը կը զբաղեցնեն սաւաննաները, թէեւ արեւելեան խոնաւ սարաւանդներուն վրայ կը տիրապետէն արեւադարծային մշտադալար անտառները: Յաճախ հանդիպող ծառատեսակներէն են թեքիները, մահոկանին, վիթխարի թզենիներու հազւագիւտ տեսակները:
Ցածրադիր գոտիներուն տարածուած են ջերմասէր ծառերը եւ մեծ տարածում ունեն պաոպապները:
Զիմպապուէի տարածքին հնարաւոր է գտնել 350 տեսակի կաթնասուններ: Կան նաեւ մեծ քանակութեան օձեր ու մողեսներ, 500-էն աւելի թռչնա- եւ 131 ձկնատեսակներ:

Պատմութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

20րդ 80-ական թուականներէն Զիմպապուէն կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիոյյի տիրապետութեան տակ։ 1895 թուականէն կոչուած է եղած Հարաւային Ռոտեզիա (գաղութային զաւթման կազմակերպիչ Ճոն Ռոտսի անունով), ապա՝ 1953-էն մինչեւ 1963 թուականը եղած է Ռոտեզիաներու եւ Նեասալենտի Դաշնութեան կազմին մէջ։ 1970 թուականին անկախութիւն ձեռք բերելէն ետք կոչուեցաւ Ռոտեզիոյ Հանրապետութիւն, 1980 թուականի Փետրուարէն՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւն։

Պետութեան Կառուցուածքը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Զիմպապուէն կառավարման նախագահական համակարգով հանրապետութիւն է: Կիսանախագահական համակարգը վերացուած է 2013-ի հանրաքուէով: Ռապըրթ Մուկապէի Զիմպապուէի Ափրիկէական Ազգային Միութիւն-Ազգային Ճակատը (ԶԱԱՄ-ԱՃ) գերակշռող քաղաքական կուսակցութիւնը եղած է անկախութենէ ի վեր:[10]
ԶԱԱՄ-ը յաղթած է բոլոր ընտրութիւնները, 1990-ին Էտկար Թեքերէի Զիմպապուէի Միացեալ Շարժումը ստացած է ձայներու 20%-ը:[11] 1995-ի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ընդդիմադիր կուսակցութիւնները, ներառեալ ԶՄՇ-ը պոյքոթեցին ընտրութիւնները:[12] 2000-ին վերադառնալով ընտրութիւններուն, ընդդիմադիրները խորհրդարանէն ներս ստացան 57 տեղ, որն ընդամենը ԶԱԱՄ-էն հինգով էր պակաս: Նախագահական ընտրութիւնները կրկին անցկացաուած են 2002-ին, ուղեկցուելով կեղծիքներով, ահաբեկումներով եւ խարդախումներով:[13] 2008-ի 30 Մարտին կայացած ընտրութիւններուն արդյունքները եղած էին ընդդիմութեան առաջնորդ Մորկան Ցուանկիրաիի օգտին: Այս արդիւնքները չեղեալ արուեցին հաստատելով Մուկապէի կառավարութեան կողմէն կատարուած ընտրակեղծիքները:[14][15]

Բնակչութեան Կազմը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Զիմպապուէի ամբողջ բնակչութիւնը 12.97 միլիոն է: Համաձայն ՄԱԿ-ի Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութեան տղամարդոց կեանքին տեւողութիւնը 56 տարի է, կիներունը՝ 60 (2012).[16][17] Զիմպապուէին մէջ ՁԻԱՀ/ՄԻԱՎ-ով վարակուածութեան աստիճանը 15-49 տարեկաններուն համար 2009-ին գնահատուած է 14% :[18] ԻՒՆԷՍՔՕ-ն զեկուցած է, որ յղի կիներու շրջանին վայրըսակիրներու քանակը 2002-ի 26%-էն իջած է 2004-ի 21%:[19]

Զիմպապուէացիներու 85%-ը քրիստոնեայ է, բնակչութեան 62%-ը կաոնաւոր կը մասնակցէ կրօնական ծեսերուն:[20]
Բնակչութեան մեծմասնությւնը կը կազմեն շոնաները՝ 70%, նտեպելէները կը կազմեն 20%-ը:[21][22] Նտեպելէները 19րդ դարուն զուլուներէն առանձնացած եւ այլ ցեղերուն միախառնուած են: Մինչեւ մեկ միլիոն նտեպելէներ հեռացած են երկիրէն վերջին հինգ տարիներուն, հիմնականը՝ դէպի Հարաւային Ափրիկէ: Պանթուներու այլ խումբերը կը կազմեն 2-էն 5%-ը՝ վենտաներ, թոնկաներ, շանկաաններ, քալանկաներ, սոթոներ, նտաուներ, թսուանաներ:
Ազգային փոքրամասնութիւնները, որոնցմէ են նաեւ ճերմակները, կը կազմեն բնակչութեան 1%-էն պակասը: Ճերմակ զիմպապուէացիները հիմնականը ունեն բրիտանական ծագում, կան նաեւ յոյներ, փորթուկալցիներ, ֆրանսացիներ: Անոնց առաւելագոյն թիւը եղած է 1975-ին՝ 278 000, որը կը կազմեր բնակչութեան 4.3%-ը [23] 199-ին հասած էր 120 000-ի, 2002-ին կը կազմեր 50 000-էն պակաս: 2012-ին ճերմակներու քանակը գնահատուած է 28 782՝ բնակչութեան մօտաւորապէս 0.22%-ը, որը 1975-ին եղածի մեկ տասներորդն է: Առաւել մեծ արտագաղթը եղած է դէպի Միացեալ թագաւորութիւն, Հարաւային Ափրիկէ, Պոթսուանա, Զամպիա, Քանատա եւ Աւստրալիա: Գունաւորները կը կազմեն բնակչութեան 0.5%, որոնք հիմնականին հնդիկներ եւ չինացիներ են:
Հայերուն թիւը կը հասնէ երեսունի[24]: Հիմնականին կը զբաղին առողջապահութեան ոլորտին մէջ:

Բնակչութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պատկերասրահ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 6 // (unspecified title)
  2. ↑ 2,0 2,1 մարդահամար
  3. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa
  4. ↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
  5. ↑ «Zimbabwe – big house of stone»։ Somali Press։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 3 May 2011-ին։ արտագրուած է՝ 14 December 2008 
  6. ↑ Lafon, Michel (1994)։ «Shona Class 5 revisited: a case against *ri as Class 5 nominal prefix»։ Zambezia 21: 51–80 
  7. ↑ Vale, Lawrence J. (1999)։ «Mediated monuments and national identity»։ Journal of Architecture 4 (4): 391–408։ doi:10.1080/136023699373774 
  8. ↑ Fontein Joost (September 2006)։ The Silence of Great Zimbabwe: Contested Landscapes and the Power of Heritage (First հրտրկթն․)։ London: University College London Press։ էջեր 119–20։ ISBN 978-1844721238 
  9. ↑ Baughan, M. (2005). Continent in the Balance: Zimbabwe-Juvenile literature. Philadelphia, PA: Mason Crest Publishers; 1590848101.
  10. ↑ Mugabe, Robert. (2007). Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite, Chicago: Encyclopædia Britannica.
  11. ↑ «Tekere says Mugabe 'insecure' in new book»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 27 December 2007-ին։ արտագրուած է՝ 6 January 2008 
  12. ↑ Frankel, Matthew. "Myanmar Boycott is Misguided" Archived 11 May 2011 at the Wayback Machine., The Brookings Institution, 26 May 2010.
  13. ↑ Zimbabwe: Election Fraud Report, 04/18/05. University of Pennsylvania, 18 April 2005.
  14. ↑ «Zimbabwe stands 'on a precipice'»։ BBC News։ 31 March 2008։ արտագրուած է՝ 6 June 2012 
  15. ↑ «Mugabe critics predict fraud in Zimbabwe elections»։ CNN։ 28 March 2008 
  16. ↑ «WHO – Zimbabwe»։ արտագրուած է՝ 17 January 2015 
  17. ↑ Thornycroft, Peta (10 April 2006)։ «In Zimbabwe, life ends before 40»։ The Sydney Morning Herald (Harare)։ արտագրուած է՝ 10 April 2006 
  18. ↑ «Zimbabwe»։ UNAIDS։ արտագրուած է՝ 16 January 2011 
  19. ↑ «HIV Prevalence Rates Fall in Zimbabwe»։ UNESCO։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 30 March 2008-ին։ արտագրուած է՝ 3 December 2007 
  20. ↑ MSN Encarta։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 31 October 2007-ին։ արտագրուած է՝ 13 November 2007 
  21. ↑ «The People of Zimbabwe»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 12 July 2007-ին։ արտագրուած է՝ 13 November 2007 
  22. ↑ «Ethnicity/Race of Zimbabwe»։ արտագրուած է՝ 6 January 2008 
  23. ↑ Wiley, David and Isaacman, Allen F. (1981). Southern Africa: society, economy, and liberation. Michigan State University, University of Minnesota. p. 55
  24. ↑ https://news.am/arm/news/422973.html
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 25,12 25,13 25,14 25,15 25,16 25,17 25,18 25,19 25,20 25,21 25,22 25,23 25,24 25,25 25,26 25,27 25,28 25,29 25,30 25,31 25,32 25,33 25,34 25,35 25,36 25,37 25,38 25,39 25,40 25,41 25,42 25,43 25,44 25,45 25,46 25,47 25,48 25,49 25,50 25,51 25,52 25,53 Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — Համաշխարհային Դրամատուն.
Ուիքիպահեստ
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Զիմպապուէ&oldid=233585» էջէն