Զիմպապուէ

Խմբագրել յղումները

Կաղապար:Տեղեկաքարտ Երկիր

Զիմպապուէ (պաշտօնապէս՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւն անգլերէն՝ Republic of Zimbabwe, մինչեւ 1980 թուականը՝ Հարաւային Ռոտեզիա)՝ Ափրիկէի հարաւին գտնուող երկիր:
Բրիտանական համագործակցութեան անդամ է։
Ունէ տասնչորս պաշտօնական լեզու, որոնցմէ է անգլերէնը: Կը գտնուի Զամպեզի եւ Լիմփոփոյ գետերուն միջեւ:

Ստուգաբանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

«Զիմպապուէ» անունը կը ծագէ երկրի հարաւ-արեւելեան մասին եղած հնագոյն աւերուած քաղաքի շոնայերէն անունէն: Աղբիւրներէն շատեր կը համարեն, որ անունը կը սերէ «ծիմպա-ծա-մապուէ»-էն, որ կը նշանակէ՝ քարեայ մեծ տուներ:[1][2][3]
Զիմպապուէն պաշտօնապէս յայտնի եղած է Հարաւային Ռոտեզիա (1898), Ռոտեզիա (1965) եւ Զիմպապուէ Ռոտեզիա (1979) անուններով՝: Զիմպապուէ անունն առաջին անգամ յիշատակուած է 1960-էն սեւ ազգայնական Մայքըլ Մաուէմային (անգլերէն՝ Michael Mawema) կողմէ: «Ռոտեզիա» (անգլերէն՝ Rhodesia) եզրը ծագած է 19րդ դարու առաջին գաղութարար Սէսիլ Ճոն Ռոուտսի (անգլերէն՝ Cecil Rhodes) մականունէն:[4]

Աշխարհագրական Տուեալներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Զիմպապուէն Ափրիկէի հարաւի փակ երկիր է կը գտնուի 15րդ ու 23-րդ հարաւային զուգահեռականներուն եւ 25րդ ու 34-րդ արեւելեան միջօրէականներուն միջեւ: Սահմանակից է հարաւէն Հարաւային Ափրիկէին, արեւմուտքէն եւ հարաւ-արեւմուտքեն՝ Պոթսուանային, հիւսիս-արեւմուտքէն՝ Զամպիոյ եւ Մոզամպիքին՝ արեւելքէն եւ հիւսիս-արեւելքէն: Անոր հիւսիս արեւմտեան անկիւնը 150 մեթրի վրայ է Նամիպիայէն, համարեայ թէ ձեւաւորելով չորս երկիրներու հատման կէտ: Երկրին տարածքի մեծ մասը բարձրադիր է, տեղադրուած է 1 000-էն մինչեւ 1 600 մ բարձրութեան հարաւ-արեւմուտքէն դէպի հիւսիս ձգուող կեդրոնական Մաթապելէ եւ Մաշոնա սարաւանդներուն վրայ: Երկրի ծայր արեւելքը լեռնային է, ամէնաբարձր 2 592 մ բարձրութեան Նեանկանի լեռնագագաթով:
Տարածքի մօտաւորապէս 20%-ը 900 մեթրէն ցածրադիր է: Երկրի ծայր հիւսիս-արեւելքին կը գտնուի եւ Զամպեզի գետի մաս կը կազմէ աշխարհի ամէնամեծ եւ տեսարժան ջրվէժներէն մեկը՝ Վիքթորիա ջրվէժը: Խոշոր գետերն են Զամպեզին եւ Լիմփոփոն։
Զիպապուէն ունի արեւադարձային քլիմա: Կեդրոնական բարձրավանդակին որոշ մասերուն բնորոշ են ձմեռուայ սառնամանիքները: Անձրեւային սեզոնը հիմնականին կը տեւէ Հոկտեմբերէն մինչեւ Մարտը: Պարբերաբար կը պատահեն երաշտներ, վերջինը եղած է 2015-ի սկիզբին եւ տեւած է մինչեւ 2016-ը:[5]

Կենդանական եւ Բուսական[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ազգային զբոսայգիներ
Հուանկէ
(անգլերէն՝ Hwange National Park)
Կոնարեժու
(անգլերէն՝ Gonarezhou National Park)

Երկրի մեծ մասը կը զբաղեցնեն սաւաննաները, թէեւ արեւելեան խոնաւ սարաւանդներուն վրայ կը տիրապետէն արեւադարծային մշտադալար անտառները: Յաճախ հանդիպող ծառատեսակներէն են թեքիները, մահոկանին, վիթխարի թզենիներու հազւագիւտ տեսակները:
Ցածրադիր գոտիներուն տարածուած են ջերմասէր ծառերը եւ մեծ տարածում ունեն պաոպապները:
Զիմպապուէի տարածքին հնարաւոր է գտնել 350 տեսակի կաթնասուններ: Կան նաեւ մեծ քանակութեան օձեր ու մողեսներ, 500-էն աւելի թռչնա- եւ 131 ձկնատեսակներ:

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

20րդ 80-ական թուականներէն Զիմպապուէն կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիոյյի տիրապետութեան տակ։ 1895 թուականէն կոչուած է եղած Հարաւային Ռոտեզիա (գաղութային զաւթման կազմակերպիչ Ճոն Ռոտսի անունով), ապա՝ 1953-էն մինչեւ 1963 թուականը եղած է Ռոտեզիաներու եւ Նեասալենտի Դաշնութեան կազմին մէջ։ 1970 թուականին անկախութիւն ձեռք բերելէն ետք կոչուեցաւ Ռոտեզիոյ Հանրապետութիւն, 1980 թուականի Փետրուարէն՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւն։

Պետութեան Կառուցուածքը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Զիմպապուէն կառավարման նախագահական համակարգով հանրապետութիւն է: Կիսանախագահական համակարգը վերացուած է 2013-ի հանրաքուէով: Ռապըրթ Մուկապէի Զիմպապուէի Ափրիկէական Ազգային Միութիւն-Ազգային Ճակատը (ԶԱԱՄ-ԱՃ) գերակշռող քաղաքական կուսակցութիւնը եղած է անկախութենէ ի վեր:[6]
ԶԱԱՄ-ը յաղթած է բոլոր ընտրութիւնները, 1990-ին Էտկար Թեքերէի Զիմպապուէի Միացեալ Շարժումը ստացած է ձայներու 20%-ը:[7] 1995-ի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ընդդիմադիր կուսակցութիւնները, ներառեալ ԶՄՇ-ը պոյքոթեցին ընտրութիւնները:[8] 2000-ին վերադառնալով ընտրութիւններուն, ընդդիմադիրները խորհրդարանէն ներս ստացան 57 տեղ, որն ընդամենը ԶԱԱՄ-էն հինգով էր պակաս: Նախագահական ընտրութիւնները կրկին անցկացաուած են 2002-ին, ուղեկցուելով կեղծիքներով, ահաբեկումներով եւ խարդախումներով:[9] 2008-ի 30 Մարտին կայացած ընտրութիւններուն արդյունքները եղած էին ընդդիմութեան առաջնորդ Մորկան Ցուանկիրաիի օգտին: Այս արդիւնքները չեղեալ արուեցին հաստատելով Մուկապէի կառավարութեան կողմէն կատարուած ընտրակեղծիքները:[10][11]

Բնակչութեան Կազմը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Շոնայ բժիշկը եղջերափողով

Զիմպապուէի ամբողջ բնակչութիւնը 12.97 միլիոն է: Համաձայն ՄԱԿ-ի Առողջութեան Աշխարհային Կազմակերպութեան տղամարդոց կեանքին տեւողութիւնը 56 տարի է, կիներունը՝ 60 (2012).[12][13] Զիմպապուէին մէջ ՁԻԱՀ/ՄԻԱՎ-ով վարակուածութեան աստիճանը 15-49 տարեկաններուն համար 2009-ին գնահատուած է 14% :[14] ԻՒՆԷՍՔՕ-ն զեկուցած է, որ յղի կիներու շրջանին վայրըսակիրներու քանակը 2002-ի 26%-էն իջած է 2004-ի 21%:[15]

Զիմպապուէի բնակչութեան տարիքային բուրգը

Զիմպապուէացիներու 85%-ը քրիստոնեայ է, բնակչութեան 62%-ը կաոնաւոր կը մասնակցէ կրօնական ծեսերուն:[16]
Բնակչութեան մեծմասնությւնը կը կազմեն շոնաները՝ 70%, նտեպելէները կը կազմեն 20%-ը:[17][18] Նտեպելէները 19րդ դարուն զուլուներէն առանձնացած եւ այլ ցեղերուն միախառնուած են: Մինչեւ մեկ միլիոն նտեպելէներ հեռացած են երկիրէն վերջին հինգ տարիներուն, հիմնականը՝ դէպի Հարաւային Ափրիկէ: Պանթուներու այլ խումբերը կը կազմեն 2-էն 5%-ը՝ վենտաներ, թոնկաներ, շանկաաններ, քալանկաներ, սոթոներ, նտաուներ, թսուանաներ:
Ազգային փոքրամասնութիւնները, որոնցմէ են նաեւ ճերմակները, կը կազմեն բնակչութեան 1%-էն պակասը: Ճերմակ զիմպապուէացիները հիմնականը ունեն բրիտանական ծագում, կան նաեւ յոյներ, փորթուկալցիներ, ֆրանսացիներ: Անոնց առաւելագոյն թիւը եղած է 1975-ին՝ 278 000, որը կը կազմեր բնակչութեան 4.3%-ը [19] 199-ին հասած էր 120 000-ի, 2002-ին կը կազմեր 50 000-էն պակաս: 2012-ին ճերմակներու քանակը գնահատուած է 28 782՝ բնակչութեան մօտաւորապէս 0.22%-ը, որը 1975-ին եղածի մեկ տասներորդն է: Առաւել մեծ արտագաղթը եղած է դէպի Միացեալ թագաւորութիւն, Հարաւային Ափրիկէ, Պոթսուանա, Զամպիա, Քանատա եւ Աւստրալիա: Գունաւորները կը կազմեն բնակչութեան 0.5%, որոնք հիմնականին հնդիկներ եւ չինացիներ են:
Հայերուն թիւը կը հասնէ երեսունի[20]: Հիմնականին կը զբաղին առողջապահութեան ոլորտին մէջ:

Հարեւան Երկիրներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կաղապար:Հարեւան Երկիրներ

Ուիքիփետիա Ասիկա անաւարտ յօդուած մըն է։ Դուք կրնաք օգնել Ուիքիփետիային՝ զայն ուղղելով եւ լրացնելով։
Այս նշումը հարկաւոր է փոխարինել համապատասխան թեմաթիք նշումով։

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կաղապար:Ծանցանկ2

Ուիքիպահեստ

Կաղապար:Զիմպապուէի Նախագահներ Կաղապար:Ափրիկէի Երկիրներ

  1. ↑ «Zimbabwe – big house of stone»։ Somali Press։ արտագրուած է՝ 14 December 2008 
  2. ↑ Lafon, Michel (1994)։ «Shona Class 5 revisited: a case against *ri as Class 5 nominal prefix»։ Zambezia 21: 51–80 
  3. ↑ Vale, Lawrence J. (1999)։ «Mediated monuments and national identity»։ Journal of Architecture 4 (4): 391–408։ doi:10.1080/136023699373774 
  4. ↑ Fontein Joost (September 2006)։ The Silence of Great Zimbabwe: Contested Landscapes and the Power of Heritage (First հրտրկթն․)։ London: University College London Press։ էջեր 119–20։ ISBN 978-1844721238 
  5. ↑ Baughan, M. (2005). Continent in the Balance: Zimbabwe-Juvenile literature. Philadelphia, PA: Mason Crest Publishers; 1590848101.
  6. ↑ Mugabe, Robert. (2007). Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite, Chicago: Encyclopædia Britannica.
  7. ↑ «Tekere says Mugabe 'insecure' in new book»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 27 December 2007-ին։ արտագրուած է՝ 6 January 2008 
  8. ↑ Frankel, Matthew. "Myanmar Boycott is Misguided" Archived 11 May 2011 at the Wayback Machine., The Brookings Institution, 26 May 2010.
  9. ↑ Zimbabwe: Election Fraud Report, 04/18/05. University of Pennsylvania, 18 April 2005.
  10. ↑ «Zimbabwe stands 'on a precipice'»։ BBC News։ 31 March 2008։ արտագրուած է՝ 6 June 2012 
  11. ↑ «Mugabe critics predict fraud in Zimbabwe elections»։ CNN։ 28 March 2008 
  12. ↑ «WHO – Zimbabwe»։ արտագրուած է՝ 17 January 2015 
  13. ↑ Thornycroft, Peta (10 April 2006)։ «In Zimbabwe, life ends before 40»։ The Sydney Morning Herald (Harare)։ արտագրուած է՝ 10 April 2006 
  14. ↑ «Zimbabwe»։ UNAIDS։ արտագրուած է՝ 16 January 2011 
  15. ↑ «HIV Prevalence Rates Fall in Zimbabwe»։ UNESCO։ արտագրուած է՝ 3 December 2007 
  16. ↑ MSN Encarta։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 31 October 2007-ին։ արտագրուած է՝ 13 November 2007 
  17. ↑ «The People of Zimbabwe»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 12 July 2007-ին։ արտագրուած է՝ 13 November 2007 
  18. ↑ «Ethnicity/Race of Zimbabwe»։ արտագրուած է՝ 6 January 2008 
  19. ↑ Wiley, David and Isaacman, Allen F. (1981). Southern Africa: society, economy, and liberation. Michigan State University, University of Minnesota. p. 55
  20. ↑ https://news.am/arm/news/422973.html
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Զիմպապուէ&oldid=212089» էջէն