Արդիւնաբերութիւնը Խորհրդային Հայաստանի Մէջ

Արդիւնաբերութիւնը Խորհրդային Հայաստանի մէջ, խորհրդային կարգերու հաստատումէն ետք Հայաստանի տնտեսական-մշակութային դէմքը սկսաւ արագօրէն փոխուիլ։ Մեր հանրապետութեան աշխատողները անցած էին ճանապարհ մը, որ կը սկսի Ձորագետին ու Շիրկանալին մէջ, Կիւմրիի հիւսուած միացման առաջին արտադրամասերէն եւ կը հասնի մինչեւ Մեծամորի ադոմակայանն ու Արփա-Սեւան կամուրջը, այսօրուան արդիւնաբերական առաջնակարգ ձեռնարկութիւնները։

Հանրապետութեան տնտեսութեան առաջատար ճիւղը դարձած էր արդիւնաբերութիւնը, որու հետ կապուած էր բնակչութեան մեծամասնութեան գործունէութիւնը։ Արդիւնաբերական վայրերուն մէջ համակեդրոնացած էր բնակչութեան կէսէն աւելին։

1977 թուականին արդիւնաբերութեան համախառն արտադրանքի ծաւալը 1913 թուականի համեմատութեամբ աւելցած էր 311 անգամ։ Ներկայիս հասարակական ամբողջական արդիւնքի մէջ արդիւնաբերութեան բաժինը կը կազմէ 67 տոկոս։ Այժմ արդիւնաբերութիւնը երկու տարի աւելի շատ արտադրանք կու տայ, քան կը ստանար ամբողջ 1913 թուականի ընթացքին։

Հիմնական գործօնները

Արդիւնաբերութիւնը ժողովրդական տնտեսութեան առաջատար ճիւղ դառնալու հիմնական գործօններէն է աշխատանքային աղբիւրներու առկայութիւնը։ Արդիւնաբերութեան հին օճախներու նշանակալի աճման կողքին, խորհրդային իշխանութեան տարիներուն զարգացան խոշոր արդիւնաբերութեան նոր կեդրոններ հանրապետութեան բոլոր շրջաններու մէջ։ Երեւանը վերածուեցաւ բազմաճիւղ արդիւնաբերութեան խոշորագոյն կեդրոն, որ ամբողջ Հայաստանի արդիւնաբերութեան համար մեծ դեր կը խաղայ։

Արդիւնաբերութեան համար բնորոշ է արհեստագիտական բարձր մակարդակը, արդիւնաբերութեան հիմնական գործողութիւնները մեքենայացուած եւ էլեկտրիֆիկացուած էին։ Նկատի ունենալով, որ Հայաստանի հանքային աղբիւրներու բաղադրութեան մէջ կը բացակայէին արդիւնաբերական նշանակութիւն ունեցող վառելիքային աղբիւրները, հանրապետութեան ամբողջ էներգատնտեսութիւնը կառուցուեցաւ ջրային ուժի օգտագործման վրայ։

Հայաստանի մէջ ուժեղ հիմնական աղբիւրը մինչեւ 1960-ական թուականներու սկիզբները ջրային ուժն էր. վճռական դերը կը պատկանէր Սեւան-Հրազդան կասկադի 6 կայաններուն (Լճային, Աթարբեկեանի, Գիւմուշի, Արզնիի, Քանաքեռի եւ Երեւանի), որոնք կ'օգտագործէին Սեւանա լիճի ջուրերու դարաւոր պաշարները։ Սեւան-Հրազդան կասկադը երկար ժամանակ հանդիսացած է հանրապետութեան տնտեսութեան ուժեղ առանցքը։ Մինչեւ 1963 թուականը, երբ դեռ շահագործման չէր յանձնուած Երեւանի ջերմաէլեկտրակեդրոնը, արտադրուող էլեկտրաէներգիայի 89 տոկոսը տուած էին հիդրոէլեկտրակայանները։

Բնական գազի Հայկական ԽՍՀ մուտք գործելու շնորհիւ (սկիզբը ազրպէյճանական ԽՍՀ-էն, ապա նաեւ հիւսիսային Կովկասէն եւ Իրանէն) հանրապետութեան էլեկտրական ուժի բուռն կերպով աճող պահանջարկը բաւարարելու համար կառուցուեցաւ ու շարք մտան Երեւանի եւ Կիրովականի ջերմաէլեկտրակեդրոնները, Հրազդանի ՊՇէԿ-ը (Պետական շրջանային էլեկտրակաեանը), այժմ արդէն էլեկտրական ուժի արտադրութեան մէջ ջրածելեկտրակայաններու բաժինը կը կազմէ ընդամէնը շուրջ 15 տոկոս։ Տասներորդ հնգամեակի տարիներուն Հոկտեմբերեանի շրջանին մէջ կառուցուած Մեծամորի ատոմային էլեկտրակայանը մեծ տեղ կը գրաւէ հանրապետութեան էլեկտրական ուժի հաշուեկշիռին մէջ։

Քիմիական արդիւնաբերութիւն

էլեկտրական ուժը այժմ հիմնական տեղ կը գրաւէ Հայաստանի ամբողջ տնտեսութեան մէջ։ Այդ հիմքով ալ առաջացաւ, չափազանց արագ զարգացաւ եւ Հայաստանի արդիւնաբերութեան կառուցուածքին մէջ խիստ նշանակալի տեղ գրաւեց քիմիական արդիւնաբերութիւնը, որ անցեալին բոլորովին չկար։ Այս արդիւնաբերութեան զարգացման նպաստեցին նաեւ Հայաստանի մաքուր կրաքարերը եւ պղինձի ձուլման ժամանակ արտազտուող ծծմբային գազերը։

Նախապատերազմեան տարիներուն եւ ապա 1949 թուականէն ետք ստեղծուեցան պայմաններ Երեւանի, Վանաձորի եւ Ալավերտիի քիմիական հանգոյցներու զարգացման համար։ 1940-1955 թուականներուն քիմիական արդիւնաբերութեան արտադրանքը մետաղամշակման ճիւղերէն ետք գրաւած էր երկրորդ տեղը։ 1956-1960 թուականներուն 1955 թուականի համեմատութեամբ քիմիական արդիւնաբերութեան ծաւալն աճեցաւ 80%-ով, իսկ ոչ էլեկտրատար քիմիայի արտադրանքը 118%-ով։ Քիմիական արդիւնաբերութեան զարգացումը ՀԽՍՀ-ի մէջ կ'իրականանար առաջանցիկ ժամանակով, լայնօրէն կ'օգտագործէր հիմքի ու միջանկեալ արտադրանքի վերամշակման համալիր ձեւը։ Յատկապէս սկսաւ զարգանալ 1940-1970 թուականներուն։

Այդ տարիներուն Հայաստանի մէջ կառուցուեցաւ քիմիական խոշոր գործարաններ՝ շատ բարդ արհեստագիտական գործողութիւններով։ Հայաստանի քիմիական արդիւնաբերութեան պարծանքն է Ս. Մ. Կիրովի անուան քիմիական միախմբումը Երեւանի մէջ, որ կ'արտադրէ կալսիինի կարբիդ, ացետիլէն, քլորոպրենային կաուչուկ, լատիքսներ, կաուստիկ սոդա եւ այլն։ Կիրովականի Ալ. Միասնիկեանի անուան քիմիական միախմբումը կ'արտադրէ քացախաթթու եւ անոր ածանցեալները, կալսիինի ցիանամիդ, ազոթական պարարտանիւթեր, ազոթաթթու, ցիանպլաւ, մելամին, կարբամիդ եւ այլն։ Ալավերտի լեռնամետալուրգիական միախմբումը կ'արտադրէ ծծմբաթթու, պղնձարջասպ եւ սուպերֆոսֆատ։ Երեւանի «Պոլիուինիլացետատ» գործարանը կը թողարկէ ուինիլացետատ եւ պոլիմերացման պլաստիկներ, պոլիուինիլային սպիրտ եւ այլն։ Սինթետիկ կաուչուկի բազայի վրայ կ'աշխատէին Երեւանի աւտոդողերու եւ ռետինի արհեստական իրերու գործարանները։ էջմիածինի մէջ ստեղծուած է պլաստմասսայի գործարան։

Բնական գազի մուտքը Հայկական ԽՍՀ հնարաւորութիւն տուաւ վերանայուած քիմիական արդիւնաբերութեան որոշ արտադրութիւններու արհեստավարժութեան։ Այժմ, օրինակ, Կիրովի անուան քիմիական արտադրութիւններու ացետիլենային խինբը կալսիինի կարբիդի մէջ, որու համար հիմք կը ծառայէին Արարատի բարձրորակ կրաքարերը՝ տրաւերտինները, անցած է բնանան գազի օգտագործման, որու հետ կրճատուած է նաեւ էլեկտրաէներգիայի ծախսը։

Հանրապետութեան քիմիական արդիւնաբերութեան կառուցուածքին մէջ իրենց պատուաւոր տեղը ունին նաեւ քիմիական ռեակտիֆներու, քիմիական մանրաթելերու (ացետատային մետաքսի), արհեստական կորունդի, ապակեթելի, դեղօրայքի, վիթամիններու, լիզինի եւ կարգ մը այլ արտադրութիւններ։ Արագօրէն կը զարգանայ կենցաղային քիմիան։ Քիմիական նիւթերու տեսականին ընդլայնելու լայն հեռանկարներ կը բանային Երեւանի ընդերքին մէջ եղած կերակրի աղի հարուստ պաշարները, Իջեւանի մէջ յայտնաբերուած բենթոնիտային կաւերը, հանրապետութեան մէջ լայնօրէն տարածուած պեռլիտները եւ այլն։ Հայաստանի արդիւնաբերութեան հնագոյն ճիւղը՝ գունաւոր մետալուրգիան, որու ձեռնարկութիւնները ստեղծուած էին դեռեւս Խորհրդային իշխանութեան հաստատումէն շատ առաջ, ունի շատ յուսալի հիմքային բազա։ Հայաստանի ընդերքէն կ'արդիւնահանէին եւ կը հարստացուէին պղինձի, մոլիբդենի, բազմամետաղային հանքանիւթեր։

Հանրապետութեան հանքավայրային մարգարիտը Քաջարանի Գանձասարն է, իր հարուստ պաշարներով։ Ողջիի հովիտը, Կապուտջուղ լեռան փէշերուն տակ, ստեղծուած է պղնձամոլիբդենային միախմբումը։ Հայաստանի երկրաբանները հետախուզած եւ հաստատած էին, որ Գանձասարը մոլիբդենի, պղինձի եւ այլ մետաղներու վիթխարի շտեմարան է։ Այստեղ հանքանիւթի արդիւնահանումը կատարուած է բաց եղանակով։ Սարի կատարին հզօր մեքենաներով կը փորուէին, ապա կը պայթեցուէին։ Այստեղ կային այնպիսի պայթուցիկներ, որոնց ժամանակ կը մանրատուէին հազարաւոր թոներով հանքաքար ու ապար։ Սարի վրայ կը գործէին հայրենական առաջնակարգ էքսկավատորներ, հարիւրաւոր ավտոմեքենաներ։ Մանրատուած հանքանիւթը օդային ճոպանուղիներով կը փոխադրեն Գանձասարի դիմացի լեռնալանջին կառուցուած հարստացուցիչ գործարան, ուր կը մշակուի, կը վերածուին թանկարժեք մետաղափոշիի։ Քաջարանի պղնձամոլիբդենային միախմբումը Խորհրդային Միութեան հանքային արդիւնաբերութեան ամէնահզօր ձեռնարկութիւններէն է։ Տիեզերական տարածութիւնները ակօսող Խորհրդային տիեզերանաւերու զրահներու մէջ բաժին ունի նաեւ մոլիբդենը։

Մեքենաշինութիւն եւ մետաղմշակում

ՀԽՍՀ մեքենաշինութիւնը՝ ծանր արդիւնաբերութեան ճիւղերու (հաստոցաշինութիւն, սարքաշինութիւն, գործիքաշինութիւն, էլեկտրատեխ․, աւտոմոբիլային արդիւնաբերութիւն եւ այլն) համալիրը, ժողտնտեսութեան համար կը թողարկէր հիմնական արտադրական ֆոնդերու աշխոյժ մասը՝ աշխատանքի գործիքներ, սպառման առարկաներ ու պաշտպանական նշանակութեան արտադրանք։ Մեքենաշինութեան զարգացման մակարդակէն կախուած էր հասարակական աշխատանքի արտադրողականութիւնը, գիտաարհեստագիտական առաջընթացի արագացումը, ժողովուրդի նիւթական ապահովուածութիւնը։ Սոցիալիստ, տնտեսավարման պայմաններուն մէջ ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան առանձին ճիւղերու եւ ենթաճիւղերու աճի տեմպերը կը սահմանուէին պլանայնօրէն՝ ժողտնտեսութեան առջեւ դրուած խնդիրներուն համապատասխան եւ կ'ապահովէին գիտաարհեստագիտական յառաջդիմութեան ժամանակի արագացումը։ Նախախորհրդային Հայաստանի մէջ, թոյլ զարգացած արդիւնաբերութեան եւ գիւղատնտեսութեան պայմանները, մեքենաշինութիւնը եւ մետաղամշակումը խիստ ետ կը մնային տնտեսութեան միւս ճիւղերէն: Արտադրութեան ծաւալը փոքր էր, տեսականին՝ սահմանափակ։ 19-րդ դարու վերջը եւ 20-րդ դարու սկիզը Երեւանի մէջ կը գործէին Տէր-Աւետիքովներու եւ Գ․ Հախվերդեաններու մեխանիկական գործարանները, Վ․ Միխայլովի էլեկտրամեխանիկական, ինչպէս նաեւ օպտիկայի եւ քանի մը տասնեակ այլ արհեստանոցներ, Ալեքսանդրապոլի մէջ (այժմ՝ Կիւմրի)՝ Վ․ Հեքիմեանի մեխանիկափականագործական արհեստանոցը, որ յետագային վերակառուցուեցաւ թուջաձուլական–մեխանիկական գործարանի, պղնձաձուլական-մեխանիկական, թիթեղագործական եւ այլ արհեստանոցներ, Ղարաքիլիսէի (այժմ՝ Վանաձոր), Դիլիջանի, Ելենովկայի (այժմ՝ Սեւան), Նոր Բայագետի (այժմ՝ Կամօ) մետաղամշակման, Ալեքսանդրապոլի, Երեւանի շոգեքարշային դեպոներու, Ալավերտիի եւ Ղափանի պղնձաձուլական գործարաններու մեխանիկական արհեստանոցները։ 1913 թուականին Հայաստանի մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արդիւնաբերութեան արտադրանքը կազմած էր ամբողջ արդիւնաբերութեան արտադրանքի մօտ 1%-ը։ Մեքենաշինութիւնը եւ մետաղամշակումը Հայաստանի մէջ արագ տեմպերով սկսաւ զարգանալ խորհրդային կարգերու հաստատումէն ետք, որ պայմանաւորուած էր սոցիալիստ, ինդուստրացման քաղաքականութեամբ եւ մեքենաներու ու սարքաւորումներու նկատմամբ ժողտնտեսութեան անընդհատ աճող պահանջներով։ Գործող ձեռնարկութիւններն ազգայնացուեցաւ, մասնաւոր մանր արհեստանոցները ընդգրկուեցան արդիւնաբերական գործարաանի մէջ, վերականգնուեցաւ Երեւանի եւ Կիւմրիի մեխանիկական գործարանները, սկսաւ Ֆ․ է․ Զերժինսկիի անուան հաստոցաշինարարական, աւտոնորոգման, Վ․ Ի․ Լենինի անուան էլեկտրամեքենաշինարարական, Քանաքեռի էլեկտրանորոգման գործարաններու շինարարութիւնը, կառուցուեցաւ մետաղամշակման բազմաթիւ ձեռնարկութիւններ։ Արդէն 1928 թուականին հանրապետութեան մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արդիւնաբերութեան արտադրանքը հասաւ նախախորհրդային շրջանի ամէնաբարձր՝ 1913 թուականի մակարդակին, իսկ 1929-1940 թուականներուն աճի ժամանակները խիստ բարձրացան, եթէ 1940 թուականին ընդհանուր արդիւնաբերական արտադրանքի ծաւալը 1913 թուականի համեմատութեամբ աճեցաւ 8,7 անգամ, ապա այդ նոյն ժամանակաշրջանին մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արտադրանքը աճեցաւ 15 անգամ։ Արմատապէս փոխուեցաւ մետաղամշակման արդիւնաբերութեան արհեստագիտական բազան, արտադրութեան ծաւալը եւ կառուցուածքը։ 1940 թուականին մետաղահատ հաստոցներու թիւը աճեցաւ մօտ 80 անգամ, իսկ մետաղամշակման արդիւնաբերութիւնը 1928 թուականի համեմատութեամբ աճեցաւ 38,8 անգամ։ 1940 թուականին մետաղամշակման արդիւնաբերութեան արտադրանքի մօտ 2/3-ը կու տային հիմնական նորոգման գործարաններն ու արհեստանոցները։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներուն ՀԽՍՀ մեքենաշինութիւնը եւ մետաղամշակումը սկսաւ արտադրել ռազմական կազմածներ, ստեղծուեցաւ Երեւանի մոթորանորոգման, մետաղեայ լայն սպառման ապրանքներու գործարանները, հիմնադրուեցաւ Երեւանի կաբելիի գործարանը, ստեղծուեցաւ մեքենաշինութեան նոր ճիւղեր՝ հաստոցաշինութիւն, սարքաշինութիւն, էլեկտրամեքենաշինութիւն, ընդհանուր մեքենաշինութիւն։ 1941-1945 թուականներուն մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արտադրանքն աճեցաւ 1,7 անգամ։ Յետ-պատերազմեան շրջանին մեքենաշինութեան համակողմանի զարգացումին զուգահեռ տեղի ունեցան որակական խոր տեղաշարժեր, ներճիւղային կառուցուածքի եւ տարածքային տեղաբաշխման առաջադիմական փոփոխութիւններով, մասնագիտացման խորացմամբ։ Կառուցուեցաւ եւ շահագործման յանձնուեցաւ նոր ձեռնարկութիւններ (Երեւանի Վ․ Ի․ Լենինի անուան «Հայէլեկտրո», էլեկտրաճշգրիտ սարքերու, Կիրովականի «աւտոգենմաշ», Կիւմրիի յղկող հաստոցներու, Չարենցաւանի գործիքաշինարարական գործարանները եւ այլն), ստեղծուեցաւ եւ բուռն զարգացան մեքենաշինութեան նոր ճիւղեր՝ էլեկտրոնային, ռատիօէլեկտրոնային, ճշգրիտ եւ գերճշգրիտ հաստոցաշինական արդիւնաբերութիւնները։ Մեքենաշինութեան առաջանցիկ զարգացման շնորհիւ կարճ ժամանակամիջոցին զգալիօրէն աճեցաւ նաեւ մեքենաշինութեան արտադրանքի տեսակարար կշիռը։ 1970-1985 թուականներուն ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան զարգացումը բնորոշ էին կարգ մը առանձնայատկութիւններ․ առաջանցիկ ժամանակով կը զարգանային մեքենաշինութեան աւելի աշխատատար, միաժամանակ քիչ նիւթատար եւ էներգատար ճիւղերն ու ենթաճիւղերը, կը բարձրանար արտադրողական ուժերու տեղաբաշխման համաչափութիւնը (արդիւնաբերական համալիրներ ու հանգոյցներ ստեղծուած էին Աբովեանի, Հրազդանի, Չարենցաւանի, Սեւանի, Կամոյի մէջ եւ այլուր), անընդմէջ կ'աճէին մեքենաշինութեան գիտական ապահովուածութիւնը (ստեղծուած էին թուաբանական մեքենաներու, Միկրոէլեկտրոնիկայի, էլեկտրական մեքենաներու ԳՀԻ-ները, Կոմպլեքսային էլեկտրասարքաւորումներու համամիութենական գիտահետազօտական եւ նախագծային կոնստրուկտորական համալսարանը, մետաղահատ հաստոցներու փորձարառական ԴՀԻ-ի անդրկովկասեան մասնաճիւղը եւ այլն)։ Զարգացման այս առանձնայատկութիւններուն շնորհիւ ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան մէջ տեղի կ'ունենային արմատական եւ որակական փոփոխութիւններ։ ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման համար քատրեր կը պատրաստէին Երեւանի Կ․ Մարքսի անուան պոլիարհեստագիտական համալսարանը, էլեկտրամեխանիկական, մեքենաշինարարական, էլեկտրոնային հաշուողական թուաբանական մեքենաներու, ռատիօէլեկտրոնիկայի, Դիլիջանի ռատիօարհեստագիտական, Վանաձորի սարքաշինարարական եւ այլ տեխնիկաներ։

Սարքաշինութիւն

Մեքենաշինութեան այս ճիւղը կ'արտադրէր չափման, տեղեկութիւններու վերլուծման, մշակման ու հաղորդման միջոցներ, կարգաւորող յարմարանքներ, կառավարման ինքնաշխատ եւ աւտոմատացուած համակարգեր։ Արտադրանքի քանակով ու բազմազանութեամբ ԽՍՀՄ սարքաշինութեան մէջ առաջատար տեղ կը գրաւէր չափման տեխնիկայի միջոցներու թողարկումը, որ կ'ընդգրկուէր էլեկտրական (հոսանքի լարուածութեան, յաճախականութեան, հզօրութեան), ջերմաելեկտրական (ջերմաստիճանի, ճնշման, ծախսի), մեխանիկական (ուժի, զանգուածի, կարծրութեան, ամրութեան) չափման միջոցներու արտադրութիւնը։ Ուրոյն տեղ ունի նաեւ ժամացոյցի արդիւնաբերութիւնը։ ԽՍՀՄ-ի մէջ խոշոր եւ արագ զարգացող ենթաճիւղ էր վերլուծական սարքաշինութիւնը, որ կը ստեղծէր տարբեր միջավայրերուն եւ պայմաններուն նիւթերու կազմի, բաղադրութեան, յագեցուածութեան որոշման սարքեր։ ԽՍՀՄ սարքաշինութեան մէջ զգալի տեղ կը գրաւէր նաեւ տեղեկութիւններու, ազդանշաններու եւ կառավարման իմպուլսներու հաղորդման միջոցներու, ինչպէս նաեւ ժողտնտեսութեան մէջ օգտագործուող բազմատեսակ սարքերու եւ առարկաներու արտադրութիւնը։ ԽՍՀՄ սարքաշինութիւնը արտադրուող արտադրանքի ծաւալով ԽՍՀՄ-ի մէջ գրաւած է 5-րդ տեղը։ ԽՍՀՄ սարքաշինութեան արդիւնաբերութեան առաջնեկը Երեւանի ժամացոյցի գործարանն էր, որ սկսած էր արտադրանք թողարկել 1943 թուականին։ ժամացոյցներու արտադրութեան զարգացման (1957 թուականին շարք մտաւ գեղարուեստական ժամացոյցներու գործարանը, 1968 թուականին՝ Թալինի շրջանի մէջ Մաստարա եւ 1971 թուականին՝ Անիի մէջ Սառնաղբիւր (1979 թուականէն Վարդենիսի մէջ) գիւղերու մասնաճիւղերը, որոնք 1976 թուականէն ընդգրկուած էին «Սեւանի», այժմ՝ «Սապֆիր», արտադրական միաւորման մէջ) զուգահեռ ԽՍՀՄ-ի մէջ արագօրէն ստեղծուեցաւ ու ընդլայնուեցաւ սարքաշինութեան այլ ձեռնարկութիւններ՝ Երեւանի ճշգրիտ էլեկտրասարքերու, Լենինականի անալիտիկ սարքերու փորձարառական, Կիրովականի «աւտոմատիկա», Արզնիի ճշգրիտ արհեստագիտական քարերու, Սեւանի էլեկտրագործադիր մեխանիզմներու, Կամոյի սարքաշինական, Երեւանի ձեռքի գեղ․ ժամացոյցներու եւ այլ գործարաններ։ 1950-ական թուականներէն սկսած ԽՍՀՄ սարքաշինութեան զարգացման մեծապէս նպաստեցին քիմիական, գունաւոր մետալուրգիայի եւ էլեկտրաարհեստագիտական արդիւնաբերութեան բուռն աճը։

Հայաստանի հանքարդիւնաբերութեան «հսկաները»

Հայաստանի հանքարդիւնաբերութեան հսկաներէն էին Ղափանի պղնձահանքային, Ալավերտիի լեռնամետալուրգիական, Ագարակի պղնձամոլիբդենային կոմբինատները։ Վերջին տարիներուն շարք մտաւ Զոդի ոսկիի կոմբինատը եւ Արարատի ոսկիի կորզման գործարանը։

Գունաւոր մետաղներու արտադրութեամբ մեր հանրապետութիւնը զգալի տեսակարար կշիռ ունի Խորհրդային Միութեան մասշտաբով։ Պղինձի արտադրութեամբ Հայաստանը Խորհրդային Միութեան մէջ կը գրաւէ երրորդ տեղը՝ ՌԽՖՍՀ-էն եւ Ղազախստանէն ետք։ Հանքային արդիւնաբերութեան ընդլայնումը հնարաւորութիւն կու տան Հայաստանին զարգացնել մեքենաշինութեան եւ արդիւնաբերութեան այլ ճիւղեր։

Պղինձի ձուլումը ներկայիս կեդրոնացուած է Ալավերտիի մէջ, որ պղինձի կոնցենտրատի հիմնական մասը կը ստանայ Զանգեզուրէն՝ Ղափանէն, Քաջարանէն ու Ագարակէն։ Կոնցենտրատի մէկ մասը ստացուած է Ախթալայի հարստացուցիչ գործարանէն, որ կը վերամշակուի ինչպէս տեղի, այնպէս ալ Շամլուղի հանքերէն արդիւնահանուող հանքանիւթը։ Եթէ Հայաստանի մէջ հիմնականը սեւ պղինձը կը ստացուէր, ապա ներկայիս պղնձաձուլութեան վերակառուցման շնորհիւ արդէն կը գերակշռէ վերջնական արտադրանքի՝ մաքուր էլեկտրոլիզային եւ վայերբարսային պղինձի թողարկումը։ Զանգեզուրի հանքերու օգտագործման հետեւանքով հարց կը ծագի Ղափանի մէջ կառուցել մեծ հզօրութեան երկրորդ պղնձաձուլական գործարանը։

Հայաստանը այժմ դարձած է Խորհրդային Միութեան արդիւնահանող կարեւոր շրջաններէն մէկը։ Մոլիբդենի կոնցենտրատը յետագայ վերամշակման համար կ'ուղարկէ Խորհրդային Միութեան այլ շրջաններու գտնուող գործարանները։

Յետպատերազմեան տարիներուն հիմնադրուեցաւ նաեւ մետաղական ալիւմինիոմի արտադրութիւնը, որով նշանակալիօրէն ընդարձակուեցաւ Հայաստանի գունաւոր մետալուրգիայի կառուցուածքը։ Ալիւմինիոմի առկայութիւնը հնարաւորութիւն տուաւ, որ ստեղծուի շինարարական տուեալներու, ալիւմինիոմի լարերու, ամանեղէնի, փայլաթիթեղի եւ այլ գործարաններու արտադրութիւն։ Մետաղական ալիւմինիոմի արտադրութեան համար անհրաժեշտ արզնահողը կը ներմուծէ Ուրալէն։

Հայաստանի գունաւոր մետալուրգի կարեւոր արտադրանքներէն էին նաեւ զինքի ու կապարի կոնցենտրատները, կորզուող ազնիւ (ոսկի, արծաթ) եւ հազուագիւտ ու ցրուած (սելեն, թելուր, ռենիի եւ այլն) մետաղները։

Հանրապետաթեան արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղերէն է մեքենաշինութիւնը, որու գլխաւոր ենթաճիւղերն էին՝ էլեկտրաարհեստագիտական արդիւնաբերութիւնը, սարքաշինութիւնը, հաստոցաշինութիւնը եւ ռատիօէլեկտրոնային արդիւնաբերութիւնը։ Հայաստանը այժմ էլեկտրաարհեստագիտական արդիւնաբերութեան արտադրանքի արտադրութեան ծաւալով Խորհրդային Միութեան մէջ գրաւած է երրորդ տեղը, սարքաշինութեամբ՝ չորրորդ, եւ հաստոցաշինութեամբ՝ հինգերորդ տեղը։

Հայաստանի էլեկտրաարհեստագիտական արդիւնաբերութեան արտադրանքի գլխաւոր տեսակներէն էին շարժական էլեկտրակայանները, ուժային տրանսֆորմատորները, գեներատորները, էլեկտրաշարժակները, էլեկտրազօդման սարքաւորումը, պղինձի ու ալիւմինիոմի կաբելային իրերը, լուսաարհեստագիտական իրերը, տարբեր տեսակի էլեկտրալամպերը։

Հաստոցաշինութիւնը կ'արտադրէ ինչպէս մետաղահատ հաստոցներ (խառատային, շաղափող, ֆրեզերային, ներտաշ եւ հղկող), այնպէս ալ քարհատ եւ քարյղկող հաստոցներ։ Հաստոցաշինութեան արագ զարգացող ենթաճիւղերէն է փոքր ծաւալի բարձր ճշգրտութեան հաստոցներու արտադրութիւնը, որոնց պահանջարկը յատկապէս մեծ է սարքաշինութեան մէջ։

Ինչ կը վերաբերի սարքաշինութեան եւ ռատիօէլեկտրոնային արդիւնաբերութեան, ապա այդ ճիւղերը կ'արտադրէին էլեկտրաչափիչ բազմապիսի սարքեր, տեխնոլոգիական գործողութիւնները վերահսկելու եւ կարգաւորելու տարբեր բնոյթի մեքենաներ ու յարդարանքներ, արտադրական օգտագործման ռատիօ-իրեր, արտադրական եւ կենցաղային ժամացոյցներ, թուաբանական էլեկտրոնային հաշուիչ մեքենաներ եւ արտադրանքի բազմաթիւ այլ տեսակներ։

Վերոյիշյալ չորս ճիւղերէն բացի, Հայաստանի մէջ ներկայացուած էին նաեւ մեքենաշինութեան կարգ մը այլ ենթաճիւղեր, որոնք կ'արտադրէին կոմպրեսորներ, հիդրոպոմպեր, դարբնոցամամլիչ մեքենաներ, աւտոբեռնիչներ ու աւտոֆուրգոններ, հեծանիւներ, աւտոպահեստամասեր, քիմիական ու սնունդի արդիւնաբերութեան համար սարքաւորում, կոնդէնիոներներ ու արդիւնաբերական օդափոխիչներ եւ այլն։ Հայաստանի մեքենաշինութեան արտադրանքի 95 տոկոսէն աւելին կ'ուղարկուին Խորհրդային Միութեան միւս հանրապետութիւնները եւ աւելի քան քառասուն արտասահմանեան երկիրներ։

Ելեկտրական արդիւնաբերութիւն

ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան համեմատաբար նոր եւ արագ զարգացող ճիւղ է․ կ'արտադրէ էլեկտրոնային (էլեկտրա վակոնային, կիսահաղորդչային եւ պիեզոքուարցային), քուանտային, կրիոգենային եւ օպտոէլեկտրոնային սարքեր, ռեզիստորներ, կոնդենսատորներ, ինչպէս նաեւ տեխնոլոգ, սարքաւորումներ, ապարատներ եւ այլն։ Որպէս մեքենաշինութեան ինքնուրոյն ճիւղ կազմաւորուած է 1961 թուականէն՝ առանձնանալով ռատիօարդիւնաբերութիւնէն։ Ճիւղը ունի բարձր մասնագիտացութիւն (անոր ձեռնարկութիւնները կեդրոնացած էր էլեկտրոնային տեխնիկայի արտադրութեան գրեթէ 100%-ը)։Էլեկտրոնային արդիւնաբերութեան բնորոշ էին արտադրութեան սերիական, զանգուածային եւ հատային տիպերու առկայութիւնը, պայմանաւորուած՝ ըստ նշանակութեան, պատրաստման եղանակի, չափերու, հզօրութեան եւ պարամետրերու։ Օրինակ, կիսահաղորդչային սարքերուն տուեալներու եւ հանգոյցներու թիւը հասած է 15-25, ընդունող ուժեղացնող լամպերուն՝ մօտաւորապէս 50–60, հզօր գեներատորային լամպերուն՝ 200-400 միաւորի, իսկ յատուկ կայանքներուն եւ սարքաւորումներուն՝ մինչեւ քանի մը հազարի։ Հոս առանձնայատուկ նշանակութիւն ունի տեխնոլոգիական գործողութիւններու մաքրութիւնը եւ էլեկտրոնային տեխնիկայի արտադրատեսակներու պարամետրերու ճշգրտութիւնը։ Ձեռնարկութիւններու բարձր մասնագիտացման, ներճիւղային ու միջճիւղային լայն գոօպերացման շնորհիւ ՀխՍՀ-ին ստեղծուած են բոլոր պայմանները մեքենաշինութեան այս առաջատար ճիւղի յետագայ զարգացման եւ ընդլայնման համար։ Էլեկտրոնիկայի Ժամանակակից ուղղութիւններու ու ճիւղերու զարգացումը արմատապէս փոխած է էլեկտրասարքերու թողարկման տեխնոլոգիաները։ Ճիւղը բնորոշած է արտադրութեան ծաւալի աճի բարձր ժամանակներով, կիսահաղորդիչներու, թողարկուող սարքաւորումներու տեսականիի ընդլայնմամբ։ Վերջին տարիներուն արտադրութեան ծաւալն աճած է քանի մը անգամ, ճիւղի գրեթէ բոլոր ձեռնարկութիւններուն մէջ բարձրացած է աշխատանքի արտադրողականութիւնը։ ՀԽՍՀ էլեկտրոնային արդիւնաբերութեան ձեռնարկութիւններուն մէջ առաջանցիկ տեմպերով իրականացուած է աշխատանքային գործերու մեքենայացին ու աւտոմատացին, դրանցին ներդրուած էին առաջադէմ տեխնոլոգիաներ, բարձր արտադրողականութիւն ունեցող ժամանակակէն մեքենական համակարգեր, կը կիրառուին՝ գիտութեան եւ տեխնիկայի հայրենական եւ համաշխարհային նուաճումները։ Հանրապետութիւնը գործած է միկրոէլեկտրոնիկայի ԳՀԻ։

Ռատիօ-արդիւնաբերութիւն

ՀԽՍՀ արդիւնաբերութեան կարեւորագոյն ճիւղերէն է։ Անոր զարգացումը նպաստած է հանրապետութեան բարձրորակ ինժեներա-արհեստագիտական աշխատողներու առկայութիւնը, ճիւղի ցած նիւթատարութիւնը, աշխատատարութիւնը։ ՀԽՍՀ-ին ռատիօարդիւնաբերութիւնը արագօրէն սկսաւ զարգանալ 1950-ական թուականներու վերջերէն, երբ Երեւանի, Հրազդանի, Դիլիջանի, Ապարանի եւ այլուր կառուցուեցաւ ու շահագործման յանձնուեցաւ ճիւղի շարք մը ձեռնարկութիւններ (Երեւանի «էլեկտրոն», Հրազդանի «Մեքենաշինարար», Ապարանի ռատիօարհեստագիտական իրերու եւ այլ գործարաններ)։ Այս ձեռնարկութեան արտադրուած ռատիօապարատներն ու սարքերը լայնօրէն կիրառուած են ժողտնտեսութեան տարբեր բնագաւառներուն մէջ։ Ճիւղի ձեռնարկութիւններուն առանձնայատուկ նշանակութիւն կը տրուի գիտափորձարառական, լաբորատոր հետազօտութիւններուն։ ՀԽՍՀ ռատիօարդիւնաբերութեան մէջ կարեւոր տեղ ունի էլեկտրոնային հաշուողական մեքենաներու արտադրութիւնը, որով ՀԽՍՀ-ն ԽՍՀՄ-ին գրաւած էր առաջատար տեղ։ Արտադրութեան այս ճիւղը հանրապետութեան մէջ զարգացած է 1956 թուականին հիմնադրուած Երեւանի թուաբանական մեքենաներու ԳՀԻ-ի բազային վրայ։ Այստեղ մշակուած եւ 1959 թուականին Երեւանի մէջ ստեղծուած թուաբանական հաշուողական մեքենաներու «էլեկտրոն» գործարանին 1961 թուականէն սկսան արտադրուած «Հրազդան» մակնիշի ԷՀՄ-ները։ 1964 թուականին ստեղծուեցան եւ նոյն գործարանէն արտադրուեցան «Նաիրի-1», 1967 թուականին՝ «Նաիրի-2» կիսահաղորդչային տարրերու, 1970-ին՝ «Նաիրի–3» հիբրիդային միկրոսխեմաներու, 1977 թուականին ինտեգրալ սխեմաներու վրայ հիմնուած ԷՀՄ-ները։ Երեւանի թուաբանական մեքենաներու ԴՀԻ-ին ստեղծուած «ԵՄ-1030» եւ «ԵՍ-1045» ԷՀՄ-ները ԽՍՀՄ-ի երկրներին ընդունուած միասնական սերվայի մեքենաներէն են։ 1974 թուականին «էլեկտրոն» գործարանի բազայի վրայ կազմաւորուեցաւ «էլեկտրոն» հայկական արտադրական միաւորումը, որ մասնաճիւղեր ունի էջմիածնի, Երեւանի եւ Ղափանի մէջ։ ճՃիւղի ձեռնարկութիւններու արագ զարգացման շնորհիւ ՀԽՍՀ մեքենաշինարարական արտադրանքի ընդհանուր ծաւալը կը շարունակէ աճիլ ռատիօարդիւնաբերութեան տեսակարար կշիռը։

Ինքնաշարժի արդիւնաբերութիւն

Ճիւղը կ'արտադրէ աւտոմեքենաներ, աւտոբեռնիչներ, պահեստամասեր եւ այլն։ Սկզբնաւորուած է 1939 թուականին, երբ Երեւանի մէջ կազմակերպուեցաւ աւտոնորոգման գործարան, որ 1944 թուականին վերակառուցուեցաւ աւտոպահեստամասերու, 1977 թուականին՝ աւտոագրեգատներու գործարանի։ 1961 թուականին շարք մտաւ Երեւանի աւտոբեռնիչներու գործարանը, որտեղ 1966 թուականէն սկսաւ 4022 տիպի համապիտանի աւտոբեռնիչներու արտադրութիւնը։ 1965 թուականին Երեւանի մէջ կազմակերպուեցաւ փոքրալիտրաժ աւտոմեքենաներու գործարան (ԵրԱԶ), որ արդէն 1966 թուականին թողարկեց «ԵրԱԶ-762» տիպի ֆուրգոն-աւտոմոբիլի առաջին փորձնական նմուշները։ ԽՍՀՄ շարք մը ձեռնարկութիւններու համագործակցութեամբ գործարանը արտադրեց նոր՝ «ԵրԱԶ-763», «ԵրԱԶ-37304» եւ այլ կատարածագործուած կոնստրուկցիաներ։Ճիւղի արտադրական պրոցեսներու զգալի մասը մեքենայացուած էր։ Հաշուի առնելով ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան փորձն ու հնարաւորութիւնները, 1980-ական թուականներու սկիզբէն Չարենցաւանի մէջ ծաւալած է աւտոբեռնիչներու հզօր, մասնագիտացած գործարաններու շինարարութիւնը։ 1983 թուականին կազմակերպուեցաւ «Հայաւտօ» արտադրողական միաւորումը, որ կը ներառէր Չարենցաւանի աւտոբեռնիչներու (գլխամասային ձեռնարկութիւն), Երեւանի հիդրոապարատուրայի, աւտոագրեգատներու, աւտոբեռնիչներու գործարանները։ 1986 թուականին միաւորումը թողարկած է մօտ 1000 հանգոյց։

Հայկական արդիւնաբերութիւն

Հայաստանը հարուստ է բազմազան բնական շինանիւթերով։ Քարաշատ Հայաստանը կու տայ զարմանահրաշ շինաքարեր։ Այդ քարերէն անգամ մետաքս կը հիւսէին։ Ո՛չ միայն Խորհրդային Միութեան, այլեւ ամբողջ աշխարհին մէջ հռչակ կը վայելէին հայկական տուֆը, բազալտը, գրանիտը, մարմարը եւ այլ շինաքարեր, որոնց պաշարներն անսպառ էին։ Հայկական շինաքարերով կարելի է Նիւ-Յորքի, Լոնտոնի, Փարիզի կամ Թոքիոյի մեծութեան տասնեակ հազարաւոր քաղաքներ կառուցել։ Հայաստանը հարուստ է նաեւ թեթեւ լցանիւթերու՝ պեմզայի, հրաբխային խարամի, պեռլիտի հսկայական պաշարներով։ Բազմազան հանքերու առկայութիւնը նպաստած է շինանիւթերու խոշոր արդիւնաբերութեան զարգացման։ Հայաստանի մէջ ստեղծուած է նաեւ ցեմենտի, երկաթբետոնյա կոնստրուկցիաներու ու դետալներու, ապակիի արտադրութիւն։ Տուֆի արդիւնահանման ժամանակ գոյացող թափոններն կ'օգտագործուէին արհեստական որմնաբլոկներու արտադրութեան համար։ Նշանակալից զարգացում ստացած էին նաեւ թեթեւ եւ սնունդի արդիւնաբերութիւնները։ Տեքստիլ արդիւնաբերութիւնը ներկայացուած է իր երեք ճիւղերով՝ բամբակեղենի, բրդեղենի եւ մետաքսեղենի։

Բամբակեղենի արդիւնաբերութեան սկիզբը դրուեցաւ Իուանո-Վոզնեսենսկի տեքստիլագործներու նախաձեռնութեամբ, որոնք խորհրդային կարգեր հաստատուելէն անմիջապէս յետոյ Հայաստանին նուիրեցին տասը հազար հիւսուածքային իլիկ։ Անոր բազային վրայ ալ Լենինականի մէջ կառուցուեցաւ ոչ մեծ ուսիննա-արտադրական արհեստանոց, որ այնուհետեւ աստիճանաբար աճելով վերածուեցաւ խոշոր տեքստիլ կոմբինատի, որ կ'արտադրէ բամբակեայ գործուածքներ։ Զգալի զարգացում ստացաւ նաեւ մետաքսեղէնի արդիւնաբերութիւնը։ Բոժոժի եւ որակով շերամի սերմի բերքատուութեամբ Հայաստանը կը համարուի Խորհրդային Միութեան առաջաւոր մետաքսագործական շրջաններէն մեկը։ Խոշորագոյն ձեռնարկութիւն է Երեւանի Վ. Ի. Լենինի անուան մետաքսի կոմբինատը։

Վերջին շրջանին ստեղծուած էին տրիկոտաժի շարք մը խոշոր ձեռնարկութիւններ Երեւանի, Վանաձորի, Գորիսի, Սովետաշէնի մէջ եւ այլուր։ Հայաստանի բոլոր շրջաններուն մէջ զարգացած է աւանդական գորգագործութիւնը։ Գորգագործութեան խոշոր գործարան կառուցուած է Իջեւանի մէջ։ Հանրապետութեան թեթեւ արդիւնաբերութիւնը արտադրած է նաեւ գուլպաներ, պատրաստի հագուստեղէն, արդուզարդի առարկաներ, կօշիկներ եւ այլն։ Հայաստանի մէջ լայն զարգացում ստացած է սնունդի արդիւնաբերութիւնը, անոր տեսակները կ'անցնին հարիւրը։ Հայաստանի պահածոները՝ անուշները, գոմպոթները, հիւթերը եւ այլն, գինիներն ու գոնեակները յայտնի էին հանրապետութեան սահմաններէն շատ հեռու։ Հայաստանի մէջ արտադրուող միրգերու եւ բանջարեղէնի պահածոներու իննսուն տոկոսը եւ գինիներու ու գոնեակներու եօթանասուն տոկոսը կ'արտահանուին հանրապետութեան սահմաններէն դուրս։ Բացի պահածոներու եւ գինիի-գոնեակի արտադրութիւնէն, որոնք հանդիսացած էին սնունդի արդիւնաբերութեան գլխաւոր ճիւղերը, Հայաստանի մէջ ստեղծուած էին բազմաթիւ նոր արտադրութիւններ՝ ծխախոտի ֆերմենտացիոն, ալրաղացային, մակարոնի, հրուշակեղէնի, ձիթագործական, օճառագործական, իւղի, պանիրի, մսեղէնի, շաքարի եւ այլն։ Համամիութենական համբաւ շահած էին Հայաստանի մէջ արտադրուող զուիցերիական եւ ռոկֆոր պանիրները, ինչպէս նաեւ հանքային ջուրերը։

Աղբիւրներ

Կ.Մ. Ավետիսյան, Ա.Ա. Ավետիսյան, Հայրենագիտական էտյուդներ։ «Խորհրդային գրող» հրատարակչություն, Երեւան, 1979

Արտաքին յղումներ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։