Տաղաւար Տօներ

Յակոբ Յովնաթանեան, «Մոգերու երկրպագութիւնը»: Հայաստանի ազգային պատկերասրահ։

Տաղաւար կամ Տաղաւար Տօներ կը կոչուին Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ հինգ Տէրունի տօները, որոնք ունին շաբաթապաս (Պահք), նաւակատիք, մեռելոց եւ կը տեւեն քանի մը օր։ Այդ տօներն են՝ Սուրբ Ծնունդ եւ Աստուածայայտնութիւն, Սուրբ Զատիկ, Այլակերպութիւն կամ Վարդավառ, Վերափոխումն Սուրբ Աստուածածնի եւ Խաչվերաց։ Հին Կտակարանին մէջ կը նկարագրուի հրեաներու մեծաշուք արարողութեամբ տօնախմբուող Տաղաւարահարաց տօնը՝ աշնանային բերքահաւաքի տօնը, որ կը կատարուէր եօթերորդ ամսուան 15-րդ օրը եւ կը տեւէր եօթ օր (Ղւ 23.33–43, Բ.Օր 16.13–17)։ Տաղաւարահարաց տօնը կը յիշատակուի նաեւ Նոր Կտակարանին մէջ (Յհ 7.2–10), նաեւ կը յիշատակուին Յիսուսի ուսուցումները տօնակատարութեան ժամանակ (Յհ 7.11–24, 37–39)։ Այդ օրերուն հրեաները եօթ օր կ'ապրէին վրաններու մէջ (տաղաւարներու մէջ, այստեղէն եկած է տօնին անունը) եւ մեծ տօնախմբութիւններով, ողջակէզ մատուցելով ու հանդէսներով երախտագիտութիւն կը յայտնէին Աստուծոյ՝ պարգեւած բարիքներուն համար։ Կ'ենթադրուի, որ Տաղաւար անուանումը առաջացած է այդտեղէն եւ գործածուած քրիստոնէական մեծ Տէրունի տօներուն համար։

Սուրբ Ծնունդ եւ Աստուածայայտնութիւն

Տաղաւար տօներէն առաջինը, որ նուիրուած է Աստուծոյ Որդիին՝ Յիսուս Քրիստոսի Ծննդեան ու Աստուածայայտնութեան(Մկրտութեան): Տիրոջ ծննդեան տօնակատարութեան առաջին յիշատակութիւնները կը սկսին III դարէն։ Արեւելքի մէջ մինչեւ IV դար Քրիստոսի ծննդեան տօնը կապուած է Աստուածայայտնութեան, այսինքն՝ Մկրտութեան տօնին հետ, որ կը նշուի Յունուար 6-ին։ Սակայն 336-ին Հռոմի եկեղեցին Դեկտեմբեր 25-ը պաշտօնապէս կ'որոշէ Յիսուս Քրիստոսի Ծննդեան օր։ Յետագային՝ IV դարու վերջաւորութեան, Ասորիքի մէջ, իսկ ապա՝ V դարու կիսուն, գրեթէ ողջ Արեւելքի մէջ (Ալեքսանդրիա, Անտիոք, Կ.Պոլիս) Քրիստոսի Ծննդեան տօնին օրը կը փոխադրուի Դեկտեմբեր 25-ին, իսկ Յունուար 6-ը կը մնայ որպէս Տիրոջ Աստուածայայտնութեան օր։ 451-ին Քաղկեդոնի ժողովը Դեկտեմբերի 25-ը վերջնականապէս կը հաստատէ Յիսուսի Ծննդեան օր, թէեւ Երուսաղէմի եկեղեցին մինչեւ 549-ը կը շարունակէ նշել Յունուար 6-ին։ Միայն Հայ Եկեղեցին է, որ հաստատուն կը մնայ հնագոյն աւանդոյթին եւ Քրիստոսի Ծննդեան ու Աստուածայայտնութեան տօնը կը շարունակէ նշել միասին՝ Յունուար 6-ին։ Հայ եկեղեցւոյ մէջ Սուրբ Ծնունդը եւ Աստուածայայտնութիւնը տարուան առաջին տօնն է։

Արարողութիւն

Եկեղեցական տօնակատարութիւնը կը սկսի Յունուար 5-ի երեկոյեան՝ Ճրագալոյցի կամ Խթման Սուրբ Պատարագով, որուն կը նախորդէ եօթօրեայ պահեցողութեան ու ապաշխարութեան շրջանը։ Երեկոյեան Սուրբ Պատարագի ընթացքին կը հնչէ աւետիսը՝ «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ»: Պատարագէն ետք պահքը կը լուծուի, եւ կը սկսի ուտիքի ու տօնակատարութեան շրջանը, որ կը տեւէ մինչեւ Յունուար 13։ Այս բոլոր օրերուն քրիստոնեաները իրարու կ'ողջունեն «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ» աւետիսով, որուն պատասխանն է՝ «Օրհնեալ է յայտնութիւնն Քրիստոսի» կամ «Ձեզի մեզի մեծ աւետիս»: Գլխաւոր տօնակատարութիւնը կը կատարուի Յունուար 6-ին՝ Սուրբ Պատարագի հանդիսաւոր արարողութեամբ ու Ջրօրհնէքի մեծաշուք հանդէսով։ Ջրօրհնէքը նուիրուած է Տիրոջ մկրտութեան եւ այդպիսով՝ ջուրի սրբագործման մեծագոյն խորհուրդին։ Յունուար 7-ին, ինչպէս բոլոր Տաղաւար տօներուն յաջորդող օրերը, մեռելոց յիշատակութեան օր է, երբ Հոգեհանգստեան Սուրբ Պատարագէն ետք հաւատացեալները կ'այցելեն իրենց հարազատներուն շիրիմները։ Հանդիսութիւնները կ'աւարտին Յունուար 13-ին՝ Յիսուսի Անուանակոչութեան տօնակատարութեամբ, որ նուիրուած է Տիրոջ եօթ օրական հասակին տաճար բերուելուն, 8-րդ օրը թլփատուելուն եւ Յիսուս անունը ստանալու յիշատակին։

Երաժշտութիւն

Ծննդեան տօնի հոգեւոր երգերը կը վերագրուին պատմահայր Մովսէս Խորենացիին (ըստ Ն. Թահմիզեանի, Մովսէս Խորենացիին պատկանող Ծննդեան, Տեառնընդառաջի, Աստուածածնի Վերափոխման եւ այլ տօներուն նուիրուած երգերուն ընդհանուր թիւը 120 է)։ Անոնցմէ ճանչցուածը՝ «Խորհուրդ Մեծ»ն է։ Ջրօրհնէքին, այլ հոգեւոր երգերու կողքին, կը մատուցուին երկու հանրածանօթ ստեղծագործութիւններ՝ Գրիգոր Գ Պահլաւունիի (XII դ.) «Ով Զարմանալի» տաղը եւ Յովհաննէս Երզնկացի Պլուզի (XIII դ.) «Այսօր Ձայնն Հայրական» յորդորակը։ Տօնի սրբասացութիւնը Սուրբ Ներսէս Շնորհալիի «Բազմութիւնք Հրեշտակացն» է։

Պատկերագրութիւն

Ըստ Մատթէոս եւ Ղուկաս աւետարանիչներուն «Ծնունդը» քրիստոնէական արուեստին մէջ պատկերագրական հարուստ աւանդներ ունեցող, հին կանոնէն շեղուող եւ ձեւի թարմութեան ձգտող թեմաներէն է։ «Ծննդեան» տեսարանի հին օրինակները պահպանուած են Պաղեստինի նկարազարդ սրուակներուն, Կապադովկիոյ ժայռափոր տաճարներու որմերուն, Հռոմի Սանկտա Սանկտորիում եկեղեցւոյ մետաքսէ աշխատութեան վրայ։ Օձունի յայտնի կոթողի հարթաքանդակը եւ «Էջմիածինի Աւետարան»-ի «Մոգերու երկրպագութիւնը» մանրանկարը (VI դար) «Ծննդեան» թեման ներկայացնող հայկական արուեստի սկզբնական շրջանի նմուշներէն են։ Քրիստոնէական կանոնին համաձայն՝ Բեթղէհէմի նշանաւոր քարայրին մէջ մանուկ Յիսուսը շորերով փաթթուած կամ մերկ դրուած է մսուրին մէջ, որուն աջ մասը Տիրամայրն է, իսկ ձախ մասը՝ եզ եւ աւանակ։ Վերի հատուածին մէջ սովորաբար պատկերուած են հրեշտակները, վարի մասին մէջ՝ հովիւներն ու մոգերը։ Պատկերի առաջամասին մէջ՝ ամենավարը նկատելի է մտորող Յովսէփը։ Այդ մասին մէջ երբեմն կը պատկերուին Եւան ու Սողոմէն՝ աւազանի մէջ Յիսուսին լողացնելու վիճակով։ Հայկական արուեստին մէջ թեմայի լաւագոյն իրագործումներէն են Թորոս Ռոսլինի, Գրիգոր Ծաղկողի, Յովհաննէս Սանդղկաւանեցիի համապատասխան մանրանկարները, Աղթամարի վանքի Սուրբ Խաչ եկեղեցւոյ (921) որմնանկարը։

Սուրբ Զատիկ

Սուրբ Զատիկը(Յարութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի) նուիրուած է Յիսուս Քրիստոսի Յարութեան։ Հին կտակարանի Պասեքի տօնը քրիստոնէութեան մէջ վերածուած է Քրիստոսի Յարութեան տօնին, որ հայոց մէջ յաճախ կոչուած է Զատիկ Յարութեան։ Քրիստոսի Յարութիւնը կը յիշատակուի Զատիկ անուամբ։ Զատիկ բառի վերջնական բացատրութիւն ցայսօր չկայ, սակայն յաճախ կը մեկնաբանուի իբրեւ բիսախ բառի հայկական թարգմանութիւն՝ զատուելու, ազատուելու իմաստով, երբեմն ալ իբրեւ դիցաբանական անուն՝ սերուած հին եգիպտական Սադի, հին հնդկական Սադի աստուծոյ անունէն (Ղ. Ալիշան), երբեմն ալ կը մեկնաբանուի երկու նշանակութեամբ՝ ե՛ւ որպէս զոհ, ե՛ւ որպէս ուրախութեան տօն, ազատութիւն (Հ. Աճառեան)։ Իր բարձրագոյն իմաստով՝ Հին ուխտի Պասեքը կը խորհրդանշէ Յիսուս Քրիստոսին, անոր թափած փրկարար սուրբ արիւնը եւ յառնումը մեռելներէն՝ յանուն մարդկութեան փրկութեան ու ազատութեան։ Ինչպէս որ Իսրայէլը (Աստուծոյ ժողովուրդը), գերի ըլլալովԵգիպտոսի մէջ (խորհրդաբանօրէն՝ մեղքի ծառայութեան մէջ), նոխազի արեան (խորհրդաբանօրէն՝ Յիսուսի արեան) միջոցով ճանչցուեցաւ Տիրոջ կողմէ, եւ զատուած ըլլալով խուսափեցաւ Ոչնչացնողի (Ելք 12.23) հարուածներէն ու դուրս եկաւ Եգիպտոսէն դէպի Աւետեաց երկիր (խորհրդաբանօրէն՝ Աստուծոյ թագաւորութիւն), այդպէս ալ Յիսուս Քրիստոսը՝ «Գառն Աստուծոյ» (Յհ 1.29), հեղեց իր Սուրբ արիւնը՝ յանուն մարդկութեան փրկութեան եւ յարութիւն առաւ՝ զատուեցաւ մեռելներէն, մեզ եւս շնորհելով յաւիտենական կեանքի աւետիսը՝ Սուրբ Հոգիին միջոցով։

Արարողութիւն

Եկեղեցին Յիսուսի հրաշափառ Յարութիւնը կը տօնէ որպէս Զատիկ, որովհետեւ ան է յաւիտենական այն զոհը կամ պատարագը, որուն միջոցով մարդը կը ստանայ մեղքերու թողութիւն, ապա՝ կեանք եւ յարութիւն։ Պօղոս առաքեալը Յիսուսին այդպէս ալ կը կոչէ՝ Զատիկ, «..քանզի Քրիստոս՝ մեր զատիկը, մորթուեցաւ...» (Ա.Կր 5.7–8)։ Ըստ Նոր Կտակարանին (Մտ 28, Մր 16, Ղկ 24, Յհ 20-21)՝ խաչեալ եւ թաղեալ Յիսուսը երրորդ օրը առաւօտեան յարութիւն առած է, երեւցած է Մարիամ Մագդաղենացիին, ապա առաքեալներուն՝ Պետրոսին, Յովհաննէսին եւ միւսներուն՝ Երուսաղէմի մէջ։ Ութ օր ետք դարձեալ յայտնուած է աշակերտներուն՝ Թովմասին հաւատքի մէջ հաստատելու համար։ Երրորդ անգամ յարուցեալ Յիսուսը աշակերտներուն երեւցած է Գալիլիայի մէջ, ծովեզերքին։ Քառասուն օրերու ընթացքին ան յայտնուած է շատերուն, որոնց կարգին նաեւ Էմմաուսի ճամբորդներուն՝ հաւաստելով մարմնով իր յարութիւնը, ապա Ձիթենեաց լերան վրայէն համբարձած է երկինք(Համբարձում)։ Զատկի տօնախմբութեան օրը (Յարութեան ճշգրիտ թուականը) քննարկման առարկայ դարձած է եկեղեցիներուն միջեւ։ Նիկիայի Ա. տիեզերական ժողովը (325)-ին որոշած է Զատիկի օրը առանձնացնել հրէական Պասեքէն եւ որպէս շարժական տօն, ըստ Ալեքսանդրեան կանոնին, տօնել գարնանային օրահաւասարին յաջորդող առաջին Կիրակի օրը։ Յետագային, երբ տոմարը փոփոխութեան ենթարկուած է, օրթոտոքս եկեղեցին հաւատարիմ մնացած է յուլեան տոմարին, որով Զատիկը կը կատարեն 13 օրերու տարբերութեամբ։ Մինչեւ Զատիկ պահք կը բռնեն (քառասնօրեայ պահք՝ շաբաթ-կիրակիները հանած), որ կը սկսի Բուն Բարեկենդանին յաջորդող Երկուշաբթի օրէն սկսեալ (Մեծ պահք)։ Զատիկի նախընթաց երեկոյեան եկեղեցւոյ մէջ կը կատարուի Ճրագալոյց։ Բեղումնաւոր կեանքի, փրկութեան եւ ուրախութեան որպէս խորհրդանշան՝ կը ներկուի կարմիր հաւկիթ։ Գրիգոր Տաթեւացին հաւկիթը կը համարէ աշխարհի խորհրդանշանը. դուրսի կեղեւը՝ երկինքը, թաղանթը՝ օդը, սպիտակուցը՝ ջուրը, դեղնուցը՝ երկիրը։ Իսկ կարմիր ներկելը կը նշանակէ, թէ ամբողջ աշխարհը փրկագինով գնուած է Քրիստոսի արիւնով։ Զատկուան օրը, առտու կանուխ կը սկսի ժամերգութիւնը, որուն աւարտին կ'ընթերցուին հատուածներ չորս Աւետարաններէն, կ'երգուին շարականներ, կը կատարուի անդաստան, ապա կը սկսի Սուրբ Պատարագը։ Հաւատացեալները իրարու կ'ողջունեն «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց» աւետիսով եւ կը ստանան «Օրհնեալ է յարութիւնն Քրիստոսի» եւ «Փառք Քրիստոսի ամենազօր յարութեան» պատասխանները։ Զատկուան յաջորդ օրը մեռելոց յիշատակի օր է։ Ներկայիս Հայ Եկեղեցին Զատիկը կը նշէ գարնան գիշերահաւասարին յաջորդող լուսինի լրման առաջին Կիրակի օրը (35 օրերու շարժականութեամբ, մարտի 21-էն ետք՝ մինչեւ Ապրիլ 26)։

Երաժշտութիւն

Յարութեան օրհնութիւնները Ստեփանոս Սիւնեցիին կը պատկանին (VIII դար)։ Ութ հարցնակարգերու մեծ մասին (ըստ Ն. Թահմիզեանի՝ 186 երգ) հեղինակը Անանիա Շիրակացին է (VII դար)։ Հարցնակարգերը ընդմիջարկող Տապանակի կանոնը հեղինակած է Յովհաննէս Ա. Մանդակունին (V դար)։ Յարութեան եւ Ծննդեան շարք մը մեծացուսցէներու մեծ մասը կը վերագրուի Բարսեղ Ճոնին (VII դար)։ Տօնը կը ներառէ նաեւ այլ հոգեւոր երգեր, որոնցմէ յիշարժան է Ս. Ներսէս Շնորհալիի (XII դար) «Գովեայ Երուսաղէմ» ստեղծագործութիւնը։ Օրուան սրբասացութիւնն է՝ «Ով Է Որպէս Տէր»-ը։ Յարութեան նուիրուած տաղերէն են Ս. Գրիգոր Նարեկացիի «Հաւուն, Հաւուն»-ը, «Սայլն Այն Իջանէր»-ը, Ս. Ներսէս Շնորհալիի «Նոր Ծաղիկ»-ը եւայլն։ Յարութեան տօնին նուիրուած է նաեւ Ս. Գրիգոր Նարեկացիի թերեւս միակ շարականը՝ «Փառք Քրիստոսի ամենազօր յարութեանն» «Յարութեան տէր երկնից»ը, որ ունի շարք մը զուգահեռներ «Սայլն Այն Իջանէր» տաղի հետ։

Պատկերագրութիւն

«Յարութեան» պատկերներն ի յայտ եկած են III դարուն: Հնագոյնը ասորական Դուրա Եւրոպոսի մկրտարանի որմնանկարն է։ Հայկական արուեստին մէջ «Յարութեան» տեսարանի վաղագոյն օրինակներն են Աղթամարի վանքի Սուրբ Խաչ եկեղեցւոյ որմնանկարները (X դար), ուր իւղաբեր կանանց հետ պատկերուած են Պետրոս եւ Յովհաննէս առաքեալները։ «Յարութեան» տեսարանին մէջ սովորաբար պատկերուած են հրեշտակը, գերեզմանը, որմէ քիչ մը հեռու՝ Մարիամ Մագդաղենացին, երկու (երբեմն աւելի) կանայք՝ իւղի սրուակներով։ Մարիամ Մագդաղենացին երբեմն պատկերուած է միայնակ, եւ այդ տեսարանը յայտնի է «Քրիստոսի յայտնութիւնը Մարիամ Մագդաղենացիի» անունով՝ ի տարբերութիւն «Հրեշտակի յայտնութիւնը Իւղաբեր կանանց» առաւել հնաւանդ խորագիրի եւ յօրինուածքային կառուցուածքի։ Վերի կամ կեդրոնական Հատուածին մէջ պատկերուած են հրեշտակները, իսկ վարը՝ քնած զինուորները։ Հրեշտակներու ձեռքերուն շեփորներ կամ գաւազաններ կան։ Վերածնունդի արուեստին մէջ «Յարութեան» տեսարանը պատկերուած է Յիսուսի անմիջական մասնակցութեամբ, մինչդեռ բիւզանդական եւ հայկական մանրանկարչութեան մէջ Յիսուսը կը բացակայի՝ Յարութիւնը առաւել խորութեամբ արտայայտելու նպատակով։ Յայտնի են Թորոս Ռոսլինի, Սարգիս Պիծակի, Ռստակէսի եւ այլ հայ մանրանկարիչներու «Յարութեան» պատկերները։

Այլակերպութիւն կամ Վարդավառ

Պայծառակերպութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի կամ Այլակերպութիւն: Աւետարանին համաձայն, Քրիստոս իր քարոզչութեան երրորդ տարուան ամրան, իր մահուան եւ յարութեան մասին առաքեալներուն յայտնած կանխասացութենէն վեց օր ետք, Պետրոս, Յակոբոս եւ Յովհաննէս առաքեալներուն հետ կը բարձրանայ Թափոր լեռը՝ աղօթելու։ Աղօթքի պահուն Յիսուս անոնց առջեւ կը պայծառակերպուի եւ կ'այլակերպուի. «Իր դէմքը արեւու նման լուսաւոր դարձաւ եւ հագուստները լոյսի նման ճերմակ եղան» (Մտ 17.2, հմմտ. Մր 9.2, Ղկ 9.29)։ Աշակերտներուն ապշած աչքերուն առջեւ Քրիստոս կը խօսի շուրջ հազար տարի առաջ վախճանած Մովսէսին եւ հրեղէն կառքով երկինք համբարձած Եղիա մարգարէին հետ։ Ղուկաս աւետարանիչը կը պատմէ, որ անոնք կը խօսէին Քրիստոսի երկրային կեանքի վերջին օրերու դէպքերուն մասին, որ տեղի պիտի ունենային Երուսաղէմի մէջ (Ղկ 9.31)։ Շուտով լուսաւոր ամպ մը հովանի կ'ըլլայ իրենց. ամպին մէջէն ձայն մը կը լսուի, որ կ'ըսէ. «Այս է իմ սիրելի Որդիս, որուն ես հաճեցայ. Անոր մտիկ ըրէք» (Մր 9.6, հմմտ. Մտ 17.5, Ղկ 9.35)։ Ի յիշատակ այս իրադարձութեան՝ եկեղեցին հաստատած է տօն, որ հայերուն մեջ տարածուած է «Վարդավառ» անունով։ Որոշ հետազօտողներ եւ աստուածաբաններ Վարդավառի տօնը կը կապեն Ջրհեղեղի եւ Նոյի՝ տապանէն իջնելուն հետ՝ իրար վրայ ջուր ցանելը, աղաւնի արձակելը դիտելով իբրեւ Ջրհեղեղն ու անկէ ազատիլը յիշատակող կամ խորհրդաբանող արարողութիւն։

Արարողութիւն

Յոյները եւ լատինները Վարդավառը կը տօնեն 6 Օգոստոսին։ Հայ եկեղեցին, [ Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչի կարգադրութեամբ, հին ժամանակ կը տօնէր հայկական տոմարի տարեգլխուն, Նոր տարուան առաջին օրը՝ Նաւասարդ ամսուան 1-ին, որ կը համապատասխանէ 11 Օգոստոսին։ Ըստ մէկ այլ տեսակէտի՝ այս կարգադրութեամբ Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչը քրիստոնէական տօն դարձուցած է Նաւասարդի հեթանոսական այս մեծ տօնը, որ հանդիսաւորութեամբ կը կատարուէր հեթանոսական Հայաստանի գլխաւոր սրբավայրեր Աշտիշատի եւ անկէ քիչ մը հեռու գտնուող Իննակնեայ մեհեանին շուրջը (Մշոյ Ս. Կարապետ վանքի վայրին մէջ)։ Հայկական թուականի հաստատումով (551 թ. = հայոց 1 թ.) Վարդավառի տօնը անջատուած է Նաւասարդի տօնէն եւ կապուած՝ Քրիստոսի Յարութեան տօնի շարքին եւ սկսած է տօնուիլ Սուրբ Զատիկին յաջորդող 14-րդ կիրակի օրը՝ 28 Յունիսէն 1 Օգոստոսի միջեւ։ Թէեւ անջատուած է Նաւասարդեան տօնէն, սակայն պահպանուած է Վարդավառ անունը եւ հեթանոսական շատ մը սովորութիւններ, ինչպէս՝ վարդերով ու ծաղիկներով զարդարուիլը, իրար վրայ ջուր ցօղելը եւ աղաւնի արձակելը։ Ինչպէս Վարդավառին, այնպէս ալ միւս չորս Տաղաւար տօներուն յաջորդող օրը մեռելոց յիշատակի օր է, երբ ննջեցեալներու հոգիներուն համար կը մատուցուի Սուրբ Պատարագ եւ կը կատարուի Հոգեհանգիստ։ Հայ մատենագրութեան մէջ Վարդավառին նուիրուած առաւել յայտնի երկերէն են Մովսէս Խորենացիի անուամբ կենցաղավարած «Յաղագս Վարդավառին Խորհրդոյ» (Մովսէս Խորենացի, «Մատենագրութիւնք», 1865, էջ 326– 338), «Ի մեծի աւուր տապանակին..., որ ի Կարիաթարիմ, որ բերէ զտօն Վարդավառի» («Սոփերք հայկականք», հ. 18, 1854, էջ 71–86) ճառերը, Ս. Գրիգոր Նարեկացիի նշանաւոր տաղը («Գոհար վարդն...»), Ս. Ներսէս Շնորհալիի տաղերը («Արփիական լոյսն...») եւ այլն։

Երաժշտութիւն

Շարակնոցին մէջ Վարդավառի Ա. օրուան կանոնը («Որ ի լերինն այլակերպեալ») կը վերագրուի Անանիա Շիրակացիին, իսկ Բ. («Ճառագայթ փառաց») եւ Գ. («Այսօր որ էն ի յերկինս բան») օրերու կանոններու երգերը հեղինակած է Ս. Ներսէս Շնորհալին։ Գրչագիր Գանձարաններուն մէջ եւս պահպանուած են Վարդավառին նուիրուած շարք մը խազագրուած տաղեր եւ մեղեդիներ, որոնցմէ քանի մը հատը կ'երգուին մինչեւ այսօր։ Անոնցմէ են օրինակ Ս. Գրիգոր Նարեկացիի «Տաղ Վարդավառի»ն, ինչպէս նաեւ անանուն «Այսօր լեառն Թափոր» եւ «Լեառն ցնծա դու Թափոր» տաղերը։

Պատկերագրութիւն

«Պայծառակերպութեան» կամ Վարդավառի պատկերագրութիւնը իր կանոնական յօրինուածքով, գոյներու եւ լուսաւորումի համապատասխան յարաբերութեամբ մասնաւոր տեղ կը զբաղեցնեն հայ միջնադարի մանրանկարչութեան եւ արուեստի մէջ։ «Պայծառակերպութեան» տեսարանի հնագոյն օրինակը Աղթամար կղզիի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ որմնանկարն է, սակայն այս թեմայի պատկերումները յայտնի են դեռեւս 6-րդ դարու բիւզանդական արուեստէն։ Մանրանկարներուն մէջ յաճախ Յիսուսը պատկերուած է Թափոր լեռը խորհրդանշող բարձունքի վրայ, աջ եւ ձախ կողմերուն՝ Եղիա եւ Մովսէս մարգարէները, վարի բաժինին մէջ՝ վախեցած կամ զարմացած Պետրոս, Յակոբոս, Յովհաննէս առաքեալները։ Հին օրինակներուն մէջ վերը կը պատկերուին Աստուծոյ Աջը, աստղեր եւ խաչ։ Եղիան եւ Մովսէսը կը պատկերուին կիսատ մարմինով, իսկ առաքեալներուն փոխարէն կը պատկերուին երեք գառներ։ Յատկապէս ուշագրաւ են 11-13-րդ դարերու հայկական մանրանկարները։