Ղազախիստան

Ղազախիստան
Ղազախիստանի դրօշը	Զինանշանը
;	;
Կը ներառնէ	Ասթանա, Ալմաթի?, Աքմոլայի մարզ?, Ակտոբեի շրջան?, Ալմաթի շրջան?, Արիտաու մարզ?, Արևելաղազախական շրջան?, Ժամբիլսկայա շրջան?, Կարագանդայի մարզ?, Կոստանայ շրջան?, Կզըլ-Օրդայի մարզ?, Mangystau Region?, Հյուսիս-Ղազախստանյան մարզ?, Պավլոդարի մարզ?, Արևմտյան Ղազախստանի մարզ?, Հարավ-Ղազախստանյան մարզ?, Շիմքենթ եւ Բայկոնուր (քաղաք)?
Պետական լեզու	ղազախերեն? եւ ռուսերէն
Մայրաքաղաք	Աստանա
Օրէնսդիր մարմին	Ղազախստանի Հանրապետության խորհրդարան?
Երկրի ղեկավար	Կասիմ-Ժոմարտ Տոկաև?
Կառավարութեան ղեկավար	Ալիխան Սմաիլով?
Ազգաբնակչութիւն	17,948,700 (2006)
Խտութիւն	5.4 մարդ/կմ²
Օրհներգ	Menıñ Qazaqstanym?
Կարգախօս	El meu Kazakhstan եւ Менің Қазақстаным
Հիմնադրուած է	1991 թ.
Արժոյթ	ղազախական տենգէ
Ժամային համակարգ	UTC+5?
Հեռաձայնային համակարգ	+7
Համացանցի յղում	.kz? եւ .қаз?
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ	0,811
	Lua–ի սխալ՝ expandTemplate: template "ref-kk" does not exist։

Ղազախիստանը (ռուս.՝ Казахстан), Եւրասիական պետութիւն է։ Նախկինին միշտ, Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան յաղթանակէն ետք (1917 թ), մինչեւ 1936 թ, Ղազախիստանը եղած է Ռուսաստանի Սովետական դաշնակից Սոցիալիստական Հանրապետութեան կազմին մէջ, որպէս ինքնավար հանրապետութիւն: Յետագային, մինչեւ անկախացումը (1991 թ) ունեցած է ԽՍՀՄ միութենական հանրապետութեան կարգավիճակ եւ միւս 14 հանրապետութիւններուն հետ միասին ուղղակիօրէն ենթարկուած է միութենական կեդրոնական կառավարութեան։ Այդ ընթացքին մայրաքաղաքը եղած է Ալմա Աթան, անկախացումէն ետք տեղափոխուած է Աստանա:
Ղազախիստանը ընդարձակ, բերրի հողերով ծածկուած տափաստաններու, ինչպէս նաեւ անջուր անապատներու երկիր է։ Անոր ընդերքին մէջ յայտնաբերուած են մարդկութեան յայտնի գրեթէ բոլոր օգտակար հանածոները։
Ղազախիստանի բնորոշ է տարածքի իւրացուածութեան ցած մակարդակը, նօսր բնակեցուածութիւնը: Ան Կեդրոնական Ասիոյ՝ տարածքով ամէնամեծ պետութիւնն է^[10]:

Ներկայիս տնտեսական զարգացման գլխաւոր ուղղուածութիւնը հումքային բնոյթէն կը հրաժարի, մշակող ճիւղերու զարգացման խրախուսումը, արուեստագիտական յաղթահարումը եւ ժամանակակից ենթակառուցուածքներու ստեղծումը։

Զարգացման գլխաւոր նախադրեալները

Ղազախիստանը դասական հարթավայրային երկիր է, թոյլ ծածանող մակերեւոյթով։ Միայն հարաւ-արեւելեան սահմաններու երկայնքով է որ կը ձգուին մինչեւ 5000 մ բարձրութեան լեռներ։ Մանղշլաղ թերակղզիի մակերեւոյթը համաշխարհային ովկիանոսի մակարդակէն ցած է։

Կլիմա

Կլիման ցամաքային է, Յուլիսին՝ միջին ջերմաստիճանը +19 °C +26 °C է, Յունուարին՝ -4 °C - 19 °C: Մթնոլորտային տեղումները 200-400մմ է։

Ջրային ցանց

Գետային ցանցը ցանցառ է, համեմատաբար խիտ է հիւսիսը եւ արեւելքը։ Ամէնամեծ գետը Իրտիշն է, որ նաւարկելի է։ Սիրդարեան եւ Նարին գետերը համեմատաբար սակաւաջուր են եւ կ'օգտագործուին ոռոգման համար, ամրան ցած հոսանքին մէջ մինչեւ Արալի ծովը հասնիլը յաճախ կը ցամքի։ Ամէնամէծ լիճը Բալխաշն է։ Լանդշաֆտները կը հերթափոխեն հիւսիսէն հարաւ՝ անտառատափաստաններէն մինչեւ կիսանապատներն ու անապատները։ Միջին եւ հարաւային գօտիի շատ շրջաններուն մէջ ձիւնի շերտի փոքր հաստութիւնը հնարաւորութիւն կու տայ նոյնիսկ ձմրան անոնք կ'օգտագործեն որպէս արօտավայրեր։ Հարաւային շրջաններուն մէջ գիւղատնտեսութիւնը կարիք ունի արհեստական ոռոգման։

Բնակչութիւնը

Ղազախիստանը բազմազգ պետութիւն է։ Բնակչութեան 1/3-էն քիչ աւելի ղազախներ, 30%-ը ռուսեր, 3,7%-ը՝ ուքրանացիներ, մնացածը ուզպէկներ, գերմանացիներ, թաթարներ եւ տասնեակ այլ ազգերու ներկայացուցիչներ։

Այժմ յետխորհրդային տարիներուն կի փոխուի բնակութեան ազգային կազմը։ Երկիրներէն կը հեռանայ ռուսախօս բնակչութիւնը (ռուսեր,ուքրանացիներ,գերմանացիներ)՝ գլխաւորաբար որակեալ աշխատոյժը։

Ազգեր	1989^[11]-ի տուեալներով	1999-ին տուեալներով	2009-ի տուեալներով	2011-ի տուեալներով	2013^[12] թուականի տուալներով
Ամբողջ բնակչութիւնը	16 600	14 955	16 005	16 442	17 099
ղազախներ	6 536	7 971	10 099	10 527	11 174
ռուսեր	6 228	4 490	3 797	3 753	3 712
ուզպէկներ	332	370	457	481	514
ուքրանացիներ	896	549	333	321	310
ույգուրներ	185	210	223	233	245
թաթարներ	328	249	203	204	205
գերմանացիներ	958	356	178	180	183

Ամէնամեծ քաղաքներն են Ալմա Աթան, Պավլոդարը, Կարագանդան, նոր մայրաքաղաք Աստանան:

Յայտնի է նաեւ Բայկանուրը, որ եղած է ԽՍՀՄ ամէնամեծ տիեզերանաւակայաններէն մէկը (կը գործէ նաեւ այժմ)։ Այստեղէն արձակուած է աշխարհի առաջին արհեստական արբանեակը, տիեզերք թռած է Եուրի Գագարինը: Առաւել խտաբնակ են Կարագանդայի եւ Ալմա Աթայի մարզերը, բնակած են արեւմտեան Կասպից ծովուն յարող, ինչպէս նաեւ կեդրոնական շրջանները։

№	Քաղաքի անունը	Մարզ	Բնակչութիւն	№	Քաղաքի անունը	Մարզ	Բնակչութիւն
1	Ալմաթա		1 507 737	12	Կիզիլորդա	Կիզիլորդայի մարզ	213 165
2	Աստանա		814 401	13	Պետրոպավլովսկ	Հիւսիս-Ղազախստանեան մարզ	207 402
3	Շիմկենտ	Հարաւ-Ղազախիստանեան մարզ	683 273	14	Ատիրաու	Ատիրաուսկայի մարզ	196 494
4	Կարագանդա	Կարագանդայի մարզ	484 596	15	Ակտաու	Մանգիստաուի մարզ	181 526
5	Ակտոբե	Ակտյուբինայի մարզ	377 520	16	Տեմիրտաու	Կարագանդայի մարզ	175 632
6	Տարազ	Ժամբիլի մարզ	351 476	17	Թուրքեստան	Հարաւ-Ղազախստանեան մարզ	155 549
7	Պավլոդար	Պավլոդարի մարզ	329 901	18	Կոկչետավ	Աքմոլայի մարզ	140 846
8	Ուստ-Կամենոգորսկ	Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ	314 014	19	Տալդիկորգան	Ալմաթայի մարզ	135 217
9	Սեմեյ	Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ	312 065	20	Էկիբաստուզ	Պավլոդարի մարզ	130 903
10	Ուրալսկ	Արեւմտա-Ղազախիստանեան մարզ	227 385	21	Ռուդնիյ	Կոստանայի մարզ	114 170
11	Կոստանայ	Կոստանայի մարզ	221 970	22	Ժանաոզեն	Մանգիստաուի մարզ	106 221

Վարչական բաժանում

Ղազախիստանը ունիտար պետութիւն է։ Ղազախիստանի կազմի մէջ կը մտնեն 14 մարզեր, 86 քաղաքներ, 168 շրջաններ եւ 174 գիւղեր:

№	Մարզ/Քաղաք	Վարչական կեդրոն	Տարածք (քմ²)	Բնակչութիւն (01.10.2013)	Խտութիւն (մարդ/քմ²)
1	Ալմաթա		451	1 494 590	3313,95
2	Աստանա^[13]		710	804 474	1133,06
3	Բայկանուր		57	38 970	683,68
4	Աքմոլայի մարզ	Կոկչետավ	146 219	735 232	5,03
5	Ակտյուբինայի մարզ	Ակտոբե	300 629	805 117	2,68
6	Ալմաթայի մարզ	Տալդիկորգան	223 911	1 977 324	8,83
7	Ատիրաուսկայի մարզ	Ատիրաու	118 631	564 936	4,76
8	Արեւելա-Ղազախիստանեան մարզ	Ուստ-Կամենոգորսկ	283 226	1 394 382	4,92
9	Ժամբիլի մարզ	Տարազ	144 264	1 081 907	7,50
10	Արեւմտա-Ղազախիստանեան մարզ	Ուրալսկ	151 339	151 339	4,11
11	Կարագանդայի մարզ	Կարագանդա	427 982	1 367 512	3,20
12	Կոստանայի մարզ	Կոստանայ	196 001	880 775	4,49
13	Կիզիլորդինի մարզ	Կիզիլորդա	226 019	737 122	3,26
14	Մանգիստաուի մարզ	Ակտաու	165 642	582 361	3,52
15	Պավլոդարի մարզ	Պավլոդար	124 755	752 057	6,03
16	Հիւսիս-Ղազախիստանեան մարզ	Պետրոպավլովսկ	97 993	576 748	5,89
17	Հարաւ-Ղազախիստանեան մարզ	Շիմկենտ	117 249	2 721 676	23,21
	Ամբողջը		2 724 902	17 098 546	6,27

Ղազախիստանի Հայերը

Ղազախիստանի հայերը բնակութիւն հաստատած են գլխաւորաբար խորհրդայնացումէն ետք։ Հաստատուած են քաղաքներուն մէջ եւ աշխատած են արդիւնաբերութեան եւ շինարարութեան բնագաւառներուն մէջ։ Եղած են նաեւ ղեկավար աշխատանքներու մէջ։ 30-ական թուականներուն Ղազախական ԽՍՀ համայնավար խնամակալ առաջին քարտուղարի՝ հանրապետութեան մէջ ամէնաբարձր պաշտօնը գրաւած է հայազգի Լեւոն Միրզոյեանը։ 1940-ական թուականներուն հայերու թիւը բարձրացաւ ի հաշիւ Հայաստանէն, Վրաստանէն, Ղրիմէն աքսորուածներու։ 1980-ի վերջը հայերուն մէկ մասը հեռացած էր Ղազախիստանէն, իսկ 1990-էն սկսած հայերու արտագաղթը աշխուժացաւ: Հիմա Ղազախիստանի մէջ կ'ապրի 25000 հայ:

Տնտեսութիւնը

Ղազախիստանը ունի հզօր տնտեսական ներուժ։ Յետ խորհրդային տարիներու տնտեսական անկումին, փոխարինած է դանդաղ, բայց կայուն աճը։ Կը նկատուի արտասահմանեան գլխաւոր ներհոսք։ Հիմնական ներդրողները եւրոպական եւ ճաբոնական ընկերութիւններն են։ Տնտեսութեան առաջատար ճիւղը արդիւնաբերութիւնն է, որ կու տայ համախառն ներքին արդիւնքի գրեթէ 40%-ը։ Զարգացած են լեռնահանքային, կիզանիւթ, մետաղաձուլական, մեքենաշինական, քիմիական, սնունդի ճիւղերը։

Կիզանիւթի ճիւղ

Կիւանիւթի ճիւղին մէջ առաջատարը քարածուխի հանիւթն է։ Գլխաւոր հանքավայրերն են Կարագանդան եւ Էքիբաստուզը։ Մանղշլաղ եւ Բուզոնչի թերակղզիներուն մէջ կ'արդիւնահանեն նաւթ եւ վառող կազ, որոնք խողովակաշարերով կ'ուղարկուին երկրի արդիւաբերական կեդրոններ եւ արտասահման։

Սեւ մետաղաձուլութիւն

Սեւ մետաղաձուլութեան զարգացումը տեղի կ'ունենայ սեփական հումքի եւ վառելիքի հիմնքի վրայ։ Ամէնամեծ ձեռնարկութիւնը Կարագանդայի հարեւանութեամբ գտնուող Տեմիրթաուի մետաղաձուլական գործատուն է։ Զարգացած է նաեւ պղնձաձուլութիւնը, կապարի, զինկի, ազնիւ եւ հազուագիւտ մետաղներու ձուլումը։

Քիմիական արդիւնաբերութիւն

Քիմիական արդիւնաբերութեան ձեռնարկութիւնները կ'աշխատին նաւթ, ֆոսֆորիտներու, սեւ եւ գունաւոր մետաղաձուլութեան թափոններու հիմքի վրայ։ Կ'արտադրեն նաւթամթերքներ, ֆոսֆորական պարարտանիւթեր, թթուներ, դեղօրայք։

Մեքենաշինութիւն

Մեքենաշինութիւնը արդիւնաբերութեան ամէնէն արագ զարգացող ճիւղերէն է։ Կ'արտադրեն մեքենաներ եւ սարքաւորումներ լեռնահանքային ու մետաղաձուլական ձեռնարկութիւններու համար, քարաշաններ, գիւղատնտեսական այլ մեքենաներ։

Թեթեւ արդիւնաբերութիւն

Թեթեւ արդիւնաբերութեան կարեւոր ճիւղերն են կաշիի, մորթի, կարի, մետաքսի արդիւնաբերութիւնը։ Զարգացած է բամպակեայ գործուածքներու եւ կահոյքի արտադրութիւնը։

Սնունդի արդիւնաբերութիւն

Սնունդի արդիւնաբերութեան գլխաւոր ճիւղը միսի արտադրութիւնն է, որուն մեծ կեդրոններն են Պետրոպավլովսկը, Ալմա Աթան։ Կը զբաղին նաեւ բուսական հումքի վերամշակմամբ։ Շաքարի գործարաններ կան Ալմա Աթայի, Տալդի Կուրգանի մարզերուն մէջ։ Կասպից ու Արալի ծովերուն եւ Բալխաշ լիճին մէջ կը զբաղին ձկնորսութեամբ։ Ղազախիստանի ընդհանուր առմամբ թոյլ տարածքին մէջ բնակութիւն ձեւաւորուած են քանի մը արդիւնաբերական շրջաններ եւ հանգոյցներ։

Կեդրոնական շրջան

Կեդրոնական շրջանը աչքի կը զարնէ ծանր արդիւնաբերութեան ճիւղերով՝ ածխարդիւնաբերութիւն, սեւ եւ գունաւոր մետաղաձուլութիւն, քիմիական արդիւնաբերութիւն։ Մեծ կեդրոններն են Կարագանդան եւ Տեմիրթաուն։

Արեւելեան արդիւնաբերական շրջան

Արեւելեան արդիւնաբերական շրջանի գլխաւոր ճիւղերն են մետաղաձուլութիւնը եւ էլեկտրաէներգետիկան։ Խոշոր Ուստ-Կամենոգորսկը Պավլոդարը:

Հիւսիսային Ղազախիստան

Հիւսիսային Ղազախիստանի մէջ նոյնպէս ձեւաւորուած է բազմաճիւղ արդիւնաբերութիւն։ Կ'արդիւնահանուին երկաթաքար, որ կ'արտահանուի Ռուսաստան, հարաւային Ուրալի մետաղաձուլական գործարաններ։ Քարիւղի հետ առնչուած գործերը զարգացած է բազմաճիւղ մեքենաշինութեան, Կուստանայի մէջ՝ ինքնաշարժի շինութեան մէջ։

Արեւմտեան Ղազախիստան

Արեւմտեան Ղազախիստանի մէջ, Կասպից ծովուն յարող շրջաններուն մէջ կը ձեւաւորուին արդիւնաբերական հանգոյցներ՝ նաւթի եւ կազի հանոյթի վերամշակման հիմքի վրայ։ Կ'արդիւնահանեն նաեւ քրոմիտ, նիկել, կոբալտ, ֆոսֆորիտներ: Ղազախիստանի գիւղատնտեսութեան համախառն ներքին արդիւնքի կէսէն աւելին կու տայ անասնաբուծութեան, որուն համար կերային հիմք կը հանդիսանան անապատային եւ կիսանապատային գօտիներու ընդարձակ արօտավայրերը։ Գլխաւոր ճիւղը ոչխարաբուծութիւնն է։ Բուսաբուծութեան ոլորտին մէջ գլխաւորը հացահատիկի մշակումն է։ Այդպիսին անիկա դարձաւ անցեալ դարու 60-ական թուականներէն։ ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետութիւններու միասնական ջանքերով հիմնադրուեցան բազմաթիւ խոշոր տնտեսութիւններ, որոնք մասնագիտացան ցորենի մշակութեան մէջ։ Հարաւային շրջաններուն մէջ կը մշակեն նաեւ բրինձ, կորեկ, շաքարի ճակնդեղ, բամբակ, արեւածաղիկ, գետնախնձոր։ Ոռոգովի (7,3 միլիոն հեքթար) հողահանդերուն մէջ կը ստանան կայուն բերք։

Փոխադրամիջոց

Երկաթուղային ցանցի երկարութիւնը կը գերազանցէ 13 հազար քմ-ը, սակայն այդ երկրի հսկայական մակերեսին համար բաւարար չէ։ Երկաթուղիներու ոչ մեծ խտութիւնը կը լրացուի ինքնաշարժի ճամբաներով, որոնց մեծ մասը երկրի տարածքը հատող ինքնաշարժի ճամբաներ են։ Ինքնաշարժի ճամբաներուն ընդհանուր երկարութիւնը 260 հազար քմ է։

Արտաքին տնտեսական կապերը

Ղազախիստանը աշխատանքի միջազգային աշխարհագրական բաժանման համակարգին մէջ աւելի յայտնի է արտահանումով, քան՝ ներածումով։ Արտահանած է նաւթ ու նաւթամթերքներ, մետաղներ, քիմիկատներ, հացահատիկ, անասնապահական մթերքներ։ Կը ներածէ մեքենաներ ու սարքաւորումներ։ Գլխաւոր գործընկերներն են Ռուսաստանը,Գերմանիան եւ Չինաստանը: