Լիբանանահայ դպրոց

Լիբանանահայ Դպրոց Լիբանանի հայկական դպրոցական ցանցը հայկական համայնքին կարեւորագոյն բաղադրիչներէն է։ Թուրքիոյ կողմէ գործադրուած Ցեղասպանութենէն ետք, վերապրողները տարագրուեցան իրենց տուներէն ու տարածուեցան աշխարհով մէկ։ Զգալի թիւ մը հաստատուեցաւ Միջին Արեւելքի արաբական երկիրներուն մէջ՝ Սուրիա, Լիբանան, Յորդանան, Եգիպտոս եւն.։ Անմիջապէս կազմակերպուեցաւ համայնքային կեանքը՝ շինուեցան դպրոցներ ու եկեղեցիներ, կազմուեցան թատերական, երաժշտական, մարզական, սկաուտական միութիւններ, զարկ տրուեցաւ բարեսիրական եւ ընկերային գործունէութեան։

Նպատակ

Կրթութիւնը առիթ պիտի տար գաղթականներու զաւակներուն որ ուսում ստանալով բարելաւեն իրենց տնտեսական կացութիւնն ու ընկերային դիրքը եւ համարկուին լիբանանեան հասարակութեան։ Հայկական կրթութիւնը միաժամանակ պիտի նպաստէր ազգային ինքնագիտակցութեան սերմանումին ու պահպանումին։

1920ականներէն սկսեալ Լիբանանի տարբեր քաղաքներու, բայց առաւելաբար Պէյրութի ու անոր շրջակայքին մէջ հիմնուեցան դպրոցներ, որոնք լիբանանեան միւս դպրոցներուն համաքայլ, ժամանակի ընթացքին որդեգրեցին լիբանանեան պետական կրթական ծրագիրը եւ միջազգային այլ ծրագիրներ, միաժամանակ դասաւանդելով հայերէն, հայ գրականութիւն, հայոց պատմութիւն, հայ եկեղեցւոյ եւ մշակոյթի պատմութիւն եւ կրօն։

Համայնքային, միութենական դրուածք

Լիբանանի հայկական դպրոցները, լիբանանեան այլ անձնական վարժարաններու նման, առաւելաբար համայնքային կառոյցներ են. անոնց մեծամասնութիւնը կը պատկանին հայ առաքելական, հայ կաթողիկէ եւ հայ աւետարանական եկեղեցիներուն։ Դպրոցներ ունին նաեւ չորս մշակութային-բարեգործական միութիւններ՝ Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը, Համազգային Հայ Մշակութային եւ Կրթական Ընկերակցութիւնը, Թէքէեան Մշակութային Միութիւնը եւ Հայ Կրթական Բարեսիրական Միութիւնը։

Դպրոցներ եւ աշակերտութեան թիւ

1920-1975

1920էն առաջ Լիբանանի մէջ գործած են 2 դպրոցներ. Զմմառու վանքի դպրեվանքը (17րդ դար) եւ Ս. Նշան եկեղեցւոյ կից գործած մանկապարտէզ-նախակրթարանը (1859)։

1920ականներուն Լիբանանի մէջ բացուած են 10 որբանոցներ, որոնք նաեւ որոշ չափով ուսում տուած են Եղեռնէն փրկուած 7,000 հայ որբուկներու։

1930ականներու սկիզբը Լիբանանի մէջ գործած են 29 հայկական դպրոցներ. առաւելաբար հայերով բնակուած հիւղաւաններու մէջ բացուած են դպրոցներ Պէյրութի, Պուրճ Համուտի եւ Սին էլ Ֆիլի մէջ. հայկական դպրոցներ գործած են նաեւ Թրիփոլիի, Ժիպէյլի, Պաթրունի, Պաալպաքի, Զահլէի, Շթորայի, Ռայաքի, Այնճարի, Ալէյի, Համմանայի, Պիքֆայայի եւ Սայտայի մէջ։

1939-ին, առաքելական համայնքի դպրոցները ունեցած են 4929 աշակերտ, 1946-ին՝ 6882 աշակերտ, 1952-ին՝ 11,000։ Միայն առաքելական համայնքին պատկանող այս վիճակագրութիւնը բարացուցական է նաեւ ընդհանրապէս լիբանանահայ միւս համայնքներու եւ միութիւններու դպրոցներուն ալ։

1955-էն ի վեր Լիբանանի մէջ կը գործէ նաեւ Սփիւռքի միակ հայկական համալսարանը՝ Հայկազեան Համալսարանը (հիմնուած իբրեւ Գոլէճ), որ հետեւելով ամերիկեան liberal arts կրթական համակարգին, ունի նաեւ հայագիտական ամպիոն։

Ինչպէս լիբանանահայ գաղութին, այդպէս ալ լիբանանահայ դպրոցին յաջողութեան եւ բարգաւաճման գագաթնակէտը 1970ականներն են, մինչեւ քաղաքացիական պատերազմ։ 1974-1975 կրթական տարեշրջանին Լիբանանի մէջ գործած են 56 դպրոցներ, 21,000 աշակերտներով։ Մօտաւոր բաղդատական հաշուարկ մը ցոյց պիտի տայ թէ այդ դպրոցներուն մէջ պաշտօնավարած են մօտաւորապէս 1500 պաշտօնեաներ եւ ուսուցիչներ, մեծամասնութեամբ հայ համայնքին պատկանող։

1991-2015

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի աւարտին՝ 1991-1992 կրթական տարեշրջանին, Լիբանանի մէջ մնացած էին 45 դպրոցներ, 11,939 աշակերտներով։ Յստակ է նահանջ մը, որ պայմանաւորուած է գաղութի նօսրացումով։ Զգալի է նաեւ դպրոցներուն կեդրոնացումը Մեթնի տարածքին, հոն՝ ուր գաղութը ունի մեծաթիւ ներկայութիւն։ (Պէյրութի նահանգին մէջ գործած տասէ աւելի դպրոցներէն այժմ կը գործեն երեքը՝ Քանթարի, Էշրէֆիէ եւ Ռըմէյլ շրջաններուն մէջ. մնացեալը կա՛մ փոխադրուած են այլ շրջաններ, կա՛մ փակուած են)։ Այլ քաղաքներու մէջ կը գործեն միայն 1 դպրոց Թրիփոլիի մէջ, 3 դպրոց՝ Այնճարի մէջ։

Յետ-պատերազմեան շրջանին, լիբանանահայ դպրոցները թիւի եւ աշակերտութեան քանակի առումով չունեցան զարգացում։ Հակառակ պահպանուող կրթական բարձր մակարդակին, գաղութին նօսրացումին պատճառով հետզհետէ նուազեցաւ դպրոցներուն թիւը, իսկ գործող դպրոցներն ալ ունեցան աշակերտութեան թիւի նուազում։ 2001-2002 տարեշրջանին կը գործէին 30 դպրոցներ՝ 8,418 աշակերտներով։ Յաջորդ տասը տարուան ընթացքին, դպրոցներուն թիւը շարունակած է նուազիլ. 2012-2013 տարեշրջանին գործած է 27 դպրոց, 6603 աշակերտով։

2014-2015 կրթական տարեշրջանին Լիբանանի մէջ գործող հայկական դպրոցներ

(Ցանկէն դուրս կը մնան Ճիպէյլի Թռչնոց Բոյն որբանոցը, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան եւ Զմմառի Հայ Կաթողիկէ Արծիւեան Միաբանութեան դպրեվանքները)

Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Բարձրագոյն Վարժարան (երկրորդական), (Էշրէֆիէ), (1922)

Հայ Աւետարանական Շամլեան-Թաթիկեան վարժարան (երկրորդական), (Պուրճ Համուտ), (1922)

Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Սրբոց Հռիփսիմեանց Վարժարան (երկրորդական), (Ֆանար), (1922)

Ազգային Սուրէն Խանամիրեան Վարժարան (միջնակարգ), (Ֆանար), (նախապէս՝ Ս. Նշան, 1922)

Հայ Աւետարանական Գոլէճ (երկրորդական), (Պէյրութ), (1923)

Սահակեան-Լեւոն Մկրտիչեան Գոլէճ (երկրորդական), (Սին Էլ Ֆիլ), (1923)

Ազգային Նուպարեան-Խրիմեան Վարժարան (միջնակարգ), (Թրիփոլի), (1923)

Ազգային Աքսոր Գասարճեան Վարժարան (նախակրթարան), (Պուրճ Համուտ), (նախապէս՝ Լուսինեան, 1929)

Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Սրբուհի Ագնէս Վարժարան (միջնակարգ), (Պուրճ Համուտ), (1929)

Համազգայինի Մելանքթոն եւ Հայկ Արսլանեան Ճեմարան (երկրորդական), (Անթիլիաս), (նախապէս՝ Նշան Փալանճեան Ճեմարան, 1930)

Ազգային Քառասնից Մանկանց Վարժարան (նախակրթարան), (Պուրճ Համուտ), (1930)

Հայ Աւետարանական Կերթմենեան Վարժարան (նախակրթարան), (Խալիլ Պատաուի), (1931)

Ազգային Աբգարեան Վարժարան (նախակրթարան), (Պուրճ Համուտ), (1932)

Ազգային Ռուբինեան-Սահակ Մեսրոպեան Վարժարան (նախակրթարան), (Ռըմէյլ), (1935)

Հայ Կաթողիկէ Մխիթարեան Վարժարան (միջնակարգ), (Հազմիէ), (1937)

ՀԲԸՄ-ի Դարուհի Յովակիմեան Վարժարան (երկրորդական), (Սին Էլ Ֆիլ), (նախապէս՝ Դարուհի Յակոբեան (1939) եւ Յովակիմեան-Մանուկեան (1947)

Հայ Կաթողիկէ Մեսրոպեան Վարժարան (երկրորդական), (Պուրճ Համուտ), (1939)

Հայ Աւետարանական Վարժարան (երկրորդական), (Այնճար), (1940)

Ազգային Յառաջ-Գալուստ Կիւլպէնկեան Վարժարան (երկրորդական), (Այնճար), (1940)

Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Վարժարան (միջնակարգ), (Այնճար), (1940)

Հայ Աւետարանական Փիթըր եւ Էլիզապէթ Թորոսեան Վարժարան (միջնակարգ), (Պաուշրիէ), (1951)

Վահան Թէքէեան Վարժարան (միջնակարգ), (Պուրճ Համուտ), (1951)

Հայ Կաթողիկէ Ս. Խաչ-Հարպոյեան Վարժարան (երկրորդական), (Զալքա), (նախապէս՝ Ս. Պօղոս, 1960)

ՀԲԸՄ Լեւոն Կ. Նազարեան Վարժարան (նախակրթարան), (Սին Էլ Ֆիլ), (1962)

Ազգային Սոֆիա Յակոբեան Գոլէճ (երկրորդական), (Պուրճ Համուտ), (1964)

ِԱզգային Եղիշէ Մանուկեան Գոլէճ (երկրորդական), (Տպայյա), (նախապէս՝ Մարտիկեան, 1963)

ՀԲԸՄ Պօղոս Գ. Կարմիրեան Վարժարան (միջնակարգ), (Անթիլիաս), (1974)

Աղբիւրներ

• Ժիրայր Դանիէլեան, «Լիբանանահայ Դպրոցը. Թիւեր եւ Մտորումներ» Պէյրութ, 2002
• Արա Սանճեան, «Հայ Սփիւռք Հանրագիտարան», Երեւան, 2003
• Ասպետ Մանճիկեան, «Լիբանանի Հայկական Դպրոցները», Ազդակ օրաթերթ, 5 Մարտ, 2014
• Տ. Տօնիկ, «Անխուսափելի ճակատամարտի Մը Սեմին», Ազդակ օրաթերթ, 24 Փետրուար 2012, 23 Մարտ 2012, 27 Ապրիլ 2012