Զարգացած Միջնադարու Հայկական Երաժշտութիւն

Խաչքար Ջուղայի գերեզմանատունէն, որ այժմ կը գտնուի Էջմիածնի մէջ։ Քանդակած է Վարդապետ Գրիգորը 1602 թուականին: Գերեզմանատունը այժմ ոչնչացուած է Ազրպէյճանի կառավարութեան կողմէ:

Զարգացած միջնադարու հայկական երաժշտութիւն, երգերու, շարականներու ստեղծագործում միջնադարեան Հայաստանի մէջ, որ նպաստած է հայկական ազգային երաժշտութեան ու պարերու զարգացման։ Զարգացած միջնադարուն՝ 8-9-րդ դարերուն, հանդէս եկած են հայկական խազերը։

Հայկական երաժշտութեան ակունքներ

Երաժիշտ:Միջնադարեան ձեռագիր

Հայերէն խազեր, հին հայկական նոթագրութիւն, X դար

Հայկական նոթագրութիւն, XII դարու ձեռագիր

Գուսանը կը կատարէ երգ հարսանիքին, XVI դարու մանրանկար

Դեռ նախնադարուն ձեւաւորուած էր հայկական երաժշտութեան որակային իւրայատկութիւնը։ Մովսէս Խորենացին կը յիշատակէ «փանդիռ» երաժշտական գործիքը։ Փավստոս Բիւզանդը կը յիշատակէ թմբուկը, սրինգը, քնարը եւ շեփորը։ ։ Պահպանուած են մինչքրիստոնէական Հայաստանի երգերու տեքստերու հատուածներ, որոնք կը պատմեն Արա Գեղեցիկի եւ Շամիրամի, Արտաշէս թագաւորի մասին։ Այդ հնագոյն երգերէն մէկը, որ կը վերաբերի մ.թ.ա. 2-րդ դարուն, կը պատմէ հայ արքայ Արտաշէսի եւ ալաններու արքայադստեր՝ Սաթենիկի մասին․

Հեծաւ արի արքայ Արտաշէսը

գեղեցիկ Սեւուկ նժոյգը
Եւ հանեց ոսկէօղ շիկափոկ պարանը
Եւ որպէս սրաթեւ արծիւ
անցկացաւ գետը
Եւ նետեց ոսկէօղ շիկափոկ պարանը,

Գցեց մէջքը ալանաց օրիորդի

Եւ շատ ցաւցուց մէջքը փափուկ
օրիորդի՝
Արագ հասցնելով անոր իր բանակը

301 թուականէն երբ Հայաստանը ընդունեց քրիստոնէութիւնը որպէս պաշտօնական կրօն, հիմք ստեղծեց հայկական քրիստոնէական եկեղեցւոյ երաժշտութեան զարգացման համար։ Ագաթանգեղոսը կը յայտնէ, որ IV դարու վերջը բարձրագոյն դպրոցներուն մէջ երգեցողութիւն ուսուցանուած են։ Միեւնոյն ժամանակ յայտնի է հայկական հոգեւորականութեան բացասական վերաբերմունքը հեթանոսական երաժշտական ժառանգութեան հանդէպ։

Հայ հնադարեան երաժշտութեան զարգացման կը նպաստէ նաեւ ֆէոտալիզմի ձեւաւորումը։ Սակայն գուսանական արուեստը կ'ենթարկուի հալածանքներու (այդուհանդերձ շարունակելով իր զարգացումը)։

Հայ եկեղեցական երաժշտութեան զարգացման նպաստեց 406 թուականին հայկական այբուբենի ստեղծումը։ Վարդապետարաններուն (հայկական դպրոցներուն մէջ, որոնք, ինչպէս կը յայտնէ Մովսէս Խորենացին, առաջին անգամ կը հիմնադրէ Մեսրոպ Մաշտոցը), կ'ուսուցանուի երաժշտութիւն եւ երգ։

V - VI դարերուն կը ստեղծուին առաջին հոգեւոր երգերը, որոնց հեղինակներն են Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթեւը, Յովհաննէս Ա. Մանդակունին, Ստեփանոս Սիւնեցին, Կոմիտաս Ա .Աղցեցին։ Եկեղեցական երաժշտութեան զարգացման ընթացքին կը ձեւաւորուին շարականները (V դար)։ VII դարուն երաժիշտ Բարսեղ Ճոնը կը կազմէ շարականներու առաջին ժողովածուն։ 7-րդ դարուն հիմնադիրներէն յայտնի է նաեւ կաթողիկոս Սահակ Գ. Ձորոփորեցին։ Ձայներու երկրորդ համակարգումը կատարած է Ստեփանոս Սիւնեցին 8-րդ դարու առաջին կիսուն։ Վերջինս եկեղեցական երաժշտութեան մէջ ներմուծեց նաեւ կանոնը։ Հին հայկական երաժշտութեան զարգացման մէջ նոր ձեռք կը բերէր երաժշտական նօթագրութեան՝ խազերու ստեղծումը 8-9-րդ դարերուն։ Խազերու հնագոյն ձեռագիրը մեզի հասած է 9-րդ դարէն։ Ընդհանուր առմամբ պահպանուած է խազերու աւելի քան 2000 ձեռագիր։ Հնադարեան Հայաստանի երաժշտական մշակոյթի մասին կը յայտնէ նաեւ Դաւիթ Անյաղթը (V - VI դդ)։

Գուսանները հայ ժողովրդական երգիչներն են։ Անոնց ստեղծագործութիւնները բացարձակապէս հասարակական բնոյթ կը կրեն։ Նախաքրիստոնէական Հայաստանի մէջ հելլենիզմի դարաշրջանին գուսանները կը ծառայէին Գիսանէ աստուածուհիի տաճարին մէջ, կը մասնակցէին ֆարսէրի եւ երգիծական ներկայացումներուն։ Անոնց ստեղծագործութիւնները բացարձակապէս հասարակական բնոյթ կը կրէին։ Նախաքրիստոնէական Հայաստանի մէջ հելլենիզմի դարաշրջանին գուսանները կը ծառայէին Գիսանե աստուածուհիի տաճարին մէջ, հետեւաբար գուսանական երաժշտութիւնը կը սերի ստրկատիրական ժամանակաշրջանի Հայաստանի «վիպասաններու» ստեղծագործութիւններէն։ Զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանին առաջացան «գուսանները» եւ «վարձակները»։ Գուսանական երգերու մասին կը վկայեն 5-րդ դարու հայ պատմիչներ Ագաթանգեղոսը, Փաւստոս Բիւզանդը, Մովսէս Խորենացին, Եղիշէն եւ այլն։ Ժողովրդական երգիչներ՝ գուսանները երգերը կը կատարէին գլխաւորաբար խնճոյքներուն, հարսանիքներուն եւ այլն։ 301 թուականէն ետք հայկական եկեղեցին կը հետապնդէր գուսանները։

Շարականները հոգեւոր երգերն են։ Պահպանուած են V - XV դարերու մեծ քանակութեամբ շարականներ։ Հին հայկական հոգեւոր երաժշտութիւնը կազմուած է 4 հիմնական ժանրերէ՝ կցուրդ, կացուրդ, կանոն եւ տաղ։ Շարականները հին հայկական մշակոյթի՝ մասնաւորապէս բանաստեղծութեան, երաժշտութեան եւ մասնագիտական երգարուեստի սինթեզն է։ Արդէն VII դարուն Բարսեղ Ճոնը Ներսէս կաթողիկոսի յանձնարարութեամբ կազմեց «Շարակնոց» ժողովածուն։

Երաժշտութեան զարգացում

Հայկական երաժշտութիւնը նշանակալիօրէն զարգացած է ֆեոդալիզմի դարաշրջանին՝ X-XIII դարերուն։ Անոր կը նպաստէ հայկական ազգային պետութեան վերականգնումը IX դարու կեսերուն։ X դարուն կը ստեղծուի մասնագիտական երաժշտութեան նոր ուղղութիւն՝ տաղը։ Տաղերը խոշոր հասարակական կամ հոգեւոր վոքալ պիեսներ են, որոնք ունին դրամատիկական, վիպական, ինչպէս նաեւ քնարական բնոյթ։ Այդ ստեղծագործութիւնները իրենց սկզբնաղբիւրներով կը սերէին գուսանական եւ գիւղական երաժշտութենէ։ Տաղերու առաւել յայտնի հեղինակներէն են Գրիգոր Նարեկացին (X դար), Խաչատուր Տարօնեցին (XII դար) եւ այլն։ Հայկական Վերածնունդի գուսանական գաղափարները արտացոլուած էին ինչպէս տաղերուն մէջ, այնպէս ալ «Սասունցի Դաւիթ» էպոսին մէջ, որ վերջանականապէս ձեւաւորուեցաւ IX - X դարերուն։ Հայկական երաժշտական մշակոյթի հիմնական զարգացումը կապուած է հինէն տաղերու հետ։ Երաժշտական նօթագրութեան համակարգը կը կատալերագործէ XI դարուն՝ խազերու ի յայտ գալով։ Ան թոյլ կու տար աւելի ճշգրիտ ֆիքսել մեղեդին։ Կը ստեղծուին «Խազգիրք» ժողովածուները, որոնք կը հանդիսանային նաեւ իւրօրինակ ուսումնական ձեռնարկներ։ Հին հայկական երաժշտութեան զարգացման գործին մէջ մեծ դեր խաղցաւ Ներսէս Շնորհալին (XII դար), որ գրեց բազմաթիւ երգեր, տաղեր եւ շարականներ։ Յովհաննէս Իմաստասէրը (XI - XII դարեր), Յովհաննէս Երզնկացին (XIII դար) եւ այլն իրենց աշխատութիւններուն մէջ կ'ուսումնասիրէին երաժշտա-գեղագիտական բնոյթի թեմաներ։ Առաքել Սիւնեցին, Յակոբ Ղրիմեցին գրած են տուեալ ժամանակաշրջանի երաժշտական գործիքներու մասին։ Մեծ արժէք կը ներկայացնեն Կիլիկիոյ թագաւորութեան մէջ ստեղծուած պատմական երգերու բառերը (Հեթում Ա. արքայի որդի Լեւոնի գերեվարութեան մասին եւ այլն)։ XIV դարէն հասարակական տաղերը զգալիօրէն դուրս կը մղեն շարականներն ու այլ հոգեւոր ստեղծագործութիւնները։ Յատկապէս սկսած XVI դարէն՝ Հայաստանի, Թուրքիոյ եւ Իրանի միջեւ բաժանուելէ ետք, կ'ամրապնդեն սոցիալական թեմաները եւ կը գերակայեն ողբերգական երգերը։

Միջնադարեան երգերու ժողովածուներէն են Շարակնոցը, Գանձարանը, Մանրուսմունքը եւ Տաղարանը։

Հայկական խազեր

Ըստ 5-րդ դարու պատմիչ Ղազար Փարպեցիի, հայերը սկզբնապէս կ'օգտագործէին այբուբենի տառերը՝ երաժշտութիւնը ֆիքսելու համար։ Հին հայկական երաժշտական նօթագրութիւնը՝ խազերը, ստեղծուած են VIII-IX դարերուն։ Խազերու ստեղծման նախաձեռնողը հաւանաբար Ստեփանոս Սիւնեցին եղած է։ XII դարէն խազերը կը զարգանային նաեւ Կիլիկիոյ մէջ, Ներսէս Շնորհալին, Գրիգոր Խուլը (XII դար), Գէորգ Սկեռացին (XIII դար) եւ այլք կը բարելաւէին խազերու համակարգի եւ անոնցմէ նշաններու կատարման մեկնաբանման գործընթացը։ Յայտնի են աւելի քան 40 հիմնական եւ մինչեւ 20 կամ 30 լրացուցիչ, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ ածանցեալ նշաններ։ Խազերը կը բաժնուին 3 հիմնական խումբերու։ Բացի այդ հայկական խազերը պալեոբիւզանդական նշանային համակարգէն կը տարբերէին նաեւ իրենց նշանաձեւով, անուանումներով եւ նշաններու փոխյարաբերութեամբ։ Պահպանուած են ծաւալուն ձեռագիր հատորներու հսկայական քանակութիւն, որոնք կը պարունակեն միջնադարեան հասարակական եւ հոգեւոր ստեղծագործութիւններու խազային գրառումներ։ IX դարէն յայտնի են նաեւ ձեռագրեր էկհնչիւնական նօթագրութեամբ։

Երգերու հաւաքածոյ, 1322

Երգերու ժողովածու, 1332

Երգերու ժողովածու, 1342