Արիստակէս Լաստիվերցի

Արիստակես Լաստիվերցի
Ծնած է	անհայտ
Ծննդավայր	Լաստիվեր?, Կարին, Բագրատունիներու Թագաւորութիւն
Մահացած է	անհայտ
Մասնագիտութիւն	պատմաբան, հոգեւորական, աստուածաբան
Լեզու	հայերէն
Ազգութիւն	Հայ
Քաղաքացիութիւն	Բագրատունիներու Թագաւորութիւն
Ուշագրաւ աշխատանքներ	History of Armenia?
	Արիստակէս Լաստիվերցի Ուիքիքաղուածքի մէջ

Արիստակէս Լաստիվերցի (նաեւ՝ լաստիերտցի, մօտ 1002, գ. Լաստիւեր (Բարձր Հայք նահանգի Կարնոյ գաւառ), 1080, 11-րդ դարու հայ պատմիչ, աստուածաբան։ Վկայ եղած է սելճուք թուրքերու վայրագութիւններուն, Արծնի եւ Սմբատալեռան (Սմբատաբերդի) սոսկալի կոտորածներուն, տեղահանուած եւ հալածուած է։ Արիստակէս Լաստիվերցին խորացած է աստուածաբանութեան եւ ճարտասանութեան մէջ, տիրապետած է յունարէնին, ուսումնասիրած՝ Հայաստանի եւ Բիւզանդիոնի պատմութիւնը։ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Սարգիս Ա Սեւանցիի յանձնարարութեամբ գրած է «Պատմութիւն» երկը, ուր կը ներկայացնէ 1001- 1072 թթ. վերաբերող պատմական իրադարձութիւնները։ Կը նկարագրէ սելճուք-թուրքերու արշաւանքները՝ մանրամասն ներկայացնելով անոնց ընթացքին հայոց աշխարհին հասած արհաւիրքները, կոտորածները եւ աւերածութիւնները։ Յուզիչ է սելճուքներու կողմէ 1064 թ.-ի Անիի գրաւման նկարագրութիւնը։ Լաստիվերցին կ'անդրադառնայ նաեւ Հայաստանի անկախութեան եւ մասնաւորապէս՝ Անիի թագաւորութեան վերացման ուղղուած Բիւզանդիոնի նենգ քաղաքականութեան, կը գովերգէ Բագրատունի վերջին արքաներ՝ Գագիկ Ա-ը, Աշոտ Դ.-ն, Գագիկ Բ-ը, զօրավար Վահրամ Պահլաւունին եւ ուրիշները։ Արժէքաւոր տուեալներ կը հաղորդէ Թոնդրակեան շարժման մասին։^[3]:

Լաստիվերցիի «Պատմութիւն» երկը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Լաստիվերցիի գլխաւոր աշխատութիւնն է 1072–79-ին գրած «պատմութիւն Արիստակիսի Լաստիւերտցւոյ վարդապետի…» երկը^[4]: Բաղկացած է չափածոյ նախերգանքէ, 25 գլուխէ եւ հեղինակի յիշատակարանէն։ Արիստակէս Լաստիվերցին իր նկարագրած դէպքերու մեծ մասի ժամանակակիցն է եւ ականատեսը։ Ողբալով սելճուք թուրքերու պատճառած աղէտները եւ նուաճուած Հայաստանի վիճակը՝ պատմական դէպքերուն վկայաբանական բնոյթ չէ տուած, ներխուժումները չէ դիտած իբրեւ կրօնական տարբերութեան հետեւանք, այլ համարած զաւթողական պատերազմ, որուն դէմ պէտք է պայքարիլ։ Բուն շարադրանքը կ'ընդգրկէ 1000–1045-ի հայ-բիւզանդական յարաբերութիւնները, սելճուքեան արշաւանքները 1047–1048-էն մինչեւ Անիի գրաւումը (1064) եւ Մանազկերտի ճակատամարտը (1071):

Մանրամասն նկարագրած է Տայքը նուաճելու Բիւզանդիոնի փորձերը (1000–1022), բանակցութիւնները հայ եւ վրաց իշխաններու հետ, Անիի թագաւորութեան անկումը (1045) եւն.։ Բիւզանդիոնի պատմութեան վերաբերող գլուխները լիովին կը համակերպին բիւզանդական պատմիչներու, ինչպէս նաեւ արաբ եւ պարսիկ մատենագիրներու տեղեկութիւններուն, երբեմն նաեւ լրացնելով զանոնք։

Պատմութիւնը արժէքաւոր տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Xդ. եւ XI դ. առաջին կիսուն հայոց կաթողիկոսներու (Պետրոս Ա. Գետադարձ, Խաչիկ Բ. Անեցի, Սարգիս Ա. Սեւանցի), աստուածաբան վարդապետներու եւ մատենագիրներու (Սարգիս, Տիրանուն, Ենովք, Ստեփանոս Տարօնեցի, Սամուէլ Կամրջաձորեցի, Յովհաննէս Կոզեռն) մասին։ Կարեւոր են տեղեկութիւնները կաթողիկոս Պետրոս Ա. Գետադարձի քաղաքական գործունէութեան մասին (1022-ի Տրապիզոնի բանակցութիւնները, անոր դիրքորոշումը 1045-ի Բիւզանդիոնի քաղաքականութեան հանդէպ եւ հայրենադաւ դերը Անին կայսրութեան յանձնելու գործին մէջ): Թոնդրակեան շարժման նուիրուած 22-րդ եւ 23-րդ գլուխները ունին աղբիւրագիտական բացառիկ արժէք, որովհետեւ Արիստակէս Լաստիւերցիի տեղեկութիւնները այլ աղբիւրներու մէջ չեն հանդիպած։ Ի շարս այլ հոգեւորականներու, ան այն կարծիքին էր, որ Թոնդրակեան շարժումը կործանման հասցուցած է Բագրատունեաց թագաւորութիւնը։ Թոնդրակեան առաջնորդներէն Արիստակէս Լաստիւերցին ներկայացուցած է Հարք գաւառի եպիսկոպոս Յակոբի եւ Մանանաղիի Կունծիկ աբեղայի գործունէութիւնը, Յակոբին անուանած է «հայր ամենայն չարեաց, անոր ուսմունքը` մծղնէութիւն։ Ըստ անոր՝ Յակոբ Հարքացին իր ճառերով ձգտած է «տապալել սուրբ եկեղեցին»: Շարժման կեդրոն Հարքի Թոնդրակ գիւղը Ա. Լ. անուանած է «սատանայի բնակարան»: Պատմութիւնը XI դ. կարեւորագոյն սկզբնաղբիւր է ո՛չ միայն Հայաստանի, այլեւ հարեւան երկիրներու համար։ Ան միաժամանակ հայրենասիրական ողբ է, ուր հեղինակը կը նկարագրէ XI դ. աղէտները։

Պատկերաւոր եւ ազդու ոճի շնորհիւ Արիստակէս Լաստիւերցիի երկը հայ միջնադարեան գեղարուեստական արձակի խոշորագոյն գործերէն է։ Լաստիւերցիի երկը առաջին անգամ հրատարակուած է 1844 թ. Վենետիկի մէջ, 1864 թ. Փարիզի մէջ լոյս տեսած է «պատմութեան» ֆրանսերէն, իսկ 1968 թ. Մոսկուայի մէջ՝ ռուսերէն^[5] եւ ապա անգլերէն^[6] թարգմանութիւնները։ Պատմութիւնը թարգմանուած է նաեւ վրացերէն, վերածուած՝ աշխարհաբարի^[7]:

Աշխատութեան ձեռագիրները կը պահուին Երեւանի, Վենետիկի, Վիեննայի, Երուսաղէմի եւ այլ շրջաններու մէջ։

Այլ երկեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արիստակէս Լաստիվերցիի միւս աշխատութիւնը՝ «Մեկնութիւն Ընթերցուածոց»-ն է, նուիրուած՝ Քրիստոսի Ծննդեան եւ Մկրտութեան տօնի ընթերցուածքներու մեկնութեան։ Հեղինակի նպատակն է բացատրել Ծննդեան եւ Մկրտութեան տօնի ութ օրերու խորհուրդը։ «Մեկնութիւն» երկին մէջ Արիստակէս Լաստիվերցին պաշտպանած է Քրիստոսի ծնունդն ու մկրտութիւնը միասին նշելու Հայ եկեղեցւոյ առաքելաւանդ կանոնը։ «Քարոզ Նոր Կիւրակէի» ճառին մէջ (կը կոչուի նաեւ «Արիստակէս վարդապետի ասացէալ ի նոր Կիւրակէն») կը խօսուի նաեւ գարնան զարթօնքի, ծաղկապտուղներու ու ծաղկասերմերու աճի, գարունը ցնծութեամբ դիմաւորող կենդանիներու եւ սերմնացան մարդու մասին։

Արիստակէս Լաստիվերցին այս համընդհանուր շարժման եւ վերափոխման մէջ կը տեսնէ Տէրունական տօնի՝ Նոր Կիրակիի խորհուրդն ու մեկնութիւնը։ Տօնի կապակցութեամբ հեղինակը կոչ կ'ընէ Յիսուսի Յարութեան օրինակով ո՛չ թէ արտաքնապէս, այլ ամբողջ էութեամբ վերափոխուիլ, լեցուիլ նորացման գաղափարով։

Աղբիւրներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>
↑ Հայ մշակոյթի նշանաւոր գործիչները, 5-18-րդ դարեր: Երեւանի համալսարանի հրատարակչութիւն: Երեւան, 1976 էջ 477
↑ Արիստակէս Լասիւերցի, Պատմութիւն, աշխատասիրութէամբ Կարէն Իւզբաշէանի
↑ Повествование вардапета Аристакэса Ластивертци / Перевод с древнеармянского, вступительная статья, комментарий и приложения К. Н. Юзбашяна. Ответственный редактор Р. Р. Орбели. — М.: Издательство «Наукаէ, Главная редакция восточной литературы, 1968. — (Памятники письменности Востока, вып. XIV).
↑ Aristakes Lastivertc'i's History. Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian
↑ Արիստակէս Լաստիւերցի, Պատմութիւն, թարգմանութիւնը` Վ.ԱՅ. Գեւորգեանի, Երեւան, 1971

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q2657718">[[:hy:s:Հայկական_սովետական_հանրագիտարան|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:Վիքտոր_Համբարձումեան|Վ.&nbsp;Համբարձումյան]],_[[:Կոստանդին_Խուդաւերդեան|Կ.&nbsp;Խուդավերդյան]]_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1974.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1525071_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q13053618">Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1990._—_հատոր&nbsp;1.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a></div>-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>

[3] Հայ մշակոյթի նշանաւոր գործիչները, 5-18-րդ դարեր: Երեւանի համալսարանի հրատարակչութիւն: Երեւան, 1976 էջ 477

[4] Արիստակէս Լասիւերցի, Պատմութիւն, աշխատասիրութէամբ Կարէն Իւզբաշէանի

[5] Повествование вардапета Аристакэса Ластивертци / Перевод с древнеармянского, вступительная статья, комментарий и приложения К. Н. Юзбашяна. Ответственный редактор Р. Р. Орбели. — М.: Издательство «Наукаէ, Главная редакция восточной литературы, 1968. — (Памятники письменности Востока, вып. XIV).

[6] Aristakes Lastivertc'i's History. Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian

[7] Արիստակէս Լաստիւերցի, Պատմութիւն, թարգմանութիւնը` Վ.ԱՅ. Գեւորգեանի, Երեւան, 1971

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]