Յօրանջել

Յօրանջել, Յօրանջելու գործողութիւնը կը պարփակէ՝ ակամայ բերանը բանալ եւ երկար ու խորունկ շնչել, այլ խօսքով յօրանջոց ունենալ: Յօրանջելու եւ յօրանջոցի հոմանիշներն են՝ երեժկտալ եւ յօրանջ-երեժկտուք (yawning): Անցեալին գիտնականներ չէին գտած յօրանջելու ճշգրիտ պատճառները: Սակայն բժշկական ուսումնասիրութիւններու համաձայն, յօրանջոցը հետեւանքն է թթուածինի նուազումին թոքերու եւ ուղեղին մէջ:

Թթուածինի նուազումով ուղեղը կը գրգռուի եւ արագօրէն կը հրահանգէ, որ տեղի ունենայ յօրանջը: Ան կը տեւէ 5-7 երկվայրկեան: Ուրեմն այս ժամանակամիջոցին, ուղեղին հրամանով, բերանը կը բացուի լայնօրէն, ստոծանին (diaphram) կ'ուղղուի դէպի վար, թոքերը կ'ընդլայնին եւ տեղի կ'ունենայ արագ շնչառութիւն: Յօրանջոցը անդրադարձ (response) գործողութիւն մըն է, որ կը յառաջացնէ արթնութիւն եւ խորունկ ու երկար շնչառութիւն: Անոր միջոցաւ բաւարար թթուածին կը հասնի թոքերուն եւ ապա՝ ուղեղին:

Յօրանջոցը կը յատկանշուի մեղմ ուժգնութեամբ ձայնով մը, որ սուլոցի կը նմանի:

Յօրանջող անձին քով գտնուողները ընդհանրապէս իրենք ալ կը սկսին յօրանջել: Այլ խօսքով յօրանջոցը փոխանցիկ է: Մինչեւ օրս չէ յայտնուած այս երեւոյթին գիտական դրդապատճառը: Կոյրեր կը յօրանջեն երբ լսեն մէկու մը յօրանջոցը: Ուրեմն ան միայն տեսնելով փոխանցիկ չէ, այլ նաեւ լսելով:

Աճող սաղմը (embryo) 15 շաբաթէն ետք կը յօրանջէ: Նորածինը առաջին շունչը առնելէ ետք շուտով կը յօրանջէ: Մանուկները առաջին ամիսներուն շատ կը յօրանջեն: Մարզիկներէն շատերը մրցումէ անմիջապէս առաջ կը յօրանջեն, որպէսզի բնականէն աւելի թթուածին հասցնեն իրենց ուղեղներուն: Շուները օտար անձի մը վրայ յարձակելէ առաջ կը յօրանջեն, որպէսզի բաւարար թթուածին հասնի իրենց ուղեղին:

Հաւաքական միջավայրի մէջ եւ ընկերային շրջանակի մէջ յօրանջելը կը նկատուի տգեղ երեւոյթ մը: Յանձնարարելի է յօրանջելու ընթացքին բաց բերանը գոցել ձեռքով:

Յօրանջելու ընթացքին անհատը կրնայ ունենալ ընդհանուր յօդերու ցաւ, սակայն քնքածնօտային յօդն (temporomandibular joint) է, որ առաւելաբար կը ցաւի:

Ազդակներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Բնական պայմաններու մէջ բոլորս կը յօռանջենք օրական մի քանի անգամ, որ բնական երեւոյթ է: Յօրանջոցը ա՛լ աւելի կը պատահի հետեւեալ ազդակներու գոյութեամբ՝

  • Քնոտութիւն՝ քունի պակաս, անկանոն եւ կրճատուած քուն,
  • Լուսաւորութիւն՝ քնանալու սկզբնաւորութեան,
  • Մտային, ֆիզիքական եւ հոգեկան յոգնածութիւն,
  • Նստակեաց կեանք,
  • Ճարպակալում-գիրութիւն,
  • Յուզում եւ անձկալի վիճակ:

Հիւանդութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Շարունակական եւ մնայուն (chronic) յօրանջոցը հիւանդագին երեւոյթ է: Ան հետեւանքն է որոշ հիւանդութիւններու, որոնք պատճառ կը դառնան օդի եւ հետեւաբար թթուածինի նուազ ներշնչումին: Այս հիւանդութիւններէն կարեւորագոյններն են.

  • Սրտա-թոքային հիւանդութիւններ,
  • Սրտի տկարացում եւ յոգնածութիւն,
  • Ճնշուածութիւն, ընկճուածութիւն եւ առանձնութիւն,
  • Քունի շնչադադար (sleep apnea),
  • Արեան տկարացում (anemia),
  • Գլխացաւ եւ Անգար (migraine),
  • Ուղեղային հարուած-վնաս,
  • Ուղեղային Խլիրդ,
  • Լուսնոտութիւն (epilepsy)
  • Նուաղում (shock)
  • Մահաքուն (coma)
  • Որոշ դեղեր, որոնք շնչառութիւնը կը տկարացնեն եւ նուազ օդի-թթուածինի ներշնչումին պատճառ կը դառնան:

Շարունակական յօրանջոցը կրնայ պատահիլ մի քանի վայրկեանը անգամ մը, որ կը դառնայ յոգնեցուցիչ: Ան կը յառաջացնէ սրտի անկանոն զարկ, ոտքերու եւ արմուկներու ցաւ, կեդրոնացումի դժուարութիւն, ուժասպառութիւն, յաւելեալ յոգնածութիւն, գլխացաւ եւ անձկալի վիճակ:

Կասեցում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ոչ-հիւանդագին յօրանջը կարելի է կասեցնել դիմելով հետեւեալ միջոցառումներուն.

  • Բերանը շուտով գոցել,
  • Ծնօտները եւ ակռաները իրարու սեղմել:

Նուազագոյնի իջեցնել[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ոչ-հիւանդագին յօրանջը կարելի է նուազագոյնի իջեցնել եւ կամ արգելք հանդիսանալ դիմելով հետեւեալ միջոցառումներուն.

  • Օրինաւոր եւ չափաւոր քնանալ,
  • Քնանալ լոյսէ հեռու՝ մթութեան մէջ,
  • Չգիրնալ, քիչ ուտել,
  • Առողջապահական սննդականոնի հետեւիլ,
  • Առատ պտուղ եւ կանաչեղէն շատ ուտել,
  • Շաքար եւ ճարպ քիչ սպառել,
  • Նստակեաց կեանք չունենալ,
  • Մարմնամարզանքի հետեւիլ:

Հիւանդագին յօրանջը կը վերանայ դարմանելով անոր դրդապատճառ հիւանդութիւնը:

Տե'ս Նաեւ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Աղբիւրներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  • «Asbarez» օրաթերթ, Յօդուածներ, դտկ. Կարպիս Հարպոյեան, 11 Մայիս, 2011: