Հայկական Միջնադարեան Կերպարարուեստ

Հայկական Միջնադարեան Կերպարուեստը ձեւաւորուած եւ առաջընթացած է Քրիստոնէական դաւանանքի գերիշխանութեան պայմաններուն ընթացքին։ Արուեստի տարբեր բնագաւառներուն մէջ մարմնաւորուած են կրօնական թէմաներն ու նիւթերը։ 4-րդ դար-էն սհսեալ, հայկական եկեղեցիները յարդարուած են որմնանկարներով, քանդակներով եւ մանրանկարներով։

4-17-րդ դարեր

Որմնանկարչութիւն

Ախթալայի վանքի հարաւային պատի վրայի որմնանկարէն հատուած մը

Վաղ միջնադարեան հայկական որմնանկարչութեան մասին վկայութւններ պահպանուած է 604-607-ններուն կաթողիկոսի տեղապահ Վրթանես Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտից» գրուածքին մէջ, ուր կը նշուի հայկական եկեղեցիին մէջ ընդունուած պատկերային շարադրական շարքը։ Հայկական որմնանկարչութեան ընդարձակ շարքէն հնագոյն նմուշներ չեն պահպանուած։

5-րդ դարէն յայտնի են որմնանկարի քանի մը բեկորներ Երեւանի Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցիէն եւ Քասախի արքունի ապարանքէն գտնուած: Լ․ Ա․ Դուռնովոն յայտնաբերած եւ ուսումնասիրած է 7-րդ դարու քանի մը եկեղեցիներու որմնանկարներ, որոնց հիմնական բովանդակութիւնը Եզեկիէլ մարգարէի տեսիլքն է։

Լմբատի, Կոշի, Թալինի, Արուճի 7-րդ դարու եկեղեցիներու որմնանկարներուն մէջ այդ թէման համատեղուած է Համբարձումի պատկերին հետ։

Որմնանկարչութեան զարգացման յաջորդ շրջանը Աղթամար կղզիի Սուրբ Խաչ եկեղեցիի (921), Տաթեւի վանքի Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցիի (930), Գնդէվանքի (930-ական թուականներ) որմնանկարներն են։ Հայկական եկեղեցւոյ աւագ խորանին վրայ, որպէս կանոն պատկերուած է Քրիստոսը Փառքի մէջ, անոնցմէ ցած, կարգով՝ մարգարեներ, առաքեալներ եւ եկեղեցւոյ հայրեր: Անոնց շարքերուն վերջին բաժինը Աստուածածնի եւ Յովհաննէս Կարապետի պատկերը կը տեսնենք։

• 
  Լմբատավանք
• 
  Արուճի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի
• 
  Աղթամար կղզիի Սուրբ Խաչ եկեղեցի
• 
  Տաթեւի վանք

Աղթամարի եկեղեցւոյ թմբուկը ծածկուած է Հին կտակարանի՝ աշխարհի ստեղծման Ադամի եւ Եվաի պատերով եւ Նոր կտակարանի թէմաներով, որոնք հայկական եկեղեցիներուն մէջ շրջանակներով չեն անջատուած։ Թէ 7-րդ, եւ թէ՛ 10-րդ դարերուն մեծ տեղ հատկացուած է որմնազարդերուն։ Ուշագրաւ է Տաթեւի եւ Աղթամարի մէջ «Վերջին դատաստանի» պատկերումը, որ յատուկ է Վասպուրականի մանրանկարչութեան մէջ (Կիլիկիոյ մէջ՝ Թորոս Ռոսլինի մանրանկարներուն մէջ)։

13-14-րդ դարեր

Աղթամարի պալատը պատկերազարդուած էր որսի տեսարաններով։ Որմնանկարներու յաջորդ բաժինը կը վերաբերի 13-14-րդ դարերուն։ Այդ շրջանի որմնանկարները (Անիի՝ Տիգրան Հոնենցի, Բախտաղեկի եկեղեցիներ, Քոբայրի վանք, Դադիվանք, Ախթալա, Հաղբատ եւ այլն) յատուկ են իրենց հարուստ շարադրականով, աղերսներ ունին բիւզանդական եւ վրացական որմնանկարչական արուեստին հետ, ինչպէս նաեւ (ըստ Լ․ Գուռնովոյի) «Մողնիի Աւետարանի» մանրանկարներու ոճի հետ։

Եզակի տեղ կը գրաւեն Գրիգոր Լուսաւորիչի կեանքը ներկայացնող դրուագները (Տիգրան Հոնենցի եկեղեցի), Սադուն Արծրունիի եւ Խութլուբուղայի նկարները (Հաղբատ), Ստեփանոս Նախավկայի քարկոծումը (Դադիվանք) եւ այլն։

• 
  Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցի (Երեւան)
• 
  Լմբատավանքի որմնանկարիէն հատուած մը
• 
  Քոբայրի վանք
• 
  Ախթալայի վանքի որմնանկարներէն

Մանրանկարչութիւն

Մոմիկ. «Համբարձում» մանրանկար «Պատերազմի Աւետարանէն»

Աշխարհի տարբեր թանգարաններուն ու մասնաւոր հաւաքածոներուն մէջ պահպանուող շուրջ 25000 հայկական ձեռագիրերու զգալի մասը պատկերազարդ է։ Ամէնէն շատ պատկերազարդուած են ւետարանները, յատկապէս՝ Աստուածաշունչը, այնուհետեւեւ տօնականները, ճաշոցները եւ այլն։ Մագաղաթիայ կամ թուղթէ մատեանները ստեղծուած են վանքերուն կից գրչատուներում մէջ:

Մեզ հասած հնագոյն չորս մանրանկարները (5-7-րդ դարեր) կապուած են «Էջմիածինի Աւետարանին» (989, Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարան, ձեռագիր № 2374)։ Անոնք յատուկ են իրենց գեղարուեստական լեզուով, բարձր մակարդակի ինքնուրոյն պատկերային մտածողութեամբ եւ Լմբատի ու Արուճի եկեղեցիներու որմնանկարներուն հետ անգնահատելի արժէք ունին վաղ քրիստոնէական պատկերարուեստի համար։

Լրիւ պատկերազարդ գիրքեր պահպանուած են 9-րդ դարէն («Մլքէ թագուհիի Աւետարան», մինչեւ 862, Վենետիկի մխիթարեաններու մատենադարան, 1144/86, Աւետարան, Վիեննայի մխիթարեաններու մատենադարան, № 697, «Էջմիածինի Աւետարան», «Էջմիածինի երկրորդ Աւետարան», Երուսաղէմի Սուրբ Յակոբեանց վանքի մատենադարան, № 2555 եւ այլն), ուր պատկերները գիրքի սկիզբը դրուած են։

8-րդ դարէն հայ մատենագիրները ստեղծած են «խորաններու մեկնութիւններ», անոնց մէջ բացատրուած է բուսական ու կենդանական կերպարները, կիրառուող գոյներու ու խորաններու խորհուրդները, անոնց գեղագիտական ու իմաստաբանական նշանակութեան վրան հիմնաւորուելով։

10-րդ դարուն ձեռագիրերու մէջ խորաններուն յաջորդած է «Տեմպիետտո»-ն կամ աստիճանաձեւ պատուանդանով խաչը, այնուհետեւ՝ «Աբրահամի զոհաբերութիւնը», «Աստուածածինը մանուկին հետ» եւ աւետարանիչները։ Պատկերներու յիշեալ շարքը խորհրդապաշտական է։ «Մլքէ թագուհիի Աւետարանին» եւ «Էջմիածինի Աւետարանին» կցուած 6-7-րդ դարերուն պատկերները շարադրական են։

9-10-ր դարերու ձեռագիրերը, նկարազարդման որակին համաձայն, երկու ձեւ են․

• կատարողական մասնագիտական մակարդակով
• պարզունակ պատկերմամբ։

Արտաքին յղումներ

• Հայ ժողովրդի պատմություն
• Հայկական մանրանկարչություն Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։