Թուրքերու Ներխուժումը Դէպի Կիպրոս

Թուրքերու Ներխուժումը Դէպի Կիպրոս
Կիպրոսի հակամարտութիւն
Cyprus 1973 ethnic hy.png
Կիպրոսի ցեղային քարտէսը 1973-ին. դեղինկով նշուած է Կիպրոսի յոյն բնակչութիւնը, մանիշակագոյնով՝ թրքական, իսկ կարմիրով՝ անգլիական բաժինը
Թուական 20 յուլիս – 18 օգոստոս 1974
Արդիւնք Թուրքերու ռազմական յաղթանակ եւ Հիւսիսային Կիպրոսի առանձնացում[1]
  • Կիպրոսի 36.2 %-ի գրավում[2][3][4][5][6]
  • Կիպրոսի մէջ յունական ռազմական ատեանի անկում
Հակառակորդներ
Կաղապար:Դրօշաւորում/Թուրքիա[7] Կաղապար:Դրօշաւորում/Կիպրոս
Ռազմական օգնութիւն՝
Հրամանատարներ
Պիւլենտ Էջեւիտ
Ֆահրի Կուրուտուրկ
Ռաուֆ Դենկտաշ 		Նիկոս Սամփսոն
Գլաֆկոս Կլիրիդիս
Տիմիթրիոս Յաննիդիս
Կողմերու ուժեր
60, 000[11] 42, 000[12][13][14]

Թուրքերու ներխուժումը դէպի Կիպրոս (յուն․՝ Τουρκική εισβολή στην Κύπρο, թրք.՝ Kıbrıs Barış Harekâtı), թուրքերու ռազմական Կիպրոս կղզի ներխուժումը[15]: Սկսած է 1974-ի 20 յուլիս 1974-ին եւ աւարտած է 18 օգոստոս 1974-ին՝ Կիպրոսի պետական յեղաշրջմամբ։

Յեղաշրջումը Յունաստանի մէջ կատարուած է, ռազմական դիկտատորութեան կողմէն՝ Կիպրոսի ազգային պաշտպանութեան[16][17] միջոցով։ Յեղաշրջումը գահընկեց ըրաւ Կիպրոսի նախագահ եւ կրօնապետ արքեպիսկոպոս Մակարիոսի կառավարութիւնը։ Անոր փոխարինեց իշխանամետ ղեկավար Էնոսիս Նիկոս Սամպոսը[18][19][20][21][22]: Նախքան զինադադարի կնքուիլը՝ յուլիս 1974-ին, թրքական զօքերը Կիպրոս ներխուժեցին եւ գրաւեցին կղզիի 3 %-ը։ Յունական զինուորական ատեան փլուզուեցաւ եւ անոր փոխարինելու եկաւ ժողովրդավարական կառավարութիւնը[23][24]:

Օգոստոս 1974-ին, Թուրքիոյ ուժերը հերթական անգամ Կիպրոս ներխուժեցին եւ գրաւեցին կղզիի մօտ 40 %-ը։ 1974-էն Կիպրոսի թրքական եւ յունական գոտիներու բաժանման գիծը ՄԱԿ-ի կողմէն որպէս արգելակային գոտի որակուեցաւ։ Զայն յաճախ նաեւ «Կանաչ գիծ» կը նկատուի: Կիպրոսի աւելի քան մէկ քառորդ բնակչութիւնը (Յունական Կիպրոսի բնակչութեան 1/3 մասը կը կազմէ) տեղահանուեցան։ Հիւսիսային Կիպրոսի բնակչութեան մօտ 80 %-ը կազմող յոյները տեղահանուեցան թուրքերու կողմէ գրաւուած հողերէն։

Մօտ մէկ տարի ետք՝ 1975-ին, մօտ 60, 000 թուրք կիպրոսցիներ (անոնք Կիպրոսի ամբողջ թուրք բնակչութեան կէսը կը կազմէին) հարաւէն դէպի հիւսիս տեղահանուեցան[25][26]:

Կիպրոսի թրքական ներխուժումը Կիպրոսի քաղաքական քարտէսի վերափոխմամբ աւարտեցաւ։ Փաստացիօրէն Կիպրոս կղզին երկու անկախ պետութիւններու միջեւ բաժնուեցաւ։ Միեւնոյն ժամանակ Թուրքիա տէ ֆակտո (փաստացիօրէն) ստորագրեց անկախ Հիւսիսային Կիպրոսի թրքական հանրապետութեան անկախութիւնը, որ Թուրքիոյ կողմէն ստեղծուած էր Կիպրոսի գրաւուած տարածքներու վրայ[27]: Միեւնոյն ժամանակ մինչ օրս Թուրքիան միակ երկիրն է, որ Հիւսիսային Կիպրոսի անկախութիւնը ճանչցած է[28]:

Միջազգային իրաւունքի համաձայն՝ Եւրոպական Միութեան տարածքին կատարուած տարածքային ռազմակալումը որպէս անօրինութիւն նկատուած է, քանի որ Կիպրոս մաս «Եւրոպական ընտանիքի» մաս կը կազմէր[29]:

Նախապատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Օսմանեան եւ Անգլիական շրջան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թուրք-վենետիկեան 1570-1573 թուականներու պատերազմներէն ետք, 1571-ին հիմնականին յոյներով բնակուած Կիպրոս կղզին նուաճուեցաւ Օսմանեան կայսրութեան կողմէն[30][31]: Հետագային կղզին եւ անոր բնակչութիւնը, ըստ Կիպրոսի համաձայնութեան Անգլիոյ ենթակայ դարձած է՝ 1878-ին տեղի ունեցած համաեւրոպական համաժողովի վրայ: 5 նոյեմբեր 1914-ին պաշտօնապէս Կիպրոս կղզին (Եգիպտոսի եւ Սուտանի հետ միասին) Անգլիոյ կցուեցաւ:

Այս որոշումէն ետք Օսմանեան կայսրութիւնը յայտարարեց որ նոր բռնկած առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Կեդրոնական ուժերուն պիտի մասնակցի (Գերմանիա, Աւստրո-Հունգարիա, Պուլկարիա)։

Յաջորդ տարի կղզին նաեւ «Անգլիական թագի» գաղութ կը դառնայ։ 1923-ին կնքուած Լոզանի պայմանագիրի 20-րդ յօդուածով վերջնականապէս Թուրքիիոյ դիմումները կղզիի գերիշխանութեան հասնելու վերաբերեալ մերուեցան։ Նոյն պայմանագիրի 21-րդ յօդուածը կը սահմանէր, որ Կիպրոսի մէջ ազգային փոքրամասնութիւն կազմող թուրքերը (թուրք կիպրոսցիներ) կրնան մնալ Կիպրոսի մէջ, Թուրքիա տեղափոխուիլ, ինչպէս նաեւ Միացեալ Թագաւորութեան քաղաքացի դառնալ[30]:

Այս շրջանին Կիպրոսի բնակչութեան հիմնական մասը յոյները եւ թուրքերը կը կազմէին, որոնք հաւասար էր իրենց համար «մայր» երկիր հանդիսացող Կիպրոսի մէջ՝ որպէս կիպրոսցի։ Սակայն երկու համայնքներու մեջ եղած ձեւերը տարբեր էին. յունական համայնքը աւելի առաջադէմ էր (աւելի կրթուած եւ աւելի բարեսէր), ինչ որ կը տարբերի Կիպրոսի աւանդական հասարակութենէն՝ թուրքերէն[32]: Սակայն յոյն եւ թուրք կիպրոսցիները երկար տարիներ իրար կողք-կողքի ապրած են հանգիստ միջավայրի մէջ[31][33]:

Անգլիական Գաղութային քաղաքականութիւն եւ ազգամիջյան բեւեռացում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Անգլիոյ եւ համապատասխանաբար Անգլիական Կիպրոսի արքայ Ճորճ VI-ը (1895-1952)

Անգլիոյ կեդրոնական կառավարութիւնը Կիպրոսի մէջ «բաժն՛է եւ տիր՛է» կեդրոնախոյզ կը բաժնէր քաղաքականութեան՝ իրար նպատակ ունենալով Կիպրոսի քրիստոնեայ եւ մահմետական խումբերը իիրար դէմ հանելու՝ կանխելով Կիպրոսի գաղութային թոթափման գործընթացը։

Հիանալի օրինակ է այն, որ անգլիական կառավարութիւնը 1950-ին, սկիզբ առած յունական ապստամբութիւնը նպատակահարմար գտաւ թուրքերու կողմէն կազմուած ներքին ծառայութեան ուժերու կողմէն։ Աւելին՝ սեպտեմբեր 1955-ին յատուկ շարժողական եւ պահեստային գրասենեակը կազմուեցաւ՝ բացառապէս թուրք համազօրայիններէ կազմուած։ Այս եւ այլ նմանատիպ գործելակերպ նպաստեց Կիպրոսի մէջ ազգամիջեան թշնամանքի առաջացման։ Թշնամանքի համար կարեւոր նախադրեալ դարձաւ նաեւ կրօնական դաւանանքի տարբերութիւնը յոյն-կիպրոսցիները յոյն ուղղափառ եկեղեցւոյ հետեւորդներ էին, իսկ թուրքերը իսլամադաւան էին։

Չնայած անոր, որ Կիպրոսի տնտեսական զարգացուածութեան եւ ազատական մտածելակերպի առկայութեան շնորհիւ կիպրոսցիները զերծ կը մնային բացայայտ կրօնական խռովութիւններէն, այս ու հանդէրձ հասարակական այլ էլիտան՝ ազգայնականները երբեմն ցոյցներ եւ ուղեկալումներ կը կազմակերպէին։ Թուրք ազգայնական էլիտան աւելի աշխոյժ գործունէութիւն սկսաւ ծաւալել, երբ Թուրքիոյ իշխանութիւնը քեմալականներուն անցաւ՝ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի (1881-1938) գլխաւորութեամբ։ Քեմալի նպատակը նախկին Օսմանեան կայսրութեան մնացորդներու հաւաքելը եւ նոր, աւելի հզօր պետութեան ստեղծելն էր։ Այդ իսկ սկզբունքով, Քեմալը «Վեց սկզբունքներ» ծրագիրը մշակեց, որուն մէջ նաեւ կը մտնէր Կիպրոսի գրաւումը։ Յիսունականներու սկզբերը յոյն ազգայնականներու կողմէն նշանակուեցաւ Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպութիւն (ԷՕԿԱ, Էթնիկի Օտգանոզիս Կիպրիոն Ագոնիստոն, (յուն․՝ Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών) ստեղծումով[34]: Այս մէկը կիպրոսայոյներու ազգայնական ահաբեկչական ռազմականացուած կազմակերպութիւն էր, որուն նպատակն էր վերջ դնել Կիպրոսի Անգլիական կայսրութեան թագաւորական գաղութի կարգավիճակին անգլիական ուժերը կղզիէն դուրս վտարելով եւ Յունաստանին միացումը։

Այս շրջանին, Կիպրոսի մէջ արքեպիսկոպոս Մակարիոսի ղեկավարութեան տարիները սկսան։ Այս պայմաններուն մէջ Յունաստանի վարչապետ Էլեֆթերիոս Վենիզելոսը գաղտնի կերպով սկսաւ զէնք առաքել Կիպրոսի ազատականներուն։ Կիպրոսի ազգային-ազատագրական պայքարի ղեկավար ընտրուեցաւ Յունաստանի բանակի նախկին սպա Գէորգիոս Կրիւասը։ Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպութեան կողմէն առաջին թուրք ոստիկանը սպաննուեցաւ 21 յունիս 1955-ին[35][36] ԷՕԿԱ-ի կողմէն նաեւ սպաննուեցան ձախակողմեայ յոյն ընդդիմադիրներ։ Թուրք կիպրոսցիներու իրավիճակը Կիպրոսի մէջ բարդացաւ այն բանէն ետք, երբ սեպտեմբեր 1955-ին թրքական իշխանութիւնները Ստամպուլի ջարդերը սկսան կազմակերպել՝ ընդէմ յոյներու եւ կիպրոսցիներու։ Մէկ տարի ետք ԷՕԿԱ սկսաւ քանի մը նոր քաղաքականութեամբ առաջնորդուիլ՝ Կիպրոսը Յունաստանին միացնել: Անգլիոյ կառավարութիւնը սկսաւ Կիպրոսի թուրքերուն հաւքել յոյներու դէմ պայքարելու համար, սակայն ԷՕԿԱ-ն ցանկութիւն չունէր հակաթուրք ճակատ ստեղծելու[37][38][39]:

1957-ին ԷՕԿԱ-ն սկսաւ ոստիկանական ուժերու միջոցով [[Նիկոսիայի մէջ հաւաքուած թուրք ցուցարարներուն[40][41]: Թուրքերը ամեն կերպէն ձեւ կը փորձէին Կիպրոսի Յունաստանին կցումը կանխելու եւ պաշտօնական Թուրքիոյ կառավարութիւնը սպառնալիքներ հնչեցուց՝ Յունաստանին սպառնալով ռազմակալել մերձծովեան Կրետէ կղզին: Այս ընթացքին Թուրքիա կ՛աջակցէր Կիպրոսի թուրք ծայրահեղականներուն։ Այս ամէնը գագաթնակէտին հասաւ, երբ Քեմալի գլխաւորած կառավարութիւնը պատերազմ յայտարարեց Կիպրոսի յոյն ապստամբներուն վրայ[42]: Փաստացիօրէն Կիպրոսի մէջ քաղաքացիական պատերազմ բռնկեցաւ։

Կիպրոսի անկախ պետութիւնը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կիպրոսի առաջին նախագահ արքեպիսկոպոս Մակարիոսը

անգլիական տիրապետութիւնը Կիպրոսի մէջ մինչեւ 1960 շարունակուեցաւ: 1960-ին, կղզին անկախ պետութիւն հռչակեց, իսկ անոր անկախութիւնը իրաւականօրէն Լոնտոնի եւ Ցիւրիխի պայմանագիրներով հաստատուեցաւ։ Միացեալ Կիպրոսը իր մէջ կը ներարէր թրքական եւ յունական համայնքները։ Անկախութենէն ետք կառավարութեան ներկայացուեցաւ նոր սահմանադրութեան նախագիծը, սակայն միայմ երեք տարուայ հաստատուեցաւ՝ 1963 -ին։ Սահմանադրութեան ընդունումը եւս չկրցաւ հանդարտեցնել Կիպրոսի ազգամիջյան խռովութիւնները։ Կիպրոսի մէկ մասը յունական կհողմնորոշումներ ունէր, իսկ միւս մասը թրքական։ Կիպրոսը երկու տարբեր հասարակութիւններու միջեւ բաժնուած էր։ Այդ իսկ պատճառով Կիպրոսը յունական եւ թրքական շրջաններու միջեւ բաժնուեցաւ, ինչպէս նաեւ անգլիական Ակրոտիրի եւ Դեկելիա կոչուող ռազմական հենակէտի[43]: Այս ու հանդերձ դժգոհութիւնները կը շարունակուէին, որովհետեւ յոյներուն աւելի մեծ բաժիններ հասած էր։ Ըստ Կիպրոսի սահմանադրութեան՝ թուրքերուն պէտք է բաժին հասնէր երկրի սպասարկման աշխատատեղերու 30 %-ը, փոխարէնը բաժին կը հասնէր ընդամէնը 18, 3 %-ը։ Բացի այդ գրեթէ բոլոր բարձրաստիճան պաշտօնեաները յոյներ էին։ Դեկտեմբեր 1963-ին Կիպրոսի նախագահ Մակարիոսը տասներեք սահմանադրական փոփոխութիւններ առաջարկեց, այն բանէն ետք, երբ Կիպրոսի թրքական օրենսդիրները արգելափակուած էին կառավարութեան կողմէն[44]: Հաւատալով որ փոփոխութիւնները վերջ ի վերջոյ պիտի բարելաւեն Կիպրոսի յոյներու եւ թուրքերու քաղաքական վիճակը եւ պիտի յաթեն արաձայնութիւնները։ Յունական Կիպրոսի ղեկավարութիւնը կը հաւատար, որ 1960-ի Սահմանադրութիւնը չափազանց մեծ իրաւունքներ կու տար թուրքերուն, իսկ Մակարիոսի նպատակը ի օգուտ յոյներու բարեփախումներ կատարելն էր։ Նոր սահմանադրութիւնը կը պաշտպանէր Կիպրոսի տարածքին ապրող ազգային փոքրամասնութիւններու իրաւունքները։ Սակայն այս ծրագիրը եւս ծայրահեղ կերպով դատապարտուեցաւ թուրք համայնքի կողմէն[45]:

Հանրաքուէի արդիւնքը այն էր, որ 1960-ին ընդունուած Սահմանադրութիւնը նոր սահմանադրութեամբ մը փոխարինուեցաւ։ Նոր սահմանադրութիւնը 1963-ին ընդունուեցաւ: Ի պատասխան այս մէկուն, թուրքերը Նիկոսիայի մէջ ցոյցեր կազմակերպեցին[46]: Այս միջադէպի ընթացքին 21 դեկտեմբեր-ին յունական Կիպրոսի ոստականութեան կողմէն երկու թուրք կիպրոսցի ցուցարարներ սպաննուած են։ Սակայն Թուրքիա, Անգլիա եւ Յունաստան փաստացիօրէն կ՛երաշխաւորէին Լոնտոնի եւ Ցիւրիխի պայմանագիրներու որոշումները, որոնք ալ իրենց կարգին Կիպրոսի լիակատար անկախութեան հանգեցուցին։ Ծագած տարաձայնութիւնները լուելու նպատակով Թուրքիա Հիւսիս-Ատլանտեան դաշինքին դիմեց, իսկ վերջինս առաջարկեց, որ խաղաղապահ զօրքեր կղզիմտնեն՝ Պիտեր Յանգի գլխաւորութեամբ։

1974-ի բռնկումները եւ Կիպրոսի քաղաքացիական պատերազմը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կիպրոսի ղեկավարները՝ Կիպրոսի նախագահ Մակարիոսը եւ Ֆազիլ Քիւչիւքը բացառապէս խաղաղութեան կողմնակից էին։ Անոնք խաղաղութեան հաստատման մասին յա՛տարարութիւններ կը կատարէին, որոնք անտեսուած են հասարակ ժողովուրդի կողմէն։ Թուրքիան որոշեց հակամարտութիւնը միջամտել։ Թուրքերը զէնքի միջոցով կը փորձէին պաշտօնական Նիկոսիայի դիրքորոշումը հարուածել եւ հենց ալ այդ կղզիին մէջ հանքեցուց քաղաքացիական պատերազմի բռնկման։ Թուրք զինեալները Կիրէնիա ծովափնեայ քաղաքը գրաւեցին, որ 1974-ին կապող օղակ Թուրքիոյ ռազմական ներխուժման ժամանակ կը ծառայէր[47]: Կիպրոսի յոյները եւս յարձակման պատասխանեցին։

Յունաստանի թագաւորութեան անմիջական աջակցութիւնը ստանալով, յոյն կիպրոսցիները կրցան 700 թուրք ռազմագերի վերցնել՝ որոնցմէ են կանանց եւ երեխաներուն եւ զանոնք Կիպրոսի հիւսիսային արուարձանները աքսորեցին։ Բռնութիւնները 364 թուրքերու եւ 174 յոյներու մահուան պատճառ դարձան[48], աւելի քան 109 թրքական գիւղեր աւերուեցան եւ մօտ 25, 000-30, 000 թուրք կիպրոսցիներ տեղահանուեցան[49] : Հետագային անգլիական«The Daily Telegraph» պարբերականը Կիպրոսի մէջ տեղի ունեցածը «հակաթրքական ջերդեր» որակած են[50]:

Վերջին դէպքերէն ետք Թուրքիա կը սկսի պնդել, որ անհրաժեշտ է Կիպրոսը երկու մասի բաժնելը։ Թուրք կիպրոսցիները կը շարունակէին անկարգութիւնները Լիմասոլի, Լառնաքայի, Այիա Նապայի եւ Նիկոսիայի փողոցներով։ Այս պայմաննեուն մէջ, Թուրքիա ռազմական ներխուժման կը պատրաստուի։ 5 յունիս 1964-ինին Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու նախագահ Լինտոն Բեյնս Ճոնսոնը նամակ կը յղէ Թուրքիոյ ղեկավարին եւ թրքական իշխանութիւններոն կը հորդորէ եւ Կիպրոսի թուրք զինեալներուն ռազմական ներխուժումէն զերծ մնալ։ ԱՄՆ նախագահը նշած է նաեւ, որ ներխուժմանը կրնայ հակասութիւնները յաջորդել Խորհրդային Միութեան հետ, որուն ժամանակ ԱՄՆ-ն Թուրքիոյ օգնութեան չի հասնիր։ Յայտարարութենէն մէկ ամիս ետք ԱՄՆ պէտքարտուղարը Յունաստանի եւ Թուրքիոյ ղեկավարներու միջեւ հանդիպում կազմակերպեց։

Թուրքիոյ եւ Յունաստանի միջեւ բանակցութիւնները ի վերջո հանգուցալուծում չունեցան։ Թուրքիա սկսաւ սատարել թուրք կիպրոսցիներու կողմէն Կիպրոսի տարածքային գրաւումները։ Թուրք զինեալները յաջողեցան Կիպրոսի տարածքին թրքական իշխանութիւններ սահմանլու, որոնք կեդրոնացուած էին հատկապէս Կիպրոսի հիւսիսային նեղ հատուածին մէջ։ Ան իր գագաթնակէտին հասաւ այն ժամանակ, երբ թուրք կիպրոսցիները ռազմակալեցին Կիպրոսի մայրաքաղաք Նիկոսիան եւ զայն կանաչ գիծով բաժնեցին։

1967-ին Կիպրոսի մէջհերթական վատ մարտեր բռնկեցան, որովհետեւ թուրք կիպրոսցիները իրենց վճռական ազատագրական շարժումը բարձրացուցին, որ Թուրքիոյ իշխանութիւններու պաշտօնական սպառնալիքով ուղղեկցուեցաւ։ Յունաստանը կղզիի նկատմամբ փոխզիջումներու գնաց՝ իր զօրքերը դուրս բերելով համար կղզիի տարածքէն։

Այս քայլով Յունաստանը նպատակ ունէր կղզիին մէջի ցեղային բախումները վերջնականապէս դադրեցնելու: Բացի այդ, բարեփոխումներ նաեւ կազմակերպուեցան՝ ի նպաստ թուրքերու։

Յունաստանի ռազմական յեղաշրջումը եւ թուրքերու ներխուժումը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Յունական յեղաշրջումը յուլիս 1974-ին[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպութեան առաջնորդ Գէորգիոս Կրիւասը

1974-ի գարնան Կիպրոսի հետախուզական ընկերութիւնը յայտնաբերած է, որ Կիպրոսի ազատագրման ազգային կազմակերպութիւնը ռազմական յեղաշրջման կը պատրաստուի՝ ընդէմ գործող նախագահ Մակարիոսի։ Այս գործին մէջ կիպրոսայոյներու ազգայնական ահաբեկչական ռազմականացուած կազմակերպութիւնը Աթէնքի ռազմական խունտայի հովանաւորութիւնը։

Չնայած անոր, որ յեղաշրջման գաղափարը խստօրէն դատապարտուած է Եւրոպայի մէջ, այս ու հանդերձ Յունաստան Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու աջակցութիւնը ունէր։ 17 նոյեմբեր-ին երկրին մէջ ուսանողական ապստամբութիւն կը բռնկի, որ ազգային համայունական յեղաշրջման կը վերաճէ։ Յունաստանի նախագահ Ֆայիդոն Գիզիկիսը կը կարծէր, որ Մակարիոս Կիպրոսը Յունաստանին միացնելու կողմնակից էր, սակայն իրողութիւնը այդպէս չէր։ Էնոզիսի կողմնակիցները հիմնականին ԷՕԿԱ-ի անդամներն էին։ 2 յուլիս 1974-ին Մակարիոսը բաց նամակ կը գրէ Յունաստանի նախագահ Գիզիկիսին, ուր կը յայտնէ իր դժգոհութիւնը Յունաստանի կառավարութեան հանդէպ՝ ԷՕԿԱ-ի ահաբեկչական գործողութիւնները սատարելու եւ աջակցելու համար։ Մասնաւորապէս Կիպրոսի նախագահը հորդորած է յոյն սպաներուն լքելու համար Կիպրոսի ազգային պաշտպանութեան շարքերը։

Յունաստանի կառավարութիւնը շտապեց, Կիպրոսի նախագահին պատասխանելու։ Յունաստանի ղեկավարութեան նախաձեռնութեամբ Կիպրոսի ազգային պաշտպանութեան յոյն սպաները 15 յունիս 1974-ին ազգային յեղաշրջում կատարեցին եւ Մակարիոսի կառավարութիւնը տապալեցին։

Մասնաւորապէս յոյները մահափորձ կազմակերպեցին Մակարիոսի դէմ, սակայն ան յաջողեցան նախագահական նստավայրը ձգել եւ փախուստի դիմել դէպի Պաֆոս, որւրկէ ալ անգլիացիներու օգնութիւնը ստանալով կրնայ Մալթա մեկնիլ, ուրկէ ալ Անգլիա:

Նախկին կառավարութեան տապալումէն ետք Նիկոս Սամպսոնը Կիպրոսի առաջին աշխարհիկ նախագահ կը դառնայ։ Սամպսոնը յայտնի էր, որպէս ծայրահեղ յոյն ազգայնական քաղաքական գործիչ եւ նշանաւոր հակաթուրք, որ Կիպրոսի մէջ թուրքերու դէմ մղուող բոլոր բռնութիւններուն մասնակցած էր։ Շուտով Սամպսոն կը յայտարարէ, որ Մակարիոս մահացած է, այնինչ ան անվտանգ կերպով հանգրուանով Լոնտոնէն անցած էր։ Հետագային Մակարիոսին իր յայտարարութեամբ կը հերքէ գործող նախագահի յայտարարութիւնը, որ ալ հակասութիւններ կը ստեղծէ Սամպսոնի անուան վերաբերեալ։

Կիպրոսի ազգային յեղաշրջման ժամանակ 91 մարդ կը զոհուի։ Զարմանալիօրէն թուրք կիպրոսցիները չեն մասնակցիր Մակարիոսի դէմ շարժմանը, որովհետեւ չէին ուզեր թրքական հակաստեցութիւնը։ Ի պատասխան Կիպրոսի մէջ տեղի ունեցած դէպքերու՝ ԱՄՆ պէտքարտուղար Հէնրի Քիսինջերը կղզի ՛կուղղարկէ Ճոզէֆ Սիսկոյին, որ կը փորձէ միջապտել հակասութեան։ Անոր յաջորդեց ան բանը, որ Թուրքիա ԱՄՆ-ի միջնորդութեամբ պահանջացանկ ներկայացուց Յունաստանին՝ Կիպրոսի մէջ յունական քաղաքականութեան վերանայելու վերաբերեալ։ Թուրքերը կը պահանջէին հեռացնել Նիկոս Սամպսոնին կառավարութենէն եւ դուրս հանել 650 յոյն սպաներ Կիպրոսի ազգային պաշտպանութենէն։ Թուրքիոյ օրենսդիր կառավարութեան ղեկավար Պիւլենթ Էջեւիթի պաշտօնապէս կը դիմէ Անգլիոյ, եւ խնդրանք կը ներկայացնէ Կիպրոսի մէջ անգլիական կառավարութեան ստեղծման համար եւ չեզոքութիւնը կը ապահնջէ։ Անգլիա մերժած է առաջարկը եւ հորդորած է Թուրքիոյ դադարեցնելու համար Կիպրոսի մէջ թրքական ռազմակայաններու գործողութիւնները։

Թուրքերիուառաջին ռազմական ներխուժումը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թուրքերու առաջին ռազմական ներխուժումը դէպի Կիպրոս կղզի տեղի ունեցած է 20 յուլիս 1974-ին՝ շաբաթ օրը։ Այս գործողութիւնները այն բանով սկսան, որ Թուրքիոյ կառավարութիւնը Կիրենիա մտցուցին թրքական կայազօրայիններուն, որոնց դէմ դուրս եկան Յունաստանի եւ Կիպրոսի յոյները։ Պաշտօնական Անկարան վկայակոչած է, որ ներխուժումէն առաջ, Թուրքիա երաշխիք ընդունած է կիպրաթուրքերու սահմանադրական իրաւունքները եւ Կիպրոսի անկախ պետութիւն ըլլալու հանգամանքը։ Այս գործողութիւնները պատմութեան մէջ յայտնի են որպէս «Աթիլլիա գործողութիւններ» անունով։

1974-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհուրդը յաջողեցաւ հասնիլ այն իրողութեան, որ Թուրքիոյ եւ Կիպրոսի Հանրապետութեան միջեւ հրադադարի ռեժիմ հաստատուեցաւ։ Առաջին ռազմական ներխուժման ընթացքին թուրքերը յաջողեցան Կիպրոս կղզիի 3 %-ը ռազմակարարելու, որ Կիրենիայի եւ Նիկոսիայի բաժանարար գիծը կը համարուէր։ Հետագային, թուրքերը յաջողեցան տարածքները ընդլայնել Կիպրոսի մէջ եւ անկլաւ տիրոյթներէն վերաճած անկախ պետութեան (ՀԿԹՀ)։

20 յուլիս-ին 10, 000 կիպրոսցիները Լիմասոլը հանձնեցին Կիպրոսի ազգային պաշտպանութեան։ Անկէ ետք, ըստ յոյն եւ թուրք կիպրոսէն ականատեսներու կիպրա-թրքական թաղամասը այրած է, կանայք բռնաբարուած են, իսկ երեխաները` այրած։

Այս դէպքերէն ետք թուրքերը սկսան Ֆամագուստան հրթիռահրետակոծել՝ Կիպրոսի նեղ շրջանը։

Թուրքիոյ առաջին ռազմական ներխուժումը աւարտած է թրքական անկլաւ վերահսկողութեան ստեղծումով եւ երկու կողմերէն մեծ քանակութեամբ ռազմագերիներ հաւաքուելով։

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. ↑ Fortna Virginia Page (2004)։ Peace Time: Cease-fire Agreements and the Durability of Peace։ Princeton University Press։ էջ 89։ ISBN 9780691115122 
  2. ↑ Juliet Pearse, "Troubled Northern Cyprus fights to keep afloat" in Cyprus. Grapheio Typou kai Plērophoriōn, Cyprus. Grapheion Dēmosiōn Plērophoriōn, Foreign Press on Cyprus, 　Public Information Office, 1979, p. 15.
  3. ↑ Joseph Weatherby, The other world: Issues and Politics of the Developing World, Longman, 2000, ISBN 978-0-8013-3266-1, p. 285.
  4. ↑ David W. Ziegler, War, Peace, and International Politics, Longman, 1997, ISBN 978-0-673-52501-7, p. 275.
  5. ↑ Nils Ørvik, Semialignment and Western Security, Taylor & Francis, 1986, ISBN 978-0709919513, p. 79.
  6. ↑ Richard D. Caplan, Europe and the Recognition of New States in Yugoslavia, Cambridge University Press, 2005, ISBN 978-0-521-82176-6, p. 104., on the refusal of legal recognition of the Turkish Cypriot state, see S.K.N. Blay, "Self-Determination in Cyprus: The New Dimensions of an Old Conflict", 10 Australian Yearbook of International Law (1987), pp. 67–100.
  7. ↑ «Figures and Statistics of Missing Persons»։ Committee on Missing Persons in Cyprus։ արտագրուած է՝ 17 July 2015 
  8. ↑ Tocci Nathalie (2007)։ The EU and Conflict Resolution: Promoting Peace in the Backyard։ Routledge։ էջ 32։ ISBN 9781134123384 
  9. ↑ Michael Michális Stavrou (2011)։ Resolving the Cyprus Conflict: Negotiating History։ Palgrave Macmillan։ էջ 130։ ISBN 9781137016270 
  10. ↑ Katholieke Universiteit Brussel, 2004 "Euromosaic III: Presence of Regional and Minority Language Groups in the New Member States", p.18
  11. ↑ American University (Washington, D.C.). Foreign Area Studies, Eugene K. Keefe (1980)։ Cyprus, a country study։ Foreign Area Studies, American University : for sale by the Supt. of Docs., U.S. Govt. Print. Off.։ արտագրուած է՝ 5 December 2012։ «Authoritative figures for casualties during the two- phased military operation were not published; available estimates listed Greek Cypriot losses at 6, 000 dead and Turkish losses at 1, 500 dead and 2, 000 wounded...» 
  12. ↑ Bruce W. Jentleson, Thomas G. Paterson, Council on Foreign Relations (1997)։ Encyclopedia of US foreign relations։ Oxford University Press։ ISBN 978-0-19-511059-3։ արտագրուած է՝ 5 December 2012։ «Greek/Greek Cypriot casualties were estimated at 6, 000 and Turkish/Turkish Cypriot casualties at 3, 500, including 1, 500 dead...» 
  13. ↑ Tony Jaques (2007)։ Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8, 500 Battles from Antiquity Through the Twenty-First Century։ Greenwood Publishing Group։ էջ 556։ ISBN 978-0-313-33538-9։ արտագրուած է՝ 5 December 2012։ «The invasion cost about 6, 000 Greek Cypriot and 1500-3.500 Turkish casualties (20 July 1974).» 
  14. ↑ Thomas M. Wilson, Hastings Donnan (19 June 2012)։ A Companion to Border Studies։ John Wiley & Sons։ էջ 44։ ISBN 978-1-4051-9893-6։ արտագրուած է՝ 5 December 2012։ «The partition of India was accompanied by a death toll variously credibly estimated at between 200, 000 and 2 million. ... In the Turkish invasion and partition of Cyprus, 6, 000 Greek Cypriots were killed and 2, 000 reported missing, and some 1500 Turks and Turkish-Cypriots killed.» 
  15. ↑ Vincent Morelli (April 2011)։ Cyprus: Reunification Proving Elusive։ DIANE Publishing։ էջ 1։ ISBN 978-1-4379-8040-0։ «The Greek Cypriots and much of the international community refer to it as an “invasion.» 
  16. ↑ Solanakis, Mihail։ «Operation "Niki" 1974: A suicide mission to Cyprus»։ արտագրուած է՝ 2009-06-10 
  17. ↑ «U.S. Library of Congress – Country Studies – Cyprus – Intercommunal Violence»։ Countrystudies.us։ 1963-12-21։ արտագրուած է՝ 2009-07-26 
  18. ↑ Mallinson William (June 30, 2005)։ Cyprus: A Modern History։ I. B. Tauris։ էջ 81։ ISBN 978-1-85043-580-8 
  19. ↑ BBC: Turkey urges fresh Cyprus talks (2006-01-24)
  20. ↑ Papadakis Yiannis (2003)։ «Nation, narrative and commemoration: political ritual in divided Cyprus»։ History and Anthropology (Routledge) 14 (3): 253–270։ doi:10.1080/0275720032000136642։ «[...] culminating in the 1974 coup aimed at the annexation of Cyprus to Greece» 
  21. ↑ Atkin Nicholas, Biddiss Michael, Tallett Frank։ The Wiley-Blackwell Dictionary of Modern European History Since 1789։ էջ 184։ ISBN 9781444390728 
  22. ↑ Journal of international law and practice, Volume 5։ Detroit College of Law at Michigan State University։ 1996։ էջ 204 
  23. ↑ Strategic review, Volume 5 (1977), United States Strategic Institute, p. 48.
  24. ↑ Allcock, John B. Border and territorial disputes (1992), Longman Group, p. 55.
  25. ↑ Pericleous Chrysostomos (2009)։ Cyprus Referendum: A Divided Island and the Challenge of the Annan Plan։ I.B. Tauris։ էջ 201։ ISBN 9780857711939 
  26. ↑ "1974: Turkey Invades Cyprus" BBC 2010. Web. Retrieved: 2 October 2010. <http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/july/20/newsid_3866000/3866521.stm>
  27. ↑ Quigley։ The Statehood of Palestine։ Cambridge University Press։ էջ 164։ ISBN 978-1-139-49124-2։ «The international community found this declaration invalid, on the ground that Turkey had occupied territory belonging to Cyprus and that the putative state was therefore an infringement on Cypriot sovereignty.» 
  28. ↑ Salin Ibrahm (2004)։ Cyprus: Ethnic Political Components։ Oxford: University Press of America։ էջ 29 
  29. ↑ James Ker-Lindsay, Hubert Faustmann, Fiona Mullen (15 May 2011)։ An Island in Europe: The EU and the Transformation of Cyprus։ I.B.Tauris։ էջ 15։ ISBN 978-1-84885-678-3։ «Classified as illegal under international law, the occupation of the northern part leads automatically to an illegal occupation of EU territory since Cyprus' accession.» 
  30. ↑ 30,0 30,1 «Treaty of Lausanne»։ byu.edu 
  31. ↑ 31,0 31,1 Smith, M. "Explaining Partition: Reconsidering the role of the security dilemma in the Cyprus crisis of 1974. Diss. University of New Hampshire, 2009. ProQuest 15 October 2010, 52
  32. ↑ James S. Corum, Bad Strategies: How Major Powers Fail in Counterinsurgency, Zenith Imprint, 2008, ISBN 978-0-7603-3080-7, +the+Special+Mobile+Reserve%22&hl=en&ei=o1EeTuHTGIv0mAWhvfSjAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCgQ6AEwAA#v=onepage&q=%22a%20new%20police%20force%20was%20formed%2C%20the%20Special%20Mobile%20Reserve%22&f=false pp. 109–110.
  33. ↑ Sedat Laciner, Mehmet Ozcan and Ihsan Bal, USAK Yearbook of International Politics and Law, USAK Books, 2008, p. 444.
  34. ↑ The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece, by Nancy Crawshaw (London: George Allen and Unwin, 1978), pp. 114–129.
  35. ↑ It-Serve։ «A Snapshot of Active Service in 'A' Company Cyprus 1958–59»։ The Argyll and Sutherland Highlanders (Princess Louise's)։ արտագրուած է՝ 2008-11-24 
  36. ↑ Dumper Michael, Stanley Bruce E., խմբգրնր․ (2007)։ Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia։ ABC-CLIO։ էջ 279։ ISBN 9781576079195 
  37. ↑ French David (2015)։ Fighting EOKA: The British Counter-Insurgency Campaign on Cyprus, 1955-1959։ Oxford University Press։ էջեր 258–9։ ISBN 9780191045592 
  38. ↑ Isachenko Daria (2012)։ The Making of Informal States: Statebuilding in Northern Cyprus and Transdniestria։ Palgrave Macmillan։ էջեր 38–39։ ISBN 9780230392069։ արտագրուած է՝ 28 February 2015 
  39. ↑ Roni Alasor, Sifreli Mesaj: "Trene bindir!", ISBN 960-03-3260-6
  40. ↑ «Denktaş'tan şok açıklama» (Turkish)։ Milliyet։ 9 January 1995 
  41. ↑ Arif Hasan Tahsin, The rise of Dektash to power, ISBN 9963-7738-3-4
  42. ↑ Cyprus Dimension of Turkish Foreign Policy, by Mehmet Fatih Öztarsu (Strategic Outlook, 2011)
  43. ↑ The Outbreak of Communal Strife, 1958 The Guardian, London.
  44. ↑ Reynolds Douglas (2012)։ Turkey, Greece, and the Borders of Europe. Images of Nations in the West German Press 1950-1975։ Frank & Timme GmbH։ էջ 91։ ISBN 9783865964410 
  45. ↑ Eric Solsten, ed. Cyprus: A Country Study, Library of Congress, Washington, DC, 1991.
  46. ↑ «The Divisive Problem of the Municipalities»։ Cyprus-conflict.net։ արտագրուած է՝ 2008-11-23 
  47. ↑ Henn Francis (2004)։ A Business of Some Heat: The United Nations Force in Cyprus Before and During the 1974 Turkish Invasion։ Casemate Publisher։ էջեր 106–7։ ISBN 9781844150816։ արտագրուած է՝ 16 March 2015 
  48. ↑ Oberling, Pierre. The road to Bellapais (1982), Social Science Monographs, p.120: "According to official records, 364 Turkish Cypriots and 174 Greek Cypriots were killed during the 1963-1964 crisis."
  49. ↑ Hoffmeister, Frank (2006)։ Legal aspects of the Cyprus problem: Annan Plan and EU accession։ EMartinus Nijhoff Publishers։ էջեր 17–20։ ISBN 978-90-04-15223-6 
  50. ↑ Telegraph View (represents the editorial opinion of The Daily Telegraph and The Sunday Telegraph) (30 April 2007)։ «Turkish distractions»։ The Daily Telegraph։ արտագրուած է՝ 8 February 2011։ «we called for intervention in Cyprus when the anti-Turkish pogroms began in the 1960s» 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Թուրքերու_Ներխուժումը_Դէպի_Կիպրոս&oldid=204175» էջէն