Ալպանիոյ Մշակոյթ
Ալպանիոյ մշակոյթ, տարիներու ընթացքին Ալպանիան եղած է տարբեր տիրակալներու, ընկերային համակարգերու ազդեցութեան տակ, ինչն ալ իր ազդեցութիւնը ձգած է Ալպանական մշակոյթին վրայ, սակայն Ալպանացիները կրցած են պահպանել իրենց մշակութային ինքնութիւնը:
Հինէն ի վեր Ալպանիոյ մէջ տարածուած եղած են արհեստները, որոնցմէ ամենայատկանշականը արծաթի գեղարուեստական մշակումն է: Զարգացած է նաեւ գորգագործութիւնը: Երկրին մէջ պահպանուած են թրքական խոհանոցի սովորութիւնները, միսէ պատրաստուած ճաշատեսակներ՝ կծու համեմունքներով: Ընդունուած է արեւելեան սուրճը: Կը պահպանուի ազգային տարազը, որու հիմնական գոյներն են Ճերմակը, սեւն ու կարմիրը:
Մամուլ, Ձայնասփիւռ, Հեռուստատեսութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1967 թուականին Ալպանիոյ մէջ կը հրատարակուէր աւելի քան 50 կեդրոնական թերթեր եւ հանդէսներ:
Կարեւորագոյն թերթերն են՝ «Զերի ի Փոփուլիթ» («Zսri i popullit», 1942-թուականէն)` Ալպանիոյ աշխատանքի կուսակցութեան Քենթքոմի օրկանը, «Բաշկիմի» («Bashkimi», 1943 - թուականէն)` տեմոքրաթական ճակատի օրկանը, «Փունա» («Puna», 1945- թուականէն)` Ալպանիոյ արհմիութիւններու կեդրոնական խորհուրդի օրկանը, «Զերի ի Ռինիսէ» («Zսri i rinisս», 1952- թուականէն)` Ալպանիոյ Աշխատաւոր երիտասարդութեան միութեան օրկանը:
Հանդէսներից են` «Ռուկա է Փարթիզու» («Rruga e partisս», 1954-թուականէն)` Ալպանիոյ աշխատանքի կուսակցութեան Քենթքոմի օրկանը, «Շքիփթարհա Է Ռէ» («Shqiptarja e re», 1943-թուականէն)` Ալպանացի կանանց միութեան օրկանը, «Հոսթենի» («Hosteni», 1945-թուականէն)` Ալպանիոյ Լրագրողներու միութեան օրկանը, «Նենտորի» («Nendori», 1954- թուականէն)` Ալպանիոյ գրողներու եւ արուեստի աշխատողներու միութեան օրկանը:
Ալպանական հեռագրական գործակալութիւնը հիմնադրուած է 1944 թուականին: Կը գործէ «Ալպանիոյ Ռատիօ-հաղորդումներ եւ Հեռուստատեսութիւն» պետական կազմակերպութիւնը:
Գրականութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ալպաներէն առաջին գրաւոր յուշարձանը Պ. Էնկըլիի «Մկրտութեան Բանաձեւ»-ն է (1462): 1555 թուականին հրատարակուած է Ալպաներէն առաջին գիրքը (Գ. Պուզուկու, «Մեշարի»):
Ալպանիոյ նոր գրականութեան հիմնադիրներէն է Ֆրաշըրին («Սկանտերպէկի Պատմութիւնը», 1898): Թուրքերու դէմ հայրենասիրական գաղափարներու քարոզներով հանդիսացած են բանագէտ Տ. Միտքըն, հրապարակախօս Ս. Ֆրաշըրին, իրականաբան բանաստեղծներ ԱՅ. Ճայուբին, Ն. Միետան, արձակագիր Մ. Քրամենըն: 1930–ական թուականներուն Ալպանիոյ գրականութեան մէջ մուտք գործած են ընկերային շարժառիթները: Երկրի ազատագրումէն ետք Ալպանիոյ գրականութեան հիմնական թեման շարունակած է մնալ ժողովրդական պատերազմը Իտալա–Գերմանական ֆաշիստներու դէմ (Ֆ. Քեաթա, «Երգ Փարթիզան Պենքոյի Մասին», 1950, Դ. Շուտերիչի, «Ազատարարները», 1952–1955): 1950–1960-ական թուականներու վերջերուն կը ստեղծուին Ալպանիոյ պատմութեան տարբեր դէպքեր նկարագրող գիրքեր (Վ. Քոքոնայի «Կեանքի Ալիքներուն Մէջ», 1961, Չու. Զոձայի «Մեռեալ Գետը», 1965 վէպերը եւ այլն):
Ճարտարապետութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ալպանիոյ ճարտարապետական հնագոյն յուշարձանները կը վերաբերում են Ք.Ա. 1 հազարամեակին (խոշոր անմշակ քարերով շարուած իլլիրիական ամրութիւններ): Հին շրջանէն (սկսած Ք.Ա. 7-րդ դարէն) պահպանուած են պաշտպանական կառոյցներու, հասարակական եւ բնակելի տուներու հետքեր՝ յունական գաղութներու (Պութրինթ, Տուրես) եւ հռոմէական քաղաքներու տեղերուն մէջ։ Իսլամի տարածմանը զուգընթաց (15–17-րդ դարերուն) Ալպանիոյ քաղաքներուն մէջ կը սկսին երեւիլ պալատներ, ծածկած շուկաներ, մզկիթներ: Մինչեւ 20-րդ դարու կէսերը Ալպանիոյ քաղաքներուն մէջ կը գերակշռէին երկյարկանի քարէ տուները՝ կղմինտրէ ծածկով: ժամանակակից կառոյցները 3–5 յարկանի տուներ են պատշգամբներով:
Կերպարուեստ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ալպանիոյ տարածքին պահպանուած են Պրոնզի Դարու գեղարուեստական մշակոյթի նմուշներ, հին քանդակներ, խճանկարներ, խեցեղէն: Միջնադարեան գեղանկարչութեան բարձրարուեստ գործերէն են՝ Օնուֆրի Նէոքասթրացիի, անոր որդի Նիքոլայի (16-րդ դար), Դաւիթ Սելենիցացիի (18-րդ դար) որմնանկարները, Կոստանդին Շպատարակուի, եղբայրներ Ատանաս եւ Կոստանդին Կորչացիներու (18-րդ դար) սրբապատկերները:
Աշխարհիկ գեղանկարչութիւնը սկզբնաւորուած է 19-րդ դարուն (Կ. Իտրոմենի, Ն. Մարթինի): Ալպանիոյ 20-րդ դարու կերպարուեստագէտներէն են՝ գեղանկարիչներ Ս. Զեկան, ԱՅ. Ռոթան, Վ. Միոն, Ն. Զայմին, Ս. Քացելին, քանդակագործներ Օ. Փասքալին, Եա. Փաչօն, Բ. Եոշին, ԱՅ. Մանոն եւ ուրիշներ:
Երաժշտութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ալպանիոյ ժողովրդական երաժշտութեանը բնորոշ է տեղական ոճերու բազմազանութիւնը: Արուեստաւոր երաժշտական մշակոյթը սկսած է զարգանալ 1944 թուականէն: Ալպանական առաջին օփերան («Մրիքա», բեմադրուած է 1954-ին) գրած է Պ. Եաքովան, իսկ առաջին պալեն («Հալիլ եւ Հայրիա», բեմադրուած է 1963-ին)` Տ. Դային:
Յայտնի երաժիշտներէն են` յօրինողներ Ք. Քոնոն, Դ. Լեքին, Կ. Տրակոն, Զ. Զատէին, դիրիժոր Մ. Կրանայեան: Դիրանայի մէջ կը գործեն՝ ֆիլհարմոնիայ (1950), Օփերայի եւ Պալէյի Թատրոն (1956), սիմֆոնիկ եւ փողային նուագախմբեր, երգչախմբեր, անսամպլներ:
Թատրոն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ալպանիոյ մէջ թատերասէրներու տուած առաջին ներկայացումը տեղի ունեցած է 1874 թուականին: Ալպանական դրամատուրգիայի հիմնադիրն է Ս. Ֆրաշերին («Հաւատարմութեան Երդում», 1880): Թրքական լուծի դէմ ուղղուած հայրենասիրական գործեր գրած են նաեւ ԱՅ. Չայուբին, Ֆ. Փոսթոլին եւ ուրիշներ: Ալպանական առաջին արուեստաւոր թատրոնը կազմաւորուած է 1944 թուականին, Դիրանայի մէջ (այժմ՝ ժողովրդական թատրոն): Արուեստաւոր թատրոններ բացուած են նաեւ Շքոտըր (1949), Քորչա (1950), Տուրրաս (1953) քաղաքներուն մէջ։ Բեմադրուած են Ալպանացի դրամատուրգերու (Ս. Պիթարկայ, Բ. Լեւնեայ, Ֆ. Պաչրամի, Ի. Ուրուչի եւ ուրիշներ) գործերը, համաշխարհային դասական եւ ժամանակակից կտորներ:
Ֆիլմ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Փաստագրական ֆիլմեր նկարահանուած են 1946 թուականէն ետք: «Նոր Ալպանիա» ֆիլմի գրասենեակ/արուեստանոցները (studios) կառուցուած է Դիրանայի մէջ, 1952 թուականին: Խորհրդային ֆիլմի գործիչներու հետ համատեղ նկարահանուած է «Ալպանիոյ Մեծ Զօրավար Սկանտերպէկը» (1954, բեմադրիչ՝ Ս. Ի. Իւտկեւիչ, գլխաւոր դերերէն մէկը՝ Վահրամ Փափազեան):
Տե՛ս նաեւ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Արտաքին յղումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
|