Փլանք

Փլանք կամ Shock-ը մարմնի կարեւոր անդամներու բնախօսական գործունէութիւններու (Physiologic) խանգարումն է, տկարացումը, եւ փլուզումը:

Խմբաւորում

Փլանքը կը յառաջանայ տարբեր խմբաւորումներով՝ նկատի առնելով իւրաքանչիւրին ախտապատճառը: Կան չորս տեսակ փլանքներ, որոնք են հետեւեալները.

1. Ենթածաւալային Փլանք (Hypovolemic Shock)
2. Նեխային Փլանք (Septic Shock)
3. Նեարդածին Փլանք (Neurogenic Shock)
4. Գերզգայնութեան Հակադարձութեան Փլանք (Anaphylactic Shock)

Ախտապատճառներ

Փլանքի իւրաքանչիւր խմբաւորումը կը յառաջանայ տարբեր տեսակի ախտապատճառներով:

Ենթածաւալային Փլանք

Ենթածաւալային փլանքը կը յատկանշուի ներանօթային ծաւալի նուազումով: Անոր ախտապաճտառներն են հետեւեալները.

Սրտի Հիւանդութիւններ

Սրտի տարբեր հիւանդութիւններու պատճառով արիւնը բնական կերպով չի հասնիր մարմնին տարբեր անդամներուն, եւ հետեւաբար բաւարար չափով թթուակին եւ սննդանիւթ չեն հասնիր այս անդամներուն: Սրտի հիւանդութիւններն են հետեւեալները.

• Սիրտի փորոքներու զարկերակային լայնացում
• Սիրտի փականներու անբնական վիճակ եւ գործելակերպ
• Սիրտի մայր զարկերակի յառաջացած նեղացում
• Սիրտի անկանոն եւ արագ զարկ
• Սիրտկի կանք եւ Սիրտի կաթուած՝ որ կը յայտնուի սրտի պսակաձեւ զարկերակներու խցումով

Բացայայտ Արիւնահոսութիւն

Բացայայտ արիւնահոսութեան պատճառներն են հետեւեալները.

• Վիրաբուժական գործողութեան ընթացքին պատահական վնաս
• Ստամոքսային խոց
• Մայր զարկերակի սահմանափակ լայնացում
• Արիւնահոսութեան հիւանդութիւններ
• Մեծ զարկերակներու վնաս-հարուած, օրինակ՝ քնային (carotid) եւ ազդրային (femoral) զարկերակներու վնաս

Թաքուն Արիւնահոսութիւն

Թաքուն արիւնահոսութեան պատճառներն են հետեւեալները.

• Արտա-արգանդային յղութեան (Ectopic pregnancy) ընթացքին պատահած արիւնահոսութիւն
• Փայծաղի պայթում (spleen rupture)

Ջրանուազում

Ջրանուազումի պատճառներն են հետեւեալները.

• Ջուրի անբաւարար սպառում
• Փորհարութիւն
• Փսխունք
• Մորթի մեծածաւալ այրուածք
• Գերքրտնութիւն եւ արեւահարութիւն
• Շաքարախտի պատճառով առատ միզարձակութիւն եւ երիկամային որոշ հիւանդութիւններ, որոնց պատճառով տեղի կ՛ունենայ մեծ քանակով միզարձակում

Նեխային Փլանք

Նեխային փլանքը կը յառաջանաը հետեւեալ պատճառներով.

Մարմնական զանազան Բորբոքումի հիւանդութիւններ

Մարմնական զանազան բորբոքումի հիւանդութիւնները ընդհանրապէս կը զարգանան մանրէական (bacterial) եւ ժահրային (viral) բրոբոքումներով: Յատկանշական են հետեւեալ հիւանդութիւնները.

• Թոքատապ
• Ուղեղաթաղանդաբորբ (meningitis)
• Որդանման ելունի-կոյր աղիքի սուր բորբոքում (appendicitis)
• Շարոյրի սուր բորբոքում (pancreatitis)

Մորթի մեծածաւալ այրուածք եւ բորբոքում

Մորթի մեծածաւալ այրուածքի եւ բորբոքումներու ընթացքին, մարմնի զանազան անդամներու մանր զարկերակները կը խցուին՝ հոն կազմուած ախտաբանական փոքր խցիկներով (thrombi):

Այլ պատճառներ

• Հիւանդանոց գտնուող հիւանդներուն՝ մանրէական վարակումներու պատճառով
• Շաքարախտաւորներ
• Լեարդի փճացում (liver cirrhosis)
• Արեան ճերմակ գնդիկներու չափազանց նուազում՝ խլիրդային դարմանումի ընթացքին

Նեարդածին Փլանք

Նեարդածին փլանքը տեղի կ՛ունենայ կեդրոնաջղային դրութեան (CNS-Central Nervous System) զանազան տեսակի հարուածներով եւ վնասներով: Յատկանշական դեր ունի մանաւանդ ողնայարի եւ ողնածուծի հարուած-վնասը, որուն պատճառով արեան կուտակում տեղի կ՛ունենայ սրունքներու եւ ոտքերուն մէջ, եւ ինչպէս նաեւ զարկերակային ճնշումի նուազում:

Գերզգայնութեան Հակադարձութեան Փլանք

Գերզգայնութեան հակադարձութեան փլանքը հետեւանքն է կարգ մը նիւթերու դէմ մարմնին ունեցած գերզգայնութեան, որոնցմէ են հետեւեալները.

• Որոշ դեղեր
• Պատուաստներ
• Խայթոցներ
• Կարգ մը սննդանիւթեր, օրինակ՝ պիստակ, հաւկիթ եւ ծովային կերակուրներ
• Արեան փոխներարկման անհամատեղելիութիւն

Այս ախտապատճառներուն գոյութեան պատճառով՝ մարմնին մէջ կ՛արտադրուին histamine եւ այլ նիւթեր, որոնք կը կծկեն թոքացնցուղներու պատերուն բարակ մկանները եւ ցնցուղներու նեղացում կ՛առաջացնեն:

Ախտանշաններ

Ենթածաւալային Փլանք

Ենթածաւալային փլանքի ախտանշաններն են հետեւեալները.

• Մորթի զարկերակիկներու նեղացում (vasoconstriction)
• Մարմնի ջերմութեան նուազում եւ մսկոտութիւն
• Ոտքերու եւ ձեռքերու մորթի տժգնութիւն, պաղութիւն եւ կպչութիւն (clammy)
• Եղունցներու, ականջի բլթակներու եւ քիթի կապտութիւն
• Սրտի արագ եւ տկար զարկ
• Արագ շնչառութիւն եւ շնչահեղձութիւն
• Զարկերակային ճնշումի նուազում
• Նողկանք եւ փսխունք
• Ծարաւի զգացում
• Շուարած վիճակ
• Անհանդարտութիւն եւ ջղագրգռութիւն
• Մահաքուն (Coma)

Արեան կորուտի պատճառով յառաջացած ախտանշանները կը հիմնուած կորսուած արեան քանակի հիման վրայ:

1. Արեան 20 տոկոսի կորուստով տեսնուած ախտանշաններեն են՝
   • Պաղի զգացում
   • Ոտքի կեցած վիճակով զարկերակային ճնշումի եւ սրտի զարկի նուազում
   • Պաղ եւ կպչուն մորթ
   • Խիտ մէզ
2. Արեան 20-40 տոկոսի կորուստով տեսնուած ախտանշաններն են՝
   • Ծարաւ
   • Խիզի ենթամորթային զարկերակներու անյայտացում
   • Մէզի նուազում
3. Արեան 40 սոկոսէն աւելի կորուստով տեսնուած ախտանշաններն են՝
   • րագ եւ խորունկ շնչառութիւն
   • Սրտի անկանոն եւ տկար զարկ
   • սրտի անբաւարար աշխատանք
   • Սրտի կանգ

Նեարդածին Փլանք

Նեարդածին փլանքի ախտանշաններն են հետեւեալները.

• Սրտի զարկի եւ զարկերակային ճնշումի նուազում
• Գլխացաւ
• Մորթի չորութիւն
• Ջերմութիւն
• Ուղեղային կամ ողնածուծային հարուածի ջղայնական փոփոխութիւններ

Գերզգայնութեան Հակադարձութեան Փլանք

Գերզգայնութեան հակադարձութեան փլանքի պարագային, բոլոր այլ ախտանշաններուն կողքին գոյութիւն ունին նաեւ այլ ախտանշաններ, որոնցմէ ե հետեւեալները.

• Քերուըտուք
• Մորթային ցան եւ կարմրութիւն
• Շնչասլոց (Stridor)
• Փոնքտուք
• Քիթի հոսք
• Փորի պրկում եւ ցաւ
• Նողկանք
• Փսխունք

Ախտանշանները կրնան աւելի զարգանալ, որոնցմէ են.

• Շնչահեղձութիւն՝ վերի շնչարական խողովակներու նեղացում-խցում եւ ջրակուտակում (edema)
• Գլխապտոյտ
• Կապտութիւն
• Նուաղում (Syncopy)
• Մարմնական մկանային ցնցումներ
• Մահ

Ախտաճանաչում

Փլանքի ախտաճանաչումի բացայայտօրէն կը տեսնուի իր ախտանշաններով, սակայն անոր կողքին կը կատարուին նաեւ զանազան տեսակի քննութիւններ, որոնցմէ են հետեւեալները.

• Արեան եւ մէզի զանազան տեսակի տարալուծարանային քննութիւններ
• Ուղեղի եւ ողնածուծի նկարումներ
• Սիրտի ու թոքերու մանրամասն քննութիւններ

Արեան տարրալուծարանային քննութիւն

Ուղեղի նկարումներ

Սիրտի ու Թոքերու զանազան տեսակի քննութիւներ

Դարմանումներ

Փլանքի դարմանումը կը կատարուի հիւանդանոցին մէջ եւ ունի երկու հանգրուաններ:

Անմիջական եւ շտապ դարմանամիջոցներ

Ենթածաւալային փլանքի պարագային

1. Վերահաստատել սիրտին զարկը եւ ամխատանքը, սրտային վերակենդանաձում կատարելով (cardiac resuscitation).
2. Օգնել եւ վերահաստատել շնչառութիւնը՝ կիրարել թթուածինով հարուստ արհեստական շնչառութիւն եւ կատարել ներփողանցում (Intubation) ըստ պահանջքի.
3. Արիւնահոսութեան պարագային շտապ կասեցնել զայն.
4. Ներարկել ներերակային հեղուկներ եւ արիւն.
5. Ծածկոցով ծածկել հիւանդը որպէսզի ան վերագտնէ իր մարմնին բնական ջերմութիւնը:
6. Կարգաւորել զարկերակային ճնշումը՝ որոշ դեղերու գործածութեամբ:

   

Նեխային Փլանքի Դարմանում

Նեխային փլանքի դարմանումը նաեւ կը կարօտի հետեւեալ միջոցներուն.

1. Հակամանրէական դեղեր
2. Թարախակոյտի բացում եւ մաքրութիւն
3. Ներանօթային ծաւալի բարելաւում
4. Խտացուած կարմիր գնդիկներու ներարկում
5. Արուեստական շնչառութիւն

Գերզգայնութեան Հակադարձութեան Փլանքի Դարմանում

Գերզգայնութեան Հակադարձութեան Փլանքի Դարմանումը այլ դարմանամիջոցներէ առաջ կը պարտադրէ հետեւեալ միջոցները.

1. Շտապ epinephrine-ի ներմկանային ներմկանային կամ ներերակային սրսկում: Յաճախ շնչահեղձութիւնը առաջին եւ արագօրէն յայտուած ախտանշանն է, որ կը պարտադրէ շտապ epinephrine-ի սրսկում:
2. Շնչառական օժանդակութիւն եւ թթուածինի ներարկում.
3. Antihistamine-ի եւ cortisone-ի ներարկում.

Նեարդածին Փլանքի Դարմանում

Նեարդածին փլանի շտապ դարմանամիջոցները նոյնանման են վերոյիշեալ դարմանամիջոցներուն:

Հիմնական եւ Ախտապատճառներու Դարմանամիջոց

Փլանքի իւրաքանչիւր տեսակի համապատասխան դարմանամիջոցը կը կատարուի անոր ախտապատճառները ախտաճանաչելէ ետք:

Աղբիւրներ

• «Բժիշկին Դ. Խօսքը», Բժիշկ Կարպիս Հապոյեան, Հրտրկ. Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, Անթիլիաս-Լիբանան, 12 Մայիս 2014, էջ 74-78: