Ստեփան Արսլանեան

Ստեփան Արսլանեան
Ծնած է	25 Դեկտեմբեր 1822(1822-12-25)
Ծննդավայր	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան կայսրութիւն
Մահացած է	17 Նոյեմբեր 1901(1901-11-17) (78 տարեկանին)
Կրթութիւն	Կ. Պոլ­սոյ Կայ­սե­րա­կան զին­ուո­րա­կան բժշկա­կան վար­ժա­րա­ն
Մասնագիտութիւն	բժիշկ

Ստեփան Արսլանեան Փաշա Եղիայի (գրուած է նաեւ Ասլանեան կամ Ստեփան Եղիա), 25 Դեկտեմբեր 1822, Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան կայսրութիւն - 17 Նոյեմբեր 1901), բժշկապետ, ուսուցչապետ, զօրավար, բանասէր, հասարակական-կրթական գործիչ, Ազգային կեդրոնական վարչութեան Քաղաքական ժողովի բազմիցս ատենապետ։

Կենսագրութիւն

Ստեփան Արսլանեան ծնած է 1822 թուականին 25 Դեկտեմբեր-ին, Կոստանդնուպոլ­սի Բերա թաղամասին մէջ՝ Եղիա եւ Վարդենի Արսլանեաններու ընտանիքին մէջ։ Հայրը եղած է վանեցի եւ յանձնակատար ծեփագործ արհեստաւոր աշխատա է։

Եղած են 4 եղբայր՝ Յակոբ, Յովհաննէս, Հայրապետ, Ստեփան։ Եղբայրներէն՝ Հայրապետը եւս, եղած է զինոըորական բժիշկ։ Նախնական կրթութիւնն ստացած է Կ. Պոլսոյ Բերա թաղամասի Ա. Էջմիածին ազգային դպրոցին մէջ/Գառնաուլա թաղի ծխական վարժարանին մէջ։ 1838/1839-1841 թթ. սորված է Կ. Պոլսոյ ասիական կողմի Սկիւտար թաղամասի Սուրբ Երուսաղէմ ազգային գիշերօթիկ ճեմարանին մէջ, ուր կատարեալ իւրացուցած է հին եւ նոր հայերէնը, հայ մշակոյթի պատմութիւնը։ 1841-1842 թթ. սորված է Կ. Պոլսոյ Սուլթանիէ (պետական) նախակրթարանէն ներս։ 1842-1847 թթ., օգտուելով Թանզիմաթի ընծայած թոյլտուութենէն, սորված է Կ. Պոլսոյ Կայսերական զինուորական բժշկական վարժարանին մէջ (այդ վարժարանի առաջին հայ շրջանաւարտն կը համարուի)։ 1847 թուականին վարժարանը գերազանց աւարտելէ ետք ստացած է բժշկական վկայական եւ հազարապետի (քոլ-աղասը) աստիճան։ 1847 թուականին որպէս լաւագոյն ուսանող, սուլթան Ապտուլ Մեճիտից արժանացած է պետական կրթաթոշակի եւ Օսմանեան բանակի զինուորական համազգեստով ուղարկուած է Աւստրիա՝ Վիեննայի համալսարանի բժշկական բաժին եւ անոր դարմանատուներու մէջ՝ վիրաբուժական մասնագիտութիւն ստացած է։ 1848 թուականին քննութիւնները յանձնելէ եւ դոկտորական թեզ պաշտպանելէ ետք, Վիեննայի համալսարանէն ստացած է դոկտորական վկայագիր։ 1848 թուականին վերադարձած է ծննդավայր, եւ ըլլաով վիրաբոյժ (այլ ոչ թէ վարակաբան), Օգոստոսին նշանակուած է Կ. Պոլսոյ Պէյլերպեյի հիւանդանոցի բժշկապետ, ուր կը բուժուէին քոլերայով հիւանդ թուրք զինուորները (Օսմանեան կայսրութեան ներքին օրէնքներով որոշուած էր, որ բժշկութեան բոլոր վտանգաւոր բնագաւառներուն մէջ միայն հայ բժիշկներ պէտք է աշխատէին)։ Այնուհետեւ նշանակուած է Սպարապետութեան (Սերասքեր գափուսու) հիւանդանոցի բժիշկ։ 1849 թուականի վերջաւորութեան՝ ստացած է դեր-գնդապետի (գայմագամ) աստիճան, «պեյ» տիտղոս եւ նշանակուած Կ. Պոլսոյ Կայսերական զինուորական բժշկական վարժարանի վիրաբուժութեան օգնական դասախօս։ 1849 թուականին անոր ջանքերով վերականգնուած է «Նա­րե­կեան ըն­կե­րու­թիւ­նը»։ 1849-1850 թթ. դասաւանդած է «Առա­ջին օգ­նու­թիւն» առարկան։ 1853 թուականին ամուսնացած է արքունի ճարտարապետ Օհաննէս (Յովհաննէս) Սէրվերեան ամիրայի դստեր հետ։ 1857 թուականին Խասգիւղէն տեղափոխոիած է Բերա։ 1857 թուականին, բարեխիղճ ծառայութեան համար գնդապետի (միրալայ) աստիճանին արժանացած է։ 1859 թուականին պրոֆէսորի կոչում ստացած է։ 1857/1858-1870/1872/1879 թթ. ծառայած է Կ. Պոլսոյ Կայսերական զինուորական բժշկական վարժարանի արտաքին ախտաբանութեան, տեսական եւ գործնական վիրաբուժութեան կարգաւորյեալ պրոֆէսոր (ամպիոնի վարիչ)։ Այդ տարիներուն պատրաստած է բազմաթիւ որակեալ բժիշկներ, որոնցմէ շատերը յետագային, Օսմանեան կայսրութեան բժշկութեան երեւելի դէմքերը դարձած են։ 1858 թուականին եղած է Ազգային գերագոյն ժողովի (Ազգային կեդրոնական վարչութեան կամ Խառն ժողովին նախորդած մարմինը) ատենապետը։ 1859-1861 թթ. եղած է Կ. Պոլսոյ Բերա թաղամասի 6-րդ բաժնի խորհրդի անդամ։ 1860 թուականին աջակցած է Ազգային սահմանադրութիւնը պատրաստող Գրիգոր Աղաթօնին, Գրիգոր Օտեանին, Նահապետ Ռուսինեանին, Սերվիչէնին (Սերովբէ Վիչէնեան) եւ միւսներուն։ 1863-1864 թթ. միաժամանակ եղած է հանրային կրթութեան տեսուչ։ 1865-1870 թթ. դասաւանդած է «Գործնական վի­րա­բու­ժու­թիւն»։ 1869 թ. հիմնադրած է Կ. Պոլսոյ Սկիւտար թաղամասի բժշկական ընկերութիւնը՝ Պոսֆորի ասիական ափի բժիշկներուն մասնակցութեամբ։ 1870 թուականին արժանացած է փաշայի զինուորական աստիճան։ 1870-1880 թթ. եղած է Սպարապետութեան բարձրագոյն խորհուրդի բժշկական եւ առողջապահական մարմինի անդամ եւ ատենապետ։ 1871-1872 թուականներուն, դասաւանդած է «Ֆի­զի­ոլ­ո­կիա» առարկան։ 1875-1876 թթ. Թուրքիոյ եւրոպական մասի՝ Ռումածիի ընդհանուր առողջապահութեան տեսուչ է նշանակված։ 1875-1880 թթ. եղած է Ազգային կեդրոնական վարչութեան (Խառն ժողովի) ատենապետը։ 1877-1878 թթ. Ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ Օսմանեան բանակին մէջ ծառայած է զինուորական բժիշկ՝ Աւստրիոյ մէջ։ 1877 թուականին պետութեան հրամանով կայսերական բանակի համար՝ բժիշկներ ընտրելու նպատակով, ճամփորդած է Եւրոպա։ 1878 թուականին եղած է Թուրքիոյ եւրոպական մասի՝ Ատրիանապոլիս (Էտիրնէ) քաղաքին մէջ, որպէս՝ Սաֆֆեթ փաշայի բուժական գիծով տեղակալ։ 1878 թուականին, երբ աւարտած է Ռուս-թուրքական պատերազմը, մեծ դեր կատարած է հայերու ցաւալի վիճակը՝ Ռուսաստանի պետութեան ուշադրութեան հրաիիրելու եւ յայտնի 16-րդ յօդուածը Այա-Ստեֆանոյի դաշնագիրի մէջ դնել տալու համար։ Բժշկական բազմաթիվ հոդուածների հեղինակ է։

Ըստ բժիշկ-պատմաբան Վահրամ Թորգոմեանի` անոր անտիպ յուշերը կորսուած են տարիներու տուայտանքին մէջ։ Իր յարգուած եւ բարձր դիրք ունենալու շնորհիւ ունեցած է նաեւ նախանձողներ ու թշնամիներ՝ բարձրաստիճան զինուորականներու շրջանակէն ներս։ 1879 թուականին սրբոց Յակոբեանց վանքի վարչական եւ հաշուական գործերու լիազօր քննիչի հանգամանքով մեկնած է Երուսաղէմ։ Իր քննութիւններու տեղեկագիրը ներկայացուցած է Կ. Պոլսոյ Ազգային կեդրոնական վարչութեան եւ անոր շնորհակալութեանն արժանացած է։ 1879 թ., զգալով իր շուրջը Կ. Պոլսոյ մէջ խտացող զազրելի ու վտանգաւոր մթնոլորտը, որ առաջացած էր թուրք պաշտօնակիցներու «շնոր­հիւ», Ստեփան փաշա Արսլանեան՝ զինուորական ասպարեզէն ինքնակամ հրաժարած է, զինուորական բժշկական վարժարանէն դուրս եկած եւ թոշակի անցած է։ Այդ ամէնէն յոյժ վիրաւորուած, կամաւոր կամ բուժման նպատակով մեկնած է Եգիպտոս եւ որոշ ժամանակ ապրած է Գահիրէ, ուր շարունակած է զբաղիլ բժշկութեամբ։ 1884 թ. վերադարձած է Կ. Պոլիս, սակայն կարճ ժամանակ ետք մեկնած է Ֆրանսա։

1884-1889 թթ.՝ Կ. Պոլսէն բացակայած ընթացքին, անոր ամբաստանած են իբրեւ «կիա­ւուր», Օսմանեան գահի դաւաճան, թուրք զինուորական համազգեստին անարժան եւ այլն։ Սուլթան Ապտուլ Համիտ երկրորդը, հաւատալով զրպարտանքներուն, շնորհազրկած է վաստակաշատ բժիշկ պրոֆէսորին։

1889 թ.՝ ականաւոր հայու մը, Արթին փաշա Տատեանի բարեխօսութեան շնորհիւ, սուլթանը թուլատլած է, որ բժիշկը վերադառնայ Կ. Պոլիս, որմէ ետք վերադարձած եւ բնակած է Կ. Պոլսոյ Գուզգունճուգ թաղամասին մէջ։

1891 թուականին հրաժարած է Ազգային կեդրոնական վարչութեան Քաղաքական ժողովի անդամակցութենէն։ 1897 թուականի վերջերուն, կարցած էր վերականգնել նաեւ իր զինուորական աստիճանին վայել իրաւունքները։ Յետագայ տարիները ապրած է նիւթական դժուարութիւններու ու աղքատութեան մէջ։ Պրոֆէսորը մշտապէս գտնուած է Կ. Պոլսոյ հայ կեանքի յորձանուտին մէջ։ Աջակցած է հայկական դպրոցներու կրթական վերելքին, զբաղած՝ եկեղեցանուէր, կրթասիրական բարեգործական գործունեութեամբ։ Անոր ջանքերով կառուցուած է Կ. Պոլսոյ Բանկալթիի հայոց գերեզմանատան Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցին։ Իր պահպանողական հայացքներուն համար, զինք խստօրէն, քննադատած է Յակոբ Պարոնեանը, զինք ընդգրկելով իր «Ազ­գա­յին ջո­ջե­ր»ու մէջ։

Մահացած է 1901 թուականի Նոյեմբեր 17-ին, Կ. Պոլսոյ մէջ` 79 տարեկան հասակին։ Թաղուած է Շիշլիի ազգային գերեզմանատան մէջ։

Բժիշկ Վահրամ Թորգոմեան պատմած է, որ Ստեփան Արսլանեանի անտիպ շատ արժէքաւոր յուշերը, հայ ընտանիք մը, իրմէ վերցուցած է՝ պատճէնահանելու նպատակով, եւ չէ վերադարձուցած։

Պար­գեւներ

Պարգեւատրուած է արծաթեայ եւ ոսկէ մետալներով, «Օս­մա­նիէ» եւ «Մե­ճի­էիէ», ինչպէս նաեւ օտար պետութիւններու պատուանշաններով։

Աշ­խա­տու­թիւ­ն

Նկարագիր Ս. Փրկչեան Հիւանդանոցի, Կ. Պոլիս, 1860։

Գրականութիւն

• Ատիլ Գ. եւ ուրիշներ, Ազգային գերեզմանատուն հայոց. Շիշլի, Կ. Պոլիս, 1922։
• Պոտուրեան Մկրտիչ, Հայ հանրագիտակ, Պուքրէշ, 1938։
• Մեզպուրեան Արթօ, Հայ եւ ծագումով հայ բժիշկներ։ Այբուբենական համառօտ անուանացանկ (1688-1940), Սթանպուլ, 1940։
• Կարոյեան Գասպար, Մեծ Եղեռնի նահատակ հայ բժիշկները (անոնց պատգամները), Պոսթըն, 1957։
• Ստեփանեան Գառնիկ, Կենսագրական բառարան, հ. Ա, Ե., 1973։
• Օտեան Երուանդ, Մեր երեսփոխանները, մեր Ազգային ժողովը, Երեւան, 1999։
• Վարդանյան Ս., Հայաստանի բժշկութեան պատմութիւն, Ե., 2000։
• Յարման Արսէն, Հայերը Օսմանեան առողջապահութեան ծառայութեան մէջ եւ պատմութիւն սուրբ Փրկիչ հայոց հիւանդանոցի (թուրքերէն), Սթամպուլ, 2001։
• Փամուքճեան Գէորգ, Հայերը իրենց կենսագրականներով (թուրքերէն), Սթամպուլ, 2003։

Աղբիւրներ

• Յարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։