Նիքոլա Թեսլա
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Նիքոլա Թեսլա (սերպ.՝ Никола Тесла, 10 Յուլիս, 1856, Կոսպիչ, Աւստրիական Կայսրութիւն - 7 Յունուար, 1943), ազգութեամբ՝ սերպ: Ճարտարագէտ, բնագէտ եւ գիւտարար՝ ելեկտրական չափագիտութեան ու ձայնասփիւռի չափագիտութեան աշխարհին մէջ։ Ծնած եւ մեծցած է Աւստրիա, կեանքին մեծ մասը ապրած եւ աշխատած է Ֆրանսայի եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ։ 1891-ին ստացած է ամերիկեան քաղաքացիութիւն։
Կենսագրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վաղ Տարիներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Թեսլային ընտանիքը ապրած էր Սմիլեան գիւղին մէջ, Կոսպիչ քաղաքէն 6 քմ հեռաւորութեան վրայ։ Հայրը՝ Միլութին Թեսլան (1819-1879), սերպեան ուղղափառ եկեղեցւոյ քահանայ էր, մայրը՝ Ճորճինա Թեսլան (1822-1892), եղած է քահանայի դուստր, որ տնային արհեստագիտական գործիքներ եւ սարքեր պատրաստելու, ինչպէս նաեւ սերպական բանաստեղծութիւններ անգիր սորվելու տաղանդը ունէր։ Թեսլա իր յիշողութիւնը եւ ստեղծագործական ունակութիւնները կը վերագրէր մօրը։
1856-ին ընտանիքին մէջ լոյս աշխարհ եկած է չորրորդ երեխան՝ Նիքոլան։ Ընտանիքը ունեցած է հինգ զաւակ՝ երեք աղջիկ, Նիքոլան եւ իր մեծ եղբայրը, որ ձիէն իյնալով, մահացած է, երբ Նիքոլան հինգ տարեկան էր[10]։ Տարրական դպրոցի առաջին դասարանը Նիքոլան աւարտած է Սմիլիանի մէջ։ 1862-ին իր եղբօրը մահէն ժամանակ մը ետք, Նիքոլային հօր աստիճանի բարձրացման իբրեւ արդիւնք՝ ընտանիքը տեղափոխուած է Կոսպիչ, ուր տղան աւարտած է տարրական դպրոցին մնացեալ երեք դասարանները, ապա իրապաշտական վարժարանը։ 1870-ի աշնան Նիքոլա ընդունուած է Քարլովաքի երկրորդական վարժարանը։
Յուլիս 1873-ին Թեսլա, երկրորդական վարժարանը աւարտելէ ետք, վերադարձած է ընտանիքին մօտ՝ Կոսպիչ, հակառակ իր հօր կամքին: Հայրենի քաղաքին մէջ հնդկախտի համաճարակ էր։ Ապագայ գիտնականը իսկոյն վարակուած էր հնդկախտով։ Ապաքինելէ ետք, ան պէտք էր երեք տարի ծառայել Աւստրիա-Հունգարական բանակին մէջ։ Անոր առողջական վիճակը անբաւարար համարելով՝ հարազատները զինք պահած են լեռներու մէջ, ուրկէ ան վերադարձած է 1875-ին։
Նոյն թուականին, Թեսլա կ'ընդունուի Կրազիի ճարտարագիտական բարձրագոյն ուսումնարանը (այժմ՝ կրազի ճարտարագիտական համալսարան), ուր ան կ'ուսումնասիրէ ելեկտրական չափագիտութիւն։ Դասընթացքի ատեն հետեւելով մեքենաներու աշխատելաձեւին՝ թեսլա կը յղանայ այն միտքը, որ հաստատ հոսանքով աշխատող մեքենաները թերի են։ Անոր այս միտքը խիստ քննադատութեան կ'արժանանայ դասախօսներու կողմէ:
Ուսումնառութեան երրորդ տարին, Թեսլա կը տարուի Բախտախաղերով եւ թղթախաղերով, որոնց իբրեւ հետեւանք՝ մեծ գումարներ կը կորսնցնէ[11]։ Աւելի ուշ ան այնպիսի մեծ գումար կը կորսնցնէ, որ մայրը կը ստիպուի պարտքի գումար վերցնել հարազատէ մը։ Անկէ ետք Նիքոլա կը զգաստանայ։
17 Ապրիլ 1879-ին, Նիքոլային հայրը կը մահանայ։ Ան կը սկսի դասաւանդել Կոսպիչի այն վարժարանը, ուր անցեալին ինք յաճախած էր։ Թեսլային երկու քեռիներուն՝ Փիոթր եւ Պավըլ Մանտիչներուն շնորհիւ՝ Յունուար 1880-ին երիտասարդ Թեսլան կը տեղափոխուի Փրակ, ուր կ'ընդունուի Փրակի փիլիսոփայութեան համալսարանը։
Աւստրիա-Հունգարիա, Գերմանիա, Ֆրանսա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մինչեւ 1882, Թեսլա կը զբաղի ելեկտրական չափագիտութեամբ՝ Պուտափեսթի հեռագրական ընկերութեան մէջ, ուր հեռաձայնի գիծեր կը զետեղէր եւ կեդրոնական հեռախօսակայանի կառուցման աշխատանքները կը կատարէր։
Փետրուար 1882-ին Թեսլա կը մտածէր, թէ ինչպէս կարելի է ելեկտրական շարժումը օգտագործել. յղացք մը, որ հետագային կը կոչուի մագնիսական պտտող դաշտ։ Ընկերութեան մէջ աշխատիլը Թեսլային հնարաւորութիւն չէր տար իրագործելու փոփոխական հոսանքով ելեկտրական շարժում ստեղծելու գաղափարը։
1882-ի վերջը Թեսլա Փարիզի մէջ կը սկսի աշխատիլ Էտիսընի ընկերութեան մէջ (Continental Edison Company)։ Ընկերութեան կարեւոր աշխատանքներէն մէկն էր Ստրասպուրկի երկաթուղային կայարանին համար ելեկտրակայան կառուցելը։
1883-ի սկիզբը ընկերութիւնը կը վստահէր Թեսլային Ստրասպուրկի մէջ լուծելու աշխատանքային շարք մը խնդիրներ։ Ազատ ժամերուն թեսլա կը զբաղէր ելեկտրական անհամադէպ շարժիչի կաղապար մը ստեղծելու փորձերով։
1883-ին ան իր աշխատանքը կը ներկայացնէ Ստրասպուրկի քաղաքապետարանին։
1884-ի գարնան երկաթուղային կայարանին աշխատանքները կ'աւարտին, եւ Թեսլա կը վերադառնայ Փարիզ՝ ընկերութենէն ակնկալելով 25.000 տոլար։ Շուտով ան կ'անդրադառնայ, որ այդպիսի գումար մը իրեն պիտի չյատկացնեն, ուստի կը հրաժարի[11]։
ԱՄՆ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Էտիսընի Մօտ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]6 Յուլիս 1884-ին Թեսլա կը տեղափոխուի Նիւ Եորք[12] եւ աշխատանքի կ'ընդունուի Թոմաս Էտիսընի ընկերութեան մէջ (Edison Machine Works)։
Էտիսըն բաւական սառն կ'ընդունի Թեսլային գաղափարները եւ բացայայտօրէն կ'արտայայտէ իր բացասական կարծիքը։ 1885-ի գարնան Էտիսըն Թեսլային կը խոստանայ 50.000 տոլար (այդ օրերուն անիկա համարժէք էր 1 միլիոն տոլարի), եթէ ան կարենար բարելաւել հաստատուն հոսանքով աշխատող ելեկտրական մեքենաները, զորս յայտնագործած էր Էտիսըն[13][14]։ Նիքոլա կ'անցնի գործի. շուտով ան կը ներկայացնէ Էտիսընի մեքենաներուն 24 տարատեսակ՝ բաւական կատարելագործուած։ Էտիսըն Թեսլան պարգեւատրելու փոխարէն՝ կ'ըսէ, թէ պանդուխտը լաւ չէր հասկնար ամերիկեան մտածելակերպը։ Յուսախաբ Թեսլան կը հրաժարի աշխատանքէն[15]։
Նիւ Եորքի Տարրալուծարանէն Ներս
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Էտիսընի ընկերութեան մէջ ընդամէնը մէկ տարի աշխատելով, Թեսլան գործարար աշխարհին մէջ մեծ համբաւ կը ստանայ։ Ան կ'աշխատի ելեկտրական աղեղի համակարգին արտօնագրմամբ: Ելեկտրաճարտարագէտներու խումբ մը Թեսլային կ'առաջարկէ հիմնել սեփական ընկերութիւն մը՝ կապուած ելեկտրական լուսաւորման հետ։ Թեսլային՝ փոփոխական հոսանք օգտագործելու գաղափարը զիրենք չէր ոգեւորեր. անոնք սահմանափակուած էին միայն փողոցի լուսաւորութեան համար նախատեսուած ելեկտրական աղեղով լապտերներու մշակմամբ։ Մէկ տարի ետք ծրագիրը պատրաստ էր։ Գումարի փոխարէն՝ գործարարները գիւտարարին կ'առաջարկեն բաժնետոմսերու մաս մը այն ընկերութենէն, որ պիտի զբաղէր լապտերներու գործադրումով։ Այս առաջարկը գիւտարարը չի հրապուրեր, ընկերութիւնն ալ իր հերթին կը փորձէր ձերբազատիլ Թեսլայէն՝ զրպարտելով զինք[11]։
1886-ի աշունէն մինչեւ յաջորդ գարուն գիւտարարը ստիպուած կը զբաղի տարբեր աշխատանքներով։ Ան կը փորձէ տարբեր գործեր։ Այս ընթացքին ան մտերմացած էր մեքենագէտ Պրաունին, որ յաջողած էր համոզել քանի մը ծանօթներ, որ նիւթական օգնութիւն տրամադրեն Թեսլային։ Ապրիլ 1887-ին այդ գումարներով հիմնադրուած «Թեսլա արթ լայթ քոմփանի» (Tesla Art Light Company) ընկերութիւնը սկսած էր նոր լապտերներ օգտագործել փողոցներու լուսաւորութեան համար։ Շուտով ընկերութեան հեռանկարները ընդլայնելով պատուէրներու մեծ քանակով մը կը փաստէ ինքզինք։ Սակայն Թեսլային համար ընկերութեան նիւթական շահերը պարզապէս միջոց էին ցանկալի նպատակին հասնելու համար[11]։
Շուտով Թեսլան Նիւ Եորքի Հինգերորդ պողոտային մէջ (անգլերէն՝ Fifth Avenue) իբրեւ գրասենեակ օգտագործելու համար տուն մը կը վարձէ ոչ հեռու այն շէնքէն, ուր Էտիսընի հանրայայտ ընկերութիւնն էր։ Երկու ընկերութիւններուն միջեւ անհաշտ պայքար մը սկսած էր, որ ԱՄՆ-ի մէջ (ԱՄՆ-Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ) ծանօթ է «հոսանքներու պատերազմ» (War of Currents) անունով։
Յուլիս 1888-ին ամերիկեան նշանաւոր գործարար Ճորճ Ուեսթինկհաուսը Թեսլայէն կը գնէ շուրջ 40 արտօնագիր՝ իւրաքանչիւրին համար վճարելով մօտաւորապէս 25.000 տոլար։ Գործարարը Թեսլան խորհրդատուի պաշտօնով կը հրաւիրէ Փեթերսպուրկի իր գործարանը, ուր մշակուած էին փոփոխական հոսանքով աշխատող մեքենաներու նմուշներ։ Աշխատանքը չի բաւարարեր գիւտարարը եւ հակառակ Ուեսթինկհաուսի յորդորներուն՝ մէկ տարի ետք ան կը վերադառնայ Նիւ Եորքի իր տարրալուծարանը։
Վերադարձէն ետք Թեսլա կը մեկնի Եւրոպա, ուր տեղի կ'ունենայ Փարիզի Համաշխարհային ցուցահանդէսը (1889), կ'այցելէ մօրը եւ քրոջը[11]։
1888-1895 թուականներուն Թեսլա իր տարրալուծարանին մէջ կը զբաղի բարձր յաճախականութեան մագնիսական դաշտերու հետազօտմամբ։ Այս տարիները շատ բեղմնաւոր կը դառնան իրեն համար. ան կը ստանայ շարք մը յայտնագործութիւններու արտօնագիրեր։ Ան իր աշխատանքներուն մասին դասախօսութիւն մը տալու հրաւէր կը ստանայ ամերիկեան հաստատութենէն (American Institute of Electrical Engineers)։ 20 Մայիս 1892-ին գիտնականը դասախօսութիւն մը կու տայ, որ կ'արժանանայ բարձր գնահատանքի։
13 Մարտ 1895-ին Հինգերորդ պողոտայի իր տարրալուծարանը կ'այրի։ կ'ոչնչանան գիւտարարին վերջին յայտնագործութիւնները՝ մեքենական ծածանիչը, ելեկտրական լուսաւորութեան նոր լապտերներու վայրը, անլար հեռահաղորդակցման սարքաւորման մանրակերտը եւ ելեկտրականութեան բնոյթը ուսումնասիրող սարքը։ Սակայն Թեսլա կը յայտարարէ, որ յիշողութեամբ կրնայ վերականգնել իր բոլոր յայտնագործութիւնները։
Գիւտարարին կրած վնասներուն հատուցում կու տայ «Նիակարա ջրվէժներու ընկերութիւնը»։ Էտուարտ Ատամզի շնորհիւ՝ Թեսլա 100.000 տոլարով կը կահաւորէ նոր տարրալուծարանը։ Աշնան կը վերսկսի իր հետազօտութիւններուն, նոր հասցէին մէջ՝ Հաուսթոն փողոց թիւ 46։ 1896-ին Թեսլա յաջողութեամբ կ'իրականացնէ շողարձակներու հեռաւոր տարածութիւն հաղորդելու ճարտարարուեստը՝ 30 մղոն (48 քմ) տարածութենէ։
Գոլորատօ Սփրինկզ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մայիս 1899-ին տեղական ելեկտրական ընկերութեան հրաւրէրով, Թեսլա կը տեղափոխուի Գոլորատօ նահանգի Գոլորատ Սփրինկզ առողջարանային փոքրիկ քաղաքը։ Քաղաքը կը գտնուէր 2.000մ բարձրութեան վրայ։ Հոն յաճախ տեղի կ'ունենան ուժգին փոթորիկներ[11]։ Քաղաքին մէջ Թեսլա կը բանայ փոքրիկ տարրալուծարան մը, զոր կը հովանաւորէր «Ուոլտորֆ Աստորիա» հիւրանոցին սեփականատէրը:
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 Nikola Tesla
- ↑ 2,0 2,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
- ↑ Բրոքհաուզի հանրագիտարան
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Цверава Г. К. Тесла Никола // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1976. — Т. 25 : Струнино — Тихорецк. — С. 512–513.
- ↑ Finn B. S. Tesla, Nikola (9/10 July 1856–07 January 1943), electrical inventor // American National Biography Online / S. Ware — [New York]: Oxford University Press, 2018. — ISSN 1470-6229 — doi:10.1093/ANB/9780198606697.ARTICLE.1301654
- ↑ Nikola Tesla: Physicist, Inventor, Electrical Engineer — ISBN 978-0-7565-4086-9
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/5167054.stm
- ↑ http://www.history.com/topics/inventions/nikola-tesla
- ↑ John Joseph O'Neill (unspecified title) — 1944.
- ↑ Margaret Cheney, Robert Uth, and Jim Glenn. Tesla, Master of Lightning. - Barnes & Noble Publishing, 1999. - ISBN 0-7607-1005-8.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Ржонсницкий Б. Н. Никола Тесла. - Կաղապար:М.: «Молодая гвардия». 1959. - См. список литературы
- ↑ «Master of Lightning» by Public Broadcasting Service. Website.
- ↑ $50 000 (1885 г.) = $1 082 008 (2006 г.) The Inflation Calculator (անգլերէն)
- ↑ Cheney, Margaret [1979] (2001). Tesla: Man Out of Time. Simon and Schuster. ISBN 0-7432-1536-2.
- ↑ «Tesla Says Edison was an Empiricist. Electrical Technician Declares Persistent Trials Attested Inventor’s Vigor. 'His Method Inefficient' A Little Theory Would Have Saved Him 90 % of Labor, Ex-Aide Asserts. Praises His Great Genius.», New York Times, October 19, 1931. «Nikola Tesla, one of the world’s outstanding electrical technicians, who came to America in 1884 to work with Thomas A. Edison, specifically in the designing of motors and generators, recounted yesterday some of …»