Մլեհ

Մլեհ;
Ծնած է	անհայտ
Ծննդավայր	Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն
Մահացած է	15 Մայիս 1175
Մահուան վայր	Սիս, Կիլիկիոյ Հայկական Իշխանութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Կրօնք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Մասնագիտութիւն	միապետ
Ծնողներ	հայր՝ Լեւոն ԱԼեւոն Ա Ռուբինեան

Մլեհ (ծն.թ.անյայտ–1175), Կիլիկեան Հայաստանի իշխան Ռուբէն Բ.-ի խնամակալ 1169-էն։ Կիլիկեան Հայաստանի իշխան՝ 1170 թուականէն:

Կենսագրութիւն

Լեւոն Ա. Ռուբինեանի որդին։ Յաջորդած է եղբօրը՝ Թորոս Բ.–ին։ Հօր գերեվարութեան տարիներուն ապրած է Եդեսիոյ մէջ՝ քեռիին մօտ։ Այնուհետեւ իր եղբայր Ստեփանէի հետ աւելի քան երեք տասնամեակ գլխաւորած է հայկական բանակը, եռանդուն աջակցած է Թորոս Բ.–ին՝ երկրի ազատագրման եւ պետականութեան կայունացման գործերուն մէջ։ Հռչակ ստացած է իր քաջութեամբ ու հմուտ դիւանագիտութեամբ։

1160–ական թթ. 2 կիսուն, արտաքին քաղաքականութեան հարցերուն մէջ հակառակելով Թորոս Բ.–ի հետ, արտաքսուած է երկրէն։ Թորոս Բ.–ի մահէն յետոյ Մլեհը վերադարձած է հայրենիք, գրաւած է իշխանանիստ Վահկան եւ հռչակուած՝ Մեծ իշխան։

1171-72–ին երկրէն վտարելով խաչակիր ասպետներն ու ֆրանկ հոգեւորականները, բռնագրաւած է Կիլիկիոյ մէջ անոնց յատկացուած կալուածները։ Պարտութեան մատնած է խաչակիրներուն աջակցող Անտիոքի դքսութեան եւ Երուսաղէմի թագաւորութեան միացեալ ուժերը։ 1173–ին Հալէպի ամիրա Նուր ատ Տինի զինական օգնութեամբ ջախջախած է բիւզանդական զօրքը, գրաւած է Տարսոն, Ատանա եւ Պոմպէապոլիս քաղաքները, ազատագրած է Դաշտային Կիլիկիոյ մեծ մասը։ Նոյն թուականին Կիլիկեան Հայաստանի նոր մայրաքաղաքը հռչակած է, վերակառուցած է Սիսը։ Մլեհը դաժանօրէն պատժած է իր քաղաքական գիծին ընդդիմացող հայ իշխաններն ու լատինամոլ կղերականները։ Ի վերջոյ Մլեհը դարձած է պալատական դաւադրութեան զոհ։ Ստեփանէի որդին Ռուբէն Բ. դաւադիրները դատապարտած է մահապատիժի, իսկ Մլեհի դին, իր զէնք ու զրահով, ամփոփած է Մեծքար վանքը։

Ընտանիքը

Միջնադարեան աղբիւրներու համաձայն, Մլեհի ընտանիքին մասին շատ քիչ տեղեկութիւններ պահպանուած են։ Ամուսնութեան յստակ թուականը յայտնի չէ։ Յստակ է, որ ան պէտք է ամուսնացած ըլլար այն ժամանակ, երբ լքած էր տաճարականներու միաբանութիւնը, քանի որ միաբանութեան կանոնադրութեան համաձայն անդամները պէտք է կուսակրօն ըլլային։ Մլեհը ամուսնացած էր Կարկայի տէր Վասիլ իշխանի դուստր՝ Սիրուհիի հետ, որ նաեւ Գրիգոր Դ. Տղայ կաթողիկոսի քոյրն էր^[2]։ Ներկայ ուսումնասիրութիւններէն առաջ եկած է կարծիք մը, որ Լեւոն Ա. Ռուբինեան թագաւորի թագադրութեան հրաւիրուածներու ցանկի Սիմանակլայի տէր Սիրուհին եւ Մլեհի կինը նոյն անձնաւորութիւնն է^[3]։

Յայտնի չէ նաեւ, թէ քանի երեխայ ունեցած է։ Ըստ եղած աղբիւրներուն, Մլեհը ունէր Գէորգ անունով զաւակ մը, որուն կը կուրացնեն Լեւոն Մեծագործի հրամանով։ Ըստ Վ. Ռուդ-Կոլենբերգի, Մլեհը ունեցած է քանի մը այլ որդիներ, որոնց մասին տեղեկութիւններ չկան^[4]։

Գործունէութիւնը 1140-1160-ական թուականներուն

1137 թուականի արշաւանքին պատճառով Կիլիկիոյ հայոց իշխանապետութիւնը քանի մը տարի դադրեցաւ գոյութիւն ունենալէ։ Այդ տարիներուն, երբ Մլեհը Եդեսիա կը գտնուէր, որեւէ լուրջ իրադարձութիւն տեղի չէ ունեցած։ Ան սպասած է յարմար առիթի, որպէսզի քաղաքական ասպարէզ իջնէ։ Յովհաննէս կայսեր մահէն յետոյ Թորոսը կը վերադառնայ գերութենէն եւ կ'ազատագրէ հայոց իշխանութիւնը։ Անոր աւագ եղբայրներ Մլեհը եւ Ստեփանէն կը վերադառնան Եդեսիայէն եւ Թորոսի Բ.-ի հետ միասին կը վերականգնեն իշխանապետութիւնը։

1158 թուականին, երբ Ստեփանէն կ'ապստամբի Թորոսի դէմ, Մլեհը չեզոքութիւն կը դրսեւորէ։

1160-ական թուականներէն ի վեր, թէեւ Մլեհը ռազմական գործողութիւններու ընթացքին իր ռազմական ներուժով մեծ աջակցութիւն ցուցաբերած էր Թորոս Բ.-ին, եղբայրներու միջեւ հակասութիւններ առաջացան։

1165 թուականին Մլեհը ապստամբութեան ձեռնարկեց, սակայն ձախողեցաւ։ Այդ պատճաջով ալ Մլեհը հեռացաւ Կիլիկիոյ սահմաններէն։ Անոր միացան նաեւ իր համախոհները, որու պատճառով իշխանապետութիւնը թուլացաւ։ Ռուբինեանի եղբայրներու փոխյարաբերութիւնները մնացին թշնամական մինչեւ Թորոս Բ.-ի մահը^[5]:

...Իսկ նրա(Թորոսի) եղբայր Մլեհը չարաբարոյ եւ անագորոյն մարդ մըն էր եւ խորհեցաւ սպաննել իր եղբայր Թորոսը, եւ համոզեց այլ մարդոց, եւ օր մը՝ մինչ կ'երթային երէներու որսի Մսիսի եւ Ատանայի միջեւ, կամեցաւ Մլեհը այնտեղ սպաննել եղբօրը, բայց Թորոսը, նախաիմաց եղաւ եւ բռնեց Մլեհը ու զօրքին եւ իշխաններուն դիմաց հարցաքննեց, թէ ինչու կը ցանկանար այդ գործը ընել եւ անոնց առջեւ պախարակեց Մլեհը ու տալով իրեն բազում ունեցուածք իշխանութեան համար, ձիեր, ջորիներ, զէնքեր եւ գանձեր, արտաքսեց իր երկրէն եւ այլեւս ոչինչ ըրաւ անոր չարութեան փոխարէն»:
«...իսկ եղբայր նորա (Թորոսի) Մլեհն էր այր չարաբարու եւ անագորոյն, եւ խորհեցաւ սպանանել զեղբայրն իւր զԹորոս, եւ յարեաց յինքն այլս ոմանս ի նոյն խորհուրդ, եւ յաւուր միոջ՝ մինչ գնային յորս երէոց ընդ Մսիս եւ ընդ Ատանա ի մէջ, եւ կամէր Մլեհն անդ սպանանել զեղբայրն, եւ Թորոս նախայիմաց եղեալ եւ զգաստացեալ կալաւ զՄլեհն, եւ առաջի զօրացն եւ իշխանացն /123ա/ հարցաքննեաց թէ էր վասն կամէին զայս գործել. եւ առաջի նոցա պախարակեաց զՄլեհն եւ ամաչեցոյց. եւ յայնժամ ետ նմա բազում կարասի իշխանութեան, ձիս եւ ջորիս, զէնս եւ գանձս, եւ արտաքսեալ եհան զնա ի գաւառէ իւրմէ եւ այլ ոչինչ արար փոխարէն չարեաց նորա»:

Սմբատ Սպարապետ, «Տարեգիրք»^[6]

Ծառայութիւնը Նուր ատ-Տինի արքունիքին մէջ

Կիլիկիայէն արտաքսուելէն ետք, Մլեհը ծառայութեան կ'անցնի Հալէպի էմիր Նուր ատ-Տին իպն Զանգիի արքունիքին մէջ ու անկէ կը ստանայ Կիլիկիոյ Հայոց իշխանութիւնն ու Անտիոքին սահմանակից հայաշատ Կուրուս քաղաքը եւ մերձակայ գաւառները։ Արաբ պատմիչ Իպն ալ-Ասիրը կը նշէ նաեւ, որ Մլեհը Նուր ատ-Տինի կողմէ ֆրանկներու դեմ ձեռնարկած արշաւանքներուն հիմնական կազմակերպիչն էր ու անոր մշտական ուղեկիցը^[7]։

Կիլիկեան Հայաստանը Մլեհի իշխանապետութեան օրօք

1168 թուականին Թորոս Բ-ը որոշեց իշխանութիւնը յանձնել իր մանկահասակ որդիին՝ Ռուբէնին, իսկ վերջինս թողեց քաղաքական ասպարէզը եւ քիչ անց՝ 1169 թուականին, մահացաւ։ Ռուբէնի խնամակալ նշանակուած է Թումաս անունով իշխան մը, որ Թորոսի ազգականներէն էր։ Խնամակալութեան ինստիտուտը Կիլիկեան Հայաստանի պատմութեան մէջ առաջին անգամն էր որ կը դրսեւորուէր^[2]։ Այս իրադարձութիւններու ընթացքին, Մլեհը կը ժամանէ Կիլիկեան Հայաստան եւ կը փորձէ ինքը դառնալ խնամակալ՝ գահաժառանգ Ռուբէնի ամէնամերձաւոր ազգականը ըլլալու հանգամանքով։ Սակայն հայ իշխաններու կողմէ կը մերժուի ու վերադառնալով Նուր ատ-Տինի մօտ՝ թրքական զօրք կը հաւաքէ ու կը պատրաստուի արշաւել՝ զէնքի ուժով հասնելու իր ուզածին^[7]։ Այս լուրն իմանալով՝ հայ իշխանները, երկիրը ասպատակութիւններէն զերծ պահելու համար կը հրաւիրեն Մլեհը ու իրեն կը յանձնեն խնամակալութիւնը։ Այս մասին Միքայել Ասորիի «Ժամանակագրութեան» հայերէն տարբերակներէն մէկուն մէջ գրուած է.

«Այնուհետեւ հայերը զինք (Մլեհին) կանչել տուին իրենց մօտ եւ իրեն յանձնեցին երկրի կէսը։ Ան երդուեցաւ անոնց առջեւ, որ միւս կէսը մնալու է մանկան։ Բայց յետոյ խախտեց երդումը եւ տիրեց ողջ երկրին, անոր բերդերուն ու քաղաքներուն հետ մեկտեղ։»

- Միքայել Ասորի, «Ժամանակագրություն»^[8]

Ստանձնելով խնամակալութիւնը, Մլեհը հաշվեհարդար է տեսնում իր հակառակորդների դեմ։ քանի մը իշխաններ գահաժառանգ Ռուբենին փախցնում են Հռոմկլա՝ հայոց կաթողիկոսի մոտ, որտեղ Ռուբենը սպանվում է 1170 թուականին։ Այդ թուականից սկսած Մլեհը միանձնյա գլխավորում է հայոց իշխանապետութիւնը։ Մլեհը խլում է շատ իշխանների կալվածքները, կենտրոնախույս ազնվականներին արտաքսում է եւ սահմանափակում եկեղեցու միջամտութիւնը պետական գործերին։ Կարեւորելով երկրի ռազմական կարգավիճակը՝ նա կարողացավ ստեղծել մարտունակ բանակ։ Նա հույներից գրավում է Դաշտային Կիլիկիոյ 3 խոշոր քաղաքները՝ Ադանան, Մսիսը եւ Տարսոնը, ու երկիրը վերջնականապես ազատում հունական ու ֆրանկական ներկայութիւնից^[5]։ Ճնշում է Լամբրոնի ապստամբ իշխան Հեթումին^[7]։ Նա քայլեր է ձեռնարկել արտաքին եւ ներքին առեւտրի զարգացման ուղղությամբ, ինչպես նաեւ դրամներ է հատել։ Պատմիչները նշում են, որ Մլեհը իր իշխանութիւնը վարել է խաղաղութեան մեջ ու ծաղկեցրել երկիրը։ Զբաղվել է նաեւ շինարարական հարցերով, որոնք պետութեան համար կենսական նշանակութիւն ունեին։ 1173 թուականին Մլեհը հայոց իշխանապետութեան մայրաքաղաք է հռչակում Լեռնային ու Դաշտային Կիլիկիաների միջեւ գտնվող Սիս քաղաքը^[2]։

Մլեհի արտաքին քաղաքականութիւնը

Հայոց իշխանապետը մեծ յաջողութիւններձեռք բերած է արտաքին քաղաքականութեան մէջ։ Փոխած է Կիլիկիոյ հայոց իշխանապետութեան աւանդական մարտավարութիւնը։ Դաշնակցած է Մերձաւոր Արեւելքի իսլամադաւան պետութիւններու եւ յատկապէս Հալէպի տիրակալ Նուր ատ-Տինի հետ։ Այդ համագործակցութիւնը, թէեւ սխալ կը դիտարկուէր Կիլիկեան Հայաստանի քաղաքական շրջանակներուն կողմէ, բաւական կարճ ժամանակաշրջանի մէջ տուաւ իր դրական արդիւնքները։ Կիլիկիոյ հայկական իշխանապետութիւնը ո՛չ միայն յետ մղեց վտանգաւոր հարեւաններու յարձակումները եւ անվտանգ դարձուց իր իշխանապետութեան սահմանները, այլեւ գրաւեց Կիլիկիոյ դաշտային տարածքները՝ դուրս գալով Միջերկրական ծովի ափ, ինչ որ մեծ յաջողութիւն էր։ Իր ձեռնարկած այս քայլերը նպաստեցին իրեն, որ Կիլիկիոյ հայոց իշխանապետութիւնը ապագային վերածուի թագաւորութեան եւ միջազգային ճանաչում ձեռք բերէ^[2]։

Կրօնական պատկանելիութեան շուրջ

Մլեհ իշխանապետի վերաբերմունքը աշխարհիկ եւ հոգեւոր գործիչներուն նկատմամբ, քրիստոնեաներին վաճառքի հանելը Հալէպի շուկային մէջ, համագործակցութիւնը արաբական եւ թրքական պետութիւններու հետ սխալ կարծիք ստեղծած են, թէ Մլեհը դաւանութեամբ մուսուլման եղած է, ինչ որ միանգամայն սխալ մօտեցում է։ Այդ քայլը կ'ապացուցէ թէ Մլեհը Մանուտ գաւառին մէջ կը կառուցէ վանք մը եւ զայն կը կոչէ Մեծքար, ապա ընծաներ կը մատուցէ վանքին։ Այլ փաստարկներէն նաեւ անոր ամուսնութիւնը Գրիգոր Տղայ կաթողիկոսի քրոջ հետ, հայկական իշխանապետութեան եւ Հալէպի ամիրայութեան կողմէ հատուած դրամները, որոնց մէկ երեսին խաչի նշան եղած է:

Մլեհ իշխանապետը թաղուած է իր իսկ կառուցած վանքին մէջ։ Հարկաւոր է կրօնական քօղէն դուրս դիտել Մլեհի եւ Նուր ատ-Տինի դաշնակցութիւնը, քանի որ ատիկա միայն քաղաքական շահեր կը հետապնդէր^[2]։

Մահը

Մլեհի իշխանութենէն դժգոհ էին որոշ իշխաններ, հոգեւորականներ եւ այլ գործիչներ։ Անոր սպանութեան պատճառներն էին վարած արտաքին քաղաքականութիւնը՝ համագործակցութիւնը իսլամադաւան երկիրներու հետ եւ ներքին խիստ կեդրոնացման քաղաքականութիւնը։ Այդ պատճառով, իր իշխանութեան 5-րդ տարին՝ 1175 թուականին, Մլեհ իշխանապետը կը սպաննուի իր մերձաւորներուն ձեռքով։ Սմբատ Սպարապետը կը նշէ, որ տիրասպանութեան այդ ծանրագոյն մեղքը իրենց վրայ վերցուցած են Ապլղարիպ եւ Ջահան ներքինիները, որոնց Մլեհի յաջորդ եւ եղբօրորդի Ռուբեն Գ-ն խեղդամահ կ'ընէ գետին մէջ։ Հայ պատմիչներէն Մլեհի սպանութեանն անդրադարձած են Վահրամ Րաբունին եւ Սամուէլ Անեցիի երկը շարունակողներէն մէկը, թէեւ անոնք չեն յիշատակեր սպանութեան թուականը^[2]։

Տես նաեւ

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Հայկական սովետական հանրագիտարան — Երևան: 1981. — հատոր 7. — է. 628.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1953"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q123625363"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Հովհաննիսյան Ա., (2022)։ Մլեհ Ռուբինյան. Իշխանապետ Կիլիկիո Հայոց։ Եր.,: ԵՊՀ հրատ.,։ էջեր 30–160։ ISBN ISBN 978-5-8084-2553-8
↑ «The coronation list of the Chronicle attributed to Smbat the Constable: Siruhi, prince of Simanakla»։ Academia.edu։ Grigoryan S.,։ արտագրուած է՝ 17.02.2023
↑ (հայերեն) Մլեհ, 2024-03-12, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AC%D5%A5%D5%B0, վերցված է 2024-10-23
↑ ^5,0 ^5,1 Տեր-Պետրոսյան Լ. (2007)։ Խաչակիրները և հայերը, հատոր Բ։ Եր.։ էջեր 114–149։ ISBN ISBN 978-99941-2-075-8
↑ https://digilib.aua.am/book/333/
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Միքայելյան Գ. (2007)։ Կիլիկիայի հայկական պետության պատմություն։ Եր.: ԵՊՀ հրատ.։ էջ 129։ ISBN ISBN 978-5-8084-0895
↑ Միքայէլ Ասորի, «Ժամանակագրութիւն», 1871 թ. էջ 454-455։

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1238720"_data-entity-id="Q123625363">[[:hy:s:Ինդեքս:Հայկական_Սովետական_Հանրագիտարան_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_7.djvu|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:Երեւան|Երևան]]:_1981._—_հատոր&nbsp;7._—_է.&nbsp;628.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1953"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q123625363"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Հայկական սովետական հանրագիտարան — Երևան: 1981. — հատոր 7. — է. 628.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1953"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q123625363"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[:0-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Հովհաննիսյան Ա., (2022)։ Մլեհ Ռուբինյան. Իշխանապետ Կիլիկիո Հայոց։ Եր.,: ԵՊՀ հրատ.,։ էջեր 30–160։ ISBN ISBN 978-5-8084-2553-8

[3] «The coronation list of the Chronicle attributed to Smbat the Constable: Siruhi, prince of Simanakla»։ Academia.edu։ Grigoryan S.,։ արտագրուած է՝ 17.02.2023

[4] (հայերեն) Մլեհ, 2024-03-12, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%AC%D5%A5%D5%B0, վերցված է 2024-10-23

[:1-5] 5,0 ^5,1 Տեր-Պետրոսյան Լ. (2007)։ Խաչակիրները և հայերը, հատոր Բ։ Եր.։ էջեր 114–149։ ISBN ISBN 978-99941-2-075-8

[6] ttps://digilib.aua.am/book/333/

[:2-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 Միքայելյան Գ. (2007)։ Կիլիկիայի հայկական պետության պատմություն։ Եր.: ԵՊՀ հրատ.։ էջ 129։ ISBN ISBN 978-5-8084-0895

[8] Միքայէլ Ասորի, «Ժամանակագրութիւն», 1871 թ. էջ 454-455։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]