Մարտիրոս Մնակեան

Մարտիրոս Մնակեան
Ծնած է	9 Սեպտեմբեր 1837(1837-09-09)
Ծննդավայր	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է	22 Փետրուար 1920(1920-02-22) (82 տարեկանին)
Մահուան վայր	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն
Քաղաքացիութիւն	Օսմանեան Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Մասնագիտութիւն	դերասան, բեմադրիչ, թատերական գործիչ
Աշխատավայր	Արեւելեան Թատրոն Օսմանյան դրամատիկ թատերախումբ?

Մարտիրոս Մնակեան (9 Սեպտեմբեր 1837(1837-09-09), Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 22 Փետրուար 1920(1920-02-22), Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն), պոլսահայ թատերական գործիչ, բեմադրիչ, դերասան։

Կենսագրութիւն

Ծնած է ­Պո­լիս, 1837-ին։ ­Հաս­գիւ­ղի (­Խաս­գէոյ) «­Ներ­սէ­սեան» վար­ժա­րա­նի շրջանաւարտներէն էր, որ հա­զիւ ու­սու­մը ա­ւար­տած՝ օգ­նա­կան ու­սու­ցի­չի պաշ­տօ­նին կո­չո­ւած էր միեւ­նոյն դպրո­ցին մէջ։

Քսան տարեկանէն նուիրուած է հայ թատրոնին։

Թատերական գործունէութիւն

Հայ ժո­ղո­վուր­դի ար­դի ժա­մա­նակ­ներ մուտ­քը եւ Ազ­գա­յին Զար­թօն­քի շար­ժու­մը թափ ա­ռին յատ­կա­պէս հայ թատ­րո­նի ծաղ­կու­մով, որ հա­ւա­սա­րա­պէս թէ՛ ­Պոլ­սոյ եւ թէ ­Թիֆլիսի մէջ ի մի բե­րաւ հայ գրա­կա­նու­թեան, բե­մա­րո­ւես­տի, կեր­պա­րո­ւես­տի եւ գե­ղան­կար­չու­թեան ե­րի­տա­սարդ նո­ւի­րեալ­նե­րը։

Ընդ­հա­նուր այդ հո­սան­քին սի­րո­ղա­բար միա­ցաւ Մ­նա­կեան 1857-ին։ ­Հայ­ ուսուցիչի նիւ­թա­կան ան­ձուկ պայ­ման­նե­րուն մէջ ապ­րող ե­րի­տա­սարդ Մ­նա­կեա­նին առ­ջեւ թատ­րո­նը բա­ցաւ ինք­նադր­սե­ւորման ու կեան­քի մե­ծա­պէս խոստմ­նա­լից աս­պա­րէզ մը եւ ան շու­տով հե­ռա­ցաւ ու­սուց­չու­թե­նէն ու ամ­բող­ջա­պէս նո­ւի­րո­ւե­ցաւ բե­մա­կան գոր­ծու­նէու­թեան։

Հայ թատ­րո­նի պատ­մու­թեան նո­ւի­րո­ւած իր յու­շե­րուն մէջ, Հ­րանտ Ա­սա­տուր հե­տե­ւեալ հե­տաքրք­րա­կան տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը կը փո­խան­ցէ ­Մար­տի­րոս Մ­նա­կեա­նի բե­մա­կան աշ­խարհ մուտ­քին մա­սին.

Մ­նա­կեա­նի ա­նու­նը ա­ռա­ջի օ­րէն խառ­նո­ւած է Ա­րե­ւե­լեան ­Թատ­րո­նի պատ­մու­թեան։ ­

Հաս­գիւ­ղի ներ­կա­յա­ցում­նե­րէն ետ­ք մաս­նակ­ցած էր ­Բե­րա­յի ա­ռա­ջին ներ­կա­յաց­ման՝ Ա­րիս­տո­տէ­մի, որ­մէ Մ­նա­կեա­նի բաժ­նին 500 ղրուշ գո­յա­ցած էր։ Մ­նա­կեան այն­չափ եր­ջա­նիկ էր, որ այդ օ­րը ա՛լ կ­’ո­րո­շէր թո­ղուլ ու­սուց­չու­թիւ­նը եւ ինք­զին­քը տալ դե­րա­սա­նու­թեան։

«Իր յա­ջո­ղու­թիւ­նը քա­ջա­լե­րիչ ե­ղած էր եւ փայ­լուն ա­պա­գայ մը կը պսպղաց­նէր իր հմա­յո­ւած աչ­քե­րուն առ­ջեւ։ Ուս­տի իս­կոյն գա­ցեր էր միա­նայ ա­ռա­ջին օ­րէն Ա­րե­ւե­լեան Թատ­րո­նի խում­բին եւ «­Մե­ղու» կը յի­շէ զայն ա­ռանց մա­կա­նու­նի՝ «Պ. ­Մար­տի­րոս»ի վրայ խօ­սե­լով ա­ռա­ջին ներ­կա­յաց­ման առ­թիւ իսկ։ Ետ­քէն թեր­թե­րը կը խօ­սին «Մ­նա­կեան»ի վրայ, մա­նա­ւանդ երբ ­Վար­դո­վեա­նի հետ Իզմիր կ­’եր­թայ, ուր մեծ յա­ջո­ղու­թիւն կը գտնէ 1862-ին։ Այս­պէս, Ա­րե­ւե­լեան ­Թատ­րո­նի երկ­րորդ տա­րեշր­ջա­նին Մ­նա­կեանն ալ, Վար­դո­վեա­նի պէս, կը հե­ռա­նայ Ա­րե­ւե­լեան ­Թատ­րո­նի խում­բէն, հա­ւա­նա­բար չկրնա­լով հան­դուր­ժել այն ա­ռաջ­նա­կարգ դիր­քին, զոր ձեռք բե­րած էր Էք­շեան, նիւ­թա­պէս վա­յե­լե­լով ա­ռիւ­ծի բա­ժի­նը թա­տե­րա­կան հայսոյթներէն եւ ա­ռա­ջին դե­րե­րուն մէջ, գրա­ւե­լով միշտ թա­տե­րա­բե­մը, ուր կ՛ար­ժա­նա­նար ժո­ղո­վուր­դին ջերմ ծա­փե­րուն»։

Զ­միւռ­նիոյ մէջ իր գտած ջերմ ըն­դու­նե­լու­թե­նէն խան­դա­վառ, Մ­նա­կեան քա­նի մը հայ, յոյն եւ թուրք դե­րա­սան ըն­կեր­նե­րով կը հիմ­նէ «­Վաս­պու­րա­կան» թա­տե­րա­խում­բը, որ յատ­կա­պէս ֆրան­սա­կան ե­րաժշ­տա­խառն կա­տա­կեր­գու­թիւն­նե­րով լայն հա­սա­րա­կու­թիւն կը գրա­ւէ։ Այս շրջա­նին կ­՛ա­մուս­նա­նայ եւ բե­մա­կան իր գոր­ծու­նէու­թեան կող­քին կը վե­րա­դառ­նայ ուսուցչութեան՝ նախ Ադ­րիա­նա­պոլ­սոյ (Է­տիր­նէ) մէջ, ա­պա՝ վերս­տին ­Պո­լիս։ Ու­սուց­չու­թիւ­նը բնաւ ար­գելք մը չե­ղաւ, որ­պէս­զի Մ­նա­կեան՝ ար­դէն իբ­րեւ հան­րա­ծա­նօթ դե­րա­սան եւ թատ­րո­նի ղե­կա­վար, նոր թա­փով լծո­ւի բե­մա­կան գոր­ծու­նէու­թեան։ ­Կը գոր­ծակ­ցի «­Մա­ղա­քեան ­Թատ­րոն»ին, ­Կէ­տիկ Փա­շա­յի ­Թատ­րո­նին եւ, թուրք դե­րա­սան իր ըն­կեր­նե­րու հրաւէրով, Օս­մա­նեան Թա­տե­րա­կան Ըն­կե­րակ­ցու­թեան հետ։

Պո­լի­սով չսահ­մա­նա­փա­կո­ւե­ցաւ Մ­նա­կեա­նի հե­տա­գայ գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։ Պ. Ա­դա­մեա­նի, Ա­րու­սեա­կի եւ ­Սի­րա­նոյ­շի ար­ժէ­քով մե­ծա­տա­ղանդ դե­րա­սան­նե­րու հետ, Մ­նա­կեան շա­րու­նակ թա­տե­րա­կան ե­լոյթ­նե­րով շրջա­գա­յե­ցաւ ոչ միայն Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին (հայ­կա­կան նա­հանգ­նե­րէն մին­չեւ ­Թե­սա­ղո­նի­կէ ու Ե­գիպ­տոս, պար­բե­րա­բար վե­րա­դառ­նա­լով Զ­միւռ­նիա եւ Է­տիր­նէ), այ­լեւ՝ հա­սաւ մին­չեւ ­Թիֆ­լիս, ուր ռու­սա­կան թա­տե­րա­խաղ­նե­րու մէջ իր ստանձ­նած կա­տա­կեր­գա­կան փայ­լուն դե­րե­րով՝ ուղ­ղա­կի հմա­յեց հայ, վրա­ցի եւ ռուս հան­դի­սա­տե­սը։

Մար­տի­րոս Մ­նա­կեան ա­նու­րա­նա­լիօ­րէն մեծ ներդ­րում ու­նե­ցաւ նաեւ թրքա­կան թատ­րո­նի ծաղ­կու­մին մէջ։ ­Նոյ­նինքն թրքա­կան աղ­բիւր­նե­րը յա­տուկ կարեւորութեամբ ու գնա­հա­տան­քով կ­՛անդ­րա­դառ­նան հայ բե­մի վար­պե­տին ա­ւան­դին՝ իբ­րեւ օս­մա­նեան թատ­րո­նի զար­գաց­ման նա­խա­կա­րա­պետ­նե­րէն մէ­կը։

1900ա­կան­նե­րուն Մ­նա­կեան ղե­կա­վար գոր­ծու­նէու­թիւն ու­նե­ցաւ թրքա­կան մե­ծա­գոյն թատ­րոն­նե­րուն մէջ, յատ­կա­պէս Օս­ման­լը Տ­ռամ ­Քոմ­փա­նիա­սիի (Օս­մա­նեան Թատերական Ըն­կե­րակ­ցու­թիւն) հետ, որ Մ­նա­կեա­նի եւ ըն­կեր­նե­րու իբեմադրած ա­ւե­լի քան 250 գոր­ծե­րու բե­մա­կա­նա­ցու­մով՝ կը նկա­տո­ւի 20-րդ ­դա­րաս­կիզ­բի թրքա­կան թատ­րո­նի մե­ծա­գոյն ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը։ Իր այդ վաս­տա­կին հա­մար Մ­նա­կեան թա­տե­րա­կան դա­սա­ւան­դու­թեան հրա­ւի­րո­ւե­ցաւ Օս­մա­նեան ­Պե­տա­կան Ե­րաժշ­տա­նո­ցին մէջ։

1912-ին, պե­տա­կան շու­քով տօ­նո­ւե­ցաւ Մ­նա­կեա­նի թա­տե­րա­կան գոր­ծու­նէու­թեան յիս­նա­մեա­կը եւ հայ թատ­րո­նի վար­պե­տը ար­ժա­նա­ցաւ ­Սուլ­թա­նի յա­տուկ շքան­շա­նին։

Մարտիրոս Մնակեան կը մահանայ 1916-ին, երբ ա­ռող­ջա­կան վի­ճակն ու սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դին ազ­գա­յին մեծ ող­բեր­գու­թիւ­նը՝ թրքա­կան պե­տու­թեան գոր­ծադ­րած ցեղասպանական ո­ճի­րը ամ­բող­ջա­պէս ինք­նամ­փոփ դար­ձու­ցին կեն­սու­րախ եւ կեն­սա­յորդ հայ դե­րա­սա­նա­պե­տը։

Գրականութիւն

• «Թատերական Դէմքեր», Նշան Պէշիկթաշլեան, Գէորգ Մելիտինեցի Գրական Մրցանակ, էջ 139-193։