Ծարիր

Ծարիր[1], քիմիական տարր, նշանակումը՝ Sb (լատ.՝ Stibium-էն), կարգահամարը՝ 51 է, հիւլէական զանգուածը՝ 121.75։ Պարբերական համակարգի 5րդ պարբերութեան 5րդ խումբի քիմիական տարր։ Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ 121Sb (57.25%) եւ 123Sb (42.75%)։

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծարիրը յայտնի է տակաւին հնագոյն ժամանակներէն։ Արեւելքի երկիրներուն մէջ ան կիրառուած է մօտ 5000 տարի առաջ՝ անօթներ եւ սպասքներ պատրաստելու համար։ Ք.Ա. 19րդ դարուն Հին Եգիպտոսին մէջ ծարիրափայլի փոշին (բնական Sb2S3) օգտագործած են հոները սեւցնելու համար։ Հին Յունաստանին մէջ ծարիրը յայտնի եղած էր որպէս stimi եւ stibi, հոստեղէն ալ՝ լատ.՝ stibium-ը։ Եւրոպական քանի մը լեզուներուն մէջ ընդունուած է նաեւ antimonium անուանումը։ Եգիպտացիները ծարիրը կը պատկերէին

034
D46
G17F21
D4

գաղափարագիրի տեսքով:

Քիմիական Յատկութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Երկրակեղեւին ծարիրի պարունակութիւնը 5•10−5% է (ըստ զանգուածի)։ Ամենատարածուած միներալը ծարիրափայլն է՝ Sb2S3։ Ծարիրը յայտնի է քանի մը ալոտրոպ ձեւափոխութիւններով։ Սովորական գորշ ծարիրը ճերմակ֊արծաթափայլ մետաղ մըն է, խտութիւնը՝ 6690 քկ/մ³, հալման ջերմաստիճանը՝ 630, 5°C, եռմանը՝ 1635-1645°C։ Միացութիւններուն մէջ կը ցուցաբերէ +5, + 3 եւ -3 արժէքականութիւն։ Սովորական ջերմաստիճանին օդին մէջ ծարիրը չ'օքսիտանար, հալման ջերմաստիճանէն բարձր տաքցնելու պարագային կ'այրի՝ յառաջացնելով Sb2O3 օքսիտը (ճերմակ ծուխ)։

Ծարիրի հանքաքարի բնակտոր
Ծարիրի կազային հնգափղուորիտի (SbF5) կառուցուածքը

Աշխոյժ կը փոխազդէ հալոկեններու հետ՝ տալով եռարժէք հալոկենիտներ։ Միացութիւններ կը յառաջացնէ արսէնի, ծծումբի եւ լուսաբերի հետ (հալելով). ազոտի եւ ջրածինի հետ՝ չ'առաջացներ, ծարիրաջրածինը կը ստացուի անուղղակի ճամբով։ Ջուրի եւ նօսր թթուներու հետ չի փոխազդեր։ Դանդաղ կը փոխազդէ խիտ աղաթթուի եւ ծծմբական թթուի հետ՝ յառաջացնելով համապատասխանաբար՝ SbCl3 եւ Sb2 (SO4)3 աղերը։ Խիտ ազոտական թթուով կ'օքսիտանայ՝ յառաջացնելով բարձրարժէք օքսիտ, որ կը նստի xSb2O3yH2O բաղադրութեամբ։ Թթուածինի հետ ծարիրը կը յառաջացնէ Sb2O3, Sb2O4 եւ Sb2O5 օքսիտները։

Եռարժէք ծարիրի հիտրօքսիտը՝ Sb (OH)3, գոյութիւն ունի միայն ջրային լուծոյթին մէջ։

Ծարիրի միջմետաղական միացութիւնները (AlSb, GaSb, InSb եւ այլն) կիսահաղորդիչներ են։ Բազմաթիւ մետաղներուն հետ ծարիրը կը յառաջացնէ տարբեր համաձուլուածքներ, որոնց վրայ ալ հիմնուած է անոր կիրառութիւնը։

Կիրառութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Միացութիւնները օգտագործուած են օրկանական սինթեզով (օրինակ՝ SbCl3, SbCl5), ռետինի արդիւնաբերութեան (Sb2S3, Sb2S5) եւ այլ բնագաւառներու մէջ։ Կը մտածուի հանքը (սուլֆիտային կամ օքսիտային) մետաղագործական կամ հրամետաղագործական եղանակներով մշակել։

Ծարիրը օրկանիզմի մէջ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծարիրի պարունակութիւնը (100 կ. չոր նիւթին) բոյսերուն մէջ 0.006 մկ. է, ծովային կենդանիներու օրկանիզմին մէջ՝ 0.02 մկ., ցամաքային կենդանիներուն մօտ՝ 0.0006 մկ.։ Ծարիրը կենդանիներու եւ մարդու օրկանիզմ կը մտնէ շնչառական գործարաններու կամ ստամոքսաղիքային համակարգի միջոցով։ Ծարիրի կենսաբանական դերը յայտնի չէ։ Ծարիրն ընտրողաբար կը կուտակուի վահանաձեւ գեղձին, լեարդին, փայծաղին մէջ։ Ծարիրի սահմանային թոյլատրելի քանակութիւնը 10−5-10−7 կրամ է՝ 100 կ. չոր հիւսուածքին մէջ։

Պաշարները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

USGS վիճակագրութեան համաձայն ծարիրի ներկայիս պաշարները պիտի սպառուին 13 տարիներու ընթացքին: Թէեւ կը սպասուին նոր պաշարներու յայտնաբերումը:

2015-ին աշխարհի ծարիրի պաշարը
Երկիր Պաշարներ
(ծարիրի
պարունակութեան
թոն)
Ընդհանուրի %-ը
 Չինաստան Չինաստանի ԺՀ 950,000 47.81
 Ռուսաստան Ռուսիոյ դաշնութիւն 350 000 17.61
Կաղապար:Country data Բոլիվիա Պոլիվիա 310 000 15.60
Կաղապար:Country data Ավստրալիա Աւստրալիա 140 000 7.05
 ԱՄՆ Միացեալ Նահանգներ 60 000 3.02
Կաղապար:Country data Տաջիկստան Թաճիքստան 50 000 2.52
Կաղապար:Country data Հարաւային Ափրիկէ Հարաւ-Ափրիկեան հանր. 27 000 1.36
Այլ երկիրներ 100 000 5.03
Ամբողջ աշխարհ 1 987 000 100.0

Կաղապար:Սեղմ Պարբերական Աղիւսակ

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]