Անապատներ
Անապատ, ծայրայեղ չորային, ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխութեամբ շրջան է, ուր շոգիացումը ջուրի բաց մակերեսէն 7-ից 30 անգամ կը գերազանցէ մթնոլորտային տեղումներու քանակին։ Երկրագունդի անապատներու ընդհանուր տարածութիւնը 15–20 մլն. կմ² է[1]։ Անապատները, բացառութեամբ սառցային անապատներու, առաջացեր են խոնաւութեան պակասի պատճառով։ Կը բնութագրուին աննշան տեղումներով, տաք ամառներով, շոգիացման արտակարգ չափերով, հողի եւ օդի ջերմաստիճանի օրական ու տարեկան մեծ տատանումներով, մակերեսային ջուրերու մշտական հոսքի (բացառութեամբ «տարանցիկ» գետերու) բացակայութեամբ, հողի վերին շերտի մէջ աղերու կուտակումով, բուսածածկոյթի նոսրութեամբ կամ բացակայութեամբ։ Կլիման չորային է։ Ամռանը խոնաւութիւնը կ'իջնէ մինչեւ 14%, ամիսներ շարունակ երկինքը պարզ է։ Արեւոտ օրերու թիւը բարեխառն գօտին անապատներու մէջ կը հասնէ 197 (Կուշկա), արեւադարձայիններու մէջ՝ 295 օրուայ, առաւելագոյն ջերմաստիճանը համապատասխանաբար կը հասնի 49,5 °C և 58 °C։ Արեւի տակ աւազի մակերեւոյթը կը տաքնայ մինչեւ 90 °C։ Ջերմաստիճանի տարեկան տատանումը 90 °C է, օրականը՝ 30 °C։ Տեղումներու տարեկան միջին քանակը Միջին Ասիայի անապատներու մէջ 60–175 մմ է, Կեդրոնական Ասիայի մէջ՝ 9 մմ (Թաքլա-Մաքան), արեւադարձային անապատներու մէջ 100 մմ–էն պակաս։ Հիւսիսային եւ Հարաւ–Արեւմտեան Ափրիկէյի, ինչպէս նաեւ Հարաւային Ամերիկայի արեւմուտքի անապատներու մէջ տարիներ շարունակ անձրեւներ չեն տեղար, սակայն հազուադէպ կ'ըլլան տեղատարափներ։ Մակերեսային ջուրերը (բացառութեամբ «տարանցիկ» գետերու) կը գոյանան մթնոլորտային տեղումներէն եւ կը մնան քանի մը ժամ կամ առաւելագոյնը՝ քանի մը օր։ Ստորերկրեայ ջուրեր կան բոլոր անապատներու մէջ, կը գտնուին փոքր խորութիւններու մէջ եւ աղի են։ Անուշահամ ջուրերը կ'առաջանան գետերու կամ տեղումներու ծծանցումէն։ Բուսականութեան թոյլ զարգացումն ու նոսր ծածկոյթը, հիմնահողերու մերկութիւնն ու ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխութիւնները կը նպաստեն սաստիկ հողմահարմանը՝ ընդհուպ աւազի եւ փոշիի առաջացումը։
Տարածման շրջաններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Անապատներու բնական գօտիները ինկած է մայրցամաքներու բարեխառն, մերձարեւադարձային եւ արեւադարձային գօտիներու ներքին շրջաններուն մէջ։ Անապատները տարածուած են բոլոր մայր ցամաքներու վրայ։Անտարկտիդայի մէջ կը տիրապետէ սառցային գօտին (անտարկտիկական սառցային անապատներ) ։
Կլիմայ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Անապատներու գօտին կը բնութագրուի չոր, ցամաքային կլիմայով, օրական եւ տարեկան ջերմաստիճաններու մեծ տատանումներով։ Անապատներու մէջ շոգիացումը քանի մը անգամ կը գերազանցէ տեղումներու քանակին, խոնաւութեան գործակիցը կը կազմէ 0,1 - 0,2։
Ամռանը շատ տաք է։ Յուլիսի միջին ջերմաստիճանը +28 +30 °C է, իսկ առաւելագոյնը՝ +58,1 °C (Սահարա)։ Աւազը կը տաքնայ մինչեւ +80 °C։ Ձմռանը ցուրտ է։ Յունուարի միջին ջերմաստիճանը -5 -10 °C է, երբեմն՝ -50 °C (բարեխառն գօտիի) մէջ։ Տարեկան տեղումները քիչ են, առաւելագոյնը՝ 100 - 200 մմ., իսկ որոշ անապատներու մէջ՝ 50 մմ[2]։
Տեղումներու մեծ մասը դիտուած է գարնանը։ Կիսաանապատներու մէջ տեղումները 250 - 5000 մմ են, կանաչով ծածկուելու ժամանակ կը վերածուին տափաստաններու:[1][3]
Խոշոր անապատներ[4][Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
| Անուանում | Տարածք, հազ. կմ² | Առաւելագոյն բարձրութիւն, մ. | Առաւելագոյն ջերմաստիճան, °С | Նուազագոյն ջերմաստիճան, °С | Տեղումներու տարեկան միջին քանակը, մմ. |
|---|---|---|---|---|---|
| Միջին Ասիա եւ Ղազախստան | |||||
| Կարակում | 350 | 100 - 500 | + 50 | −35 | 70 - 100 |
| Ուստյուրտ եւ Մանգիստաու | 200 | 200 - 300 | + 42 | −40 | 80 - 150 |
| Կզլկում | 300 | 50 - 300 | + 45 | −32 | 70 - 180 |
| Մերձարալյան Կարակումներ | 35 | 400 | + 42 | −42 | 130 - 200 |
| Բետպակ-Դալա | 75 | 300 - 350 | + 43 | −38 | 100 - 150 |
| Մույունկում | 40 | 100 - 660 | + 40 | −45 | 170 - 300 |
| Կեդրոնական Ասիա | |||||
| Տակլա Մական | 271 | 800 - 1500 | + 37 | −27 | 50 - 75 |
| Ալաշան | 170 | 800 - 1200 | + 40 | −22 | 70 - 150 |
| Պեյշան | 175 | 900 - 2000 | + 38 | −24 | 40 - 80 |
| Օրտոս | 95 | 1100 - 1500 | + 42 | −21 | 150 - 300 |
| Ցայտամ | 80 | 2600 - 3100 | + 30 | −20 | 50 - 250 |
| Կօպի | 1050 | 900 - 1200 | + 45 | −40 | 50 - 200 |
| Իրանական բարձրավանդակ | |||||
| Դաշթե Քևիր | 55 | 600 - 800 | + 45 | −10 | 60 - 100 |
| Դաշթե Լութ | 80 | 200 - 800 | + 44 | −15 | 50 - 100 |
| Ռեգիսթան | 40 | 500 - 1500 | + 42 | −19 | 50 - 100 |
| Արաբական թերակղզի եւ Մերձաւոր Արեւելք | |||||
| Ռուբ ալ-Խալի | 60 | 100 - 500 | + 47 | −5 | 25 - 100 |
| Նեֆուտ | 80 | 600 - 1000 | + 54 | −6 | 50 - 100 |
| Ալ-Դահնա | 54 | 450 | + 45 | −7 | 500 - 100 |
| Սուրիական անապատ | 101 | 500 - 800 | + 47 | −11 | 100 - 150 |
| Հիւսիսային Ափրիկէ | |||||
| Սահարա | 7000 | 200 - 500 | + 59 | −5 | 25 - 200 |
| Լիպիական անապատ | 1934 | 100 - 500 | + 58 | −4 | 25 - 100 |
| Նուպիական անապատ | 1240 | 350 - 1000 | +53 | −2 | 25 |
| Հարաւային Ափրիկէ | |||||
| Նամիպ | 150 | 200 - 1000 | + 40 | −4 | 2 - 75 |
| Կալահարի | 600 | 900 | + 42 | −9 | 100 - 500 |
| Կարու | 120 | 450 - 750 | + 44 | −11 | 100 - 300 |
| Հինդուստան թերակղզի | |||||
| Թար | 300 | 350 - 450 | + 48 | −1 | 150 - 500 |
| Թխալ | 26 | 100 - 200 | + 49 | −2 | 50 - 200 |
| Հիւսիսային Ամերիկա | |||||
| Մեծ Աւազան | 1036 | 100 - 1200 | + 41 | −14 | 100 - 300 |
| Մոհավե | 30 | 600 - 1000 | + 56,7 | −6 | 45 - 100 |
| Սոնորա | 355 | 900 - 1000 | + 44 | −4 | 50 - 250 |
| Չիուաուա | 100 | 900 - 1800 | + 42 | −6 | 75 - 300 |
| Հարաւային Ամերիկա | |||||
| Ատակամա | 90 | 300 - 2500 | + 30 | −15 | 10 - 50 |
| Պատագոնիա | 400 | 600 - 800 | + 40 | −21 | 150 - 200 |
| Աւստրալիա | |||||
| Մեծ Աւազային անապատ | 360 | 400 - 500 | + 44 | + 2 | 125 - 250 |
| Կիպսոնի անապատ | 240 | 300 - 500 | + 47 | 0 | 200 - 250 |
| Մեծ Վիքթորիա անապատ | 350 | 200 - 700 | + 50 | −3 | 125 - 250 |
| Սիմփսոնի անապատ | 300 | 0 - 200 | + 48 | −6 | 100 - 150 |
Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- ↑ 1,0 1,1 «What is a desert?»։ United States Geological Survey։ արտագրուած է՝ 2013-05-23
- ↑ Marshak (2009)։ Essentials of Geology, 3rd ed.։ W. W. Norton & Co։ էջ 452։ ISBN 978-0-393-19656-6
- ↑ Smith, Jeremy M. B.։ «Desert»։ Encyclopædia Britannica online։ արտագրուած է՝ 2013-09-24
- ↑ «The World's Largest Deserts»։ Geology.com։ արտագրուած է՝ 2013-05-12
Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է Հայկական սովետական հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
|