Անապատներ

Jump to navigation Jump to search
     Անապատներ      Կիսաանապատներ      Թունտրա      Սառցադաշտեր

Անապատ, ծայրայեղ չորային, ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխութեամբ շրջան է, ուր շոգիացումը ջուրի բաց մակերեսէն 7-ից 30 անգամ կը գերազանցէ մթնոլորտային տեղումներու քանակին։ Երկրագունդի անապատներու ընդհանուր տարածութիւնը 15–20 մլն. կմ² է[1]։ Անապատները, բացառութեամբ սառցային անապատներու, առաջացեր են խոնաւութեան պակասի պատճառով։ Կը բնութագրուին աննշան տեղումներով, տաք ամառներով, շոգիացման արտակարգ չափերով, հողի եւ օդի ջերմաստիճանի օրական ու տարեկան մեծ տատանումներով, մակերեսային ջուրերու մշտական հոսքի (բացառութեամբ «տարանցիկ» գետերու) բացակայութեամբ, հողի վերին շերտի մէջ աղերու կուտակումով, բուսածածկոյթի նոսրութեամբ կամ բացակայութեամբ։ Կլիման չորային է։ Ամռանը խոնաւութիւնը կ'իջնէ մինչեւ 14%, ամիսներ շարունակ երկինքը պարզ է։ Արեւոտ օրերու թիւը բարեխառն գօտին անապատներու մէջ կը հասնէ 197 (Կուշկա), արեւադարձայիններու մէջ՝ 295 օրուայ, առաւելագոյն ջերմաստիճանը համապատասխանաբար կը հասնի 49,5 °C և 58 °C։ Արեւի տակ աւազի մակերեւոյթը կը տաքնայ մինչեւ 90 °C։ Ջերմաստիճանի տարեկան տատանումը 90 °C է, օրականը՝ 30 °C։ Տեղումներու տարեկան միջին քանակը Միջին Ասիայի անապատներու մէջ 60–175 մմ է, Կեդրոնական Ասիայի մէջ՝ 9 մմ (Թաքլա-Մաքան), արեւադարձային անապատներու մէջ 100 մմ–էն պակաս։ Հիւսիսային եւ Հարաւ–Արեւմտեան Ափրիկէյի, ինչպէս նաեւ Հարաւային Ամերիկայի արեւմուտքի անապատներու մէջ տարիներ շարունակ անձրեւներ չեն տեղար, սակայն հազուադէպ կ'ըլլան տեղատարափներ։ Մակերեսային ջուրերը (բացառութեամբ «տարանցիկ» գետերու) կը գոյանան մթնոլորտային տեղումներէն եւ կը մնան քանի մը ժամ կամ առաւելագոյնը՝ քանի մը օր։ Ստորերկրեայ ջուրեր կան բոլոր անապատներու մէջ, կը գտնուին փոքր խորութիւններու մէջ եւ աղի են։ Անուշահամ ջուրերը կ'առաջանան գետերու կամ տեղումներու ծծանցումէն։ Բուսականութեան թոյլ զարգացումն ու նոսր ծածկոյթը, հիմնահողերու մերկութիւնն ու ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխութիւնները կը նպաստեն սաստիկ հողմահարմանը՝ ընդհուպ աւազի եւ փոշիի առաջացումը։

Տարածման շրջաններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սահարա անապատը տիեզերքէն

Անապատներու բնական գօտիները ինկած է մայրցամաքներու բարեխառն, մերձարեւադարձային եւ արեւադարձային գօտիներու ներքին շրջաններուն մէջ։ Անապատները տարածուած են բոլոր մայր ցամաքներու վրայ։Անտարկտիդայի մէջ կը տիրապետէ սառցային գօտին (անտարկտիկական սառցային անապատներ) ։

Կլիմայ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Անապատներու գօտին կը բնութագրուի չոր, ցամաքային կլիմայով, օրական եւ տարեկան ջերմաստիճաններու մեծ տատանումներով։ Անապատներու մէջ շոգիացումը քանի մը անգամ կը գերազանցէ տեղումներու քանակին, խոնաւութեան գործակիցը կը կազմէ 0,1 - 0,2։

Ամռանը շատ տաք է։ Յուլիսի միջին ջերմաստիճանը +28 +30 °C է, իսկ առաւելագոյնը՝ +58,1 °C (Սահարա)։ Աւազը կը տաքնայ մինչեւ +80 °C։ Ձմռանը ցուրտ է։ Յունուարի միջին ջերմաստիճանը -5 -10 °C է, երբեմն՝ -50 °C (բարեխառն գօտիի) մէջ։ Տարեկան տեղումները քիչ են, առաւելագոյնը՝ 100 - 200 մմ., իսկ որոշ անապատներու մէջ՝ 50 մմ[2]։

Տեղումներու մեծ մասը դիտուած է գարնանը։ Կիսաանապատներու մէջ տեղումները 250 - 5000 մմ են, կանաչով ծածկուելու ժամանակ կը վերածուին տափաստաններու:[1][3]

Քարաք

Խոշոր անապատներ[4][Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

global map of deserts
Աշխարհի խոշորագոյն անապատները քարտէզին (ոչ բեւեռային)
Անուանում Տարածք, հազ. կմ² Առաւելագոյն բարձրութիւն, մ. Առաւելագոյն ջերմաստիճան, °С Նուազագոյն ջերմաստիճան, °С Տեղումներու տարեկան միջին քանակը, մմ.
Միջին Ասիա եւ Ղազախստան
Կարակում 350 100 - 500 + 50 −35 70 - 100
Ուստյուրտ եւ Մանգիստաու 200 200 - 300 + 42 −40 80 - 150
Կզլկում 300 50 - 300 + 45 −32 70 - 180
Մերձարալյան Կարակումներ 35 400 + 42 −42 130 - 200
Բետպակ-Դալա 75 300 - 350 + 43 −38 100 - 150
Մույունկում 40 100 - 660 + 40 −45 170 - 300
Կեդրոնական Ասիա
Տակլա Մական 271 800 - 1500 + 37 −27 50 - 75
Ալաշան 170 800 - 1200 + 40 −22 70 - 150
Պեյշան 175 900 - 2000 + 38 −24 40 - 80
Օրտոս 95 1100 - 1500 + 42 −21 150 - 300
Ցայտամ 80 2600 - 3100 + 30 −20 50 - 250
Կօպի 1050 900 - 1200 + 45 −40 50 - 200
Իրանական բարձրավանդակ
Դաշթե Քևիր 55 600 - 800 + 45 −10 60 - 100
Դաշթե Լութ 80 200 - 800 + 44 −15 50 - 100
Ռեգիսթան 40 500 - 1500 + 42 −19 50 - 100
Արաբական թերակղզի եւ Մերձաւոր Արեւելք
Ռուբ ալ-Խալի 60 100 - 500 + 47 −5 25 - 100
Նեֆուտ 80 600 - 1000 + 54 −6 50 - 100
Ալ-Դահնա 54 450 + 45 −7 500 - 100
Սուրիական անապատ 101 500 - 800 + 47 −11 100 - 150
Հիւսիսային Ափրիկէ
Սահարա 7000 200 - 500 + 59 −5 25 - 200
Լիպիական անապատ 1934 100 - 500 + 58 −4 25 - 100
Նուպիական անապատ 1240 350 - 1000 +53 −2 25
Հարաւային Ափրիկէ
Նամիպ 150 200 - 1000 + 40 −4 2 - 75
Կալահարի 600 900 + 42 −9 100 - 500
Կարու 120 450 - 750 + 44 −11 100 - 300
Հինդուստան թերակղզի
Թար 300 350 - 450 + 48 −1 150 - 500
Թխալ 26 100 - 200 + 49 −2 50 - 200
Հիւսիսային Ամերիկա
Մեծ Աւազան 1036 100 - 1200 + 41 −14 100 - 300
Մոհավե 30 600 - 1000 + 56,7 −6 45 - 100
Սոնորա 355 900 - 1000 + 44 −4 50 - 250
Չիուաուա 100 900 - 1800 + 42 −6 75 - 300
Հարաւային Ամերիկա
Ատակամա 90 300 - 2500 + 30 −15 10 - 50
Պատագոնիա 400 600 - 800 + 40 −21 150 - 200
Աւստրալիա
Մեծ Աւազային անապատ 360 400 - 500 + 44 + 2 125 - 250
Կիպսոնի անապատ 240 300 - 500 + 47 0 200 - 250
Մեծ Վիքթորիա անապատ 350 200 - 700 + 50 −3 125 - 250
Սիմփսոնի անապատ 300 0 - 200 + 48 −6 100 - 150


Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «What is a desert?»։ United States Geological Survey։ արտագրուած է՝ 2013-05-23 
  2. ↑ Marshak (2009)։ Essentials of Geology, 3rd ed.։ W. W. Norton & Co։ էջ 452։ ISBN 978-0-393-19656-6 
  3. ↑ Smith, Jeremy M. B.։ «Desert»։ Encyclopædia Britannica online։ արտագրուած է՝ 2013-09-24 
  4. ↑ «The World's Largest Deserts»։ Geology.com։ արտագրուած է՝ 2013-05-12 


Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մըը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։  CC-BY-SA-icon-80x15.png
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Անապատներ&oldid=178104» էջէն