Անապատներ

Խմբագրել յղումները
     Անապատներ      Կիսաանապատներ      Թունտրա      Սառցադաշտեր

Անապատ, ծայրահեղ չոր, ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխութեամբ շրջան մըն է, ուր գոլորշիացումը ջուրի բաց մակերեսէն 7-էն 30 անգամ կը գերազանցէ մթնոլորտային տեղումներու քանակը։ Երկրագունդին անապատներուն ընդհանուր տարածութիւնը 15-20 մլն. Քմ² է։ Անապատները, բացառութեամբ սառցային անապատներու, յառաջացած են խոնաւութեան պակասի պատճառով։ Կը բնութագրուին աննշան տեղումներով, տաք ամառներով, գոլորշիացման արտակարգ չափերով, հողի եւ օդի ջերմաստիճանի օրական ու տարեկան մեծ տատանումներով, մակերեսային ջուրերու մշտական հոսքի (բացառութեամբ «տարանցիկ» գետերու) բացակայութեամբ, հողի վերին շերտին մէջ աղերու կուտակումով, բուսածածկոյթի նօսրութեամբ կամ բացակայութեամբ։ Կլիման չոր է։ Ամրան խոնաւութիւնը կ'իջնէ մինչեւ 14%, ամիսներ շարունակ երկինքը պարզ է։ Պայծառ օրերու թիւը բարեխառն գօտիի անապատներուն մէջ կը հասնի 197 (Կուշկա), արեւադարձայիններուն մէջ՝ 295 օրուան, առաւելագոյն ջերմաստիճանը համեմատաբար կը հասնի 49,5 °C եւ 58 °C։ Արեւուն տակ աւազին մակերեւոյթը կը տաքնայ մինչեւ 90 °C։ Ջերմաստիճանին տարեկան տատանումը 90 °C է, օրականը՝ 30 °C։ Տեղումներու տարեկան միջին քանակը Միջին Ասիոյ անապատներուն մէջ 60-175 մմ է, Կեդրոնական Ասիոյ մէջ՝ 9 մմ (Տակլա-Մական), արեւադարձային անապատներուն մէջ՝ 100 մմ-էն պակաս։

Հիւսիսային եւ Հարաւ- Արեւմտեան Ափրիկէի, ինչպէս նաեւ Հարաւային Ամերիկայի արեւմուտքի անապատներուն մէջ տարիներ շարունակ անձրեւներ չեն տեղար, սակայն հազուադէպ պարագաներուն՝ տեղատարափներ կը պատահին։ Մակերեսային ջուրերը (բացառութեամբ «տարանցիկ» գետերու) կը գոյանան մթնոլորտային տեղումներէ եւ կը մնան քանի մը ժամ կամ առաւելագոյնը՝ քանի մը օր։ Ստորերկրեայ ջուրեր կան բոլոր անապատներուն մէջ, կը գտնուին փոքր խորութիւններուն մէջ եւ աղի են։ Անուշահամ ջուրեր կը յառաջանան գետերու կամ տեղումներու ծծանցումէն։ Բուսականութեան թոյլ զարգացումն ու նօսր ծածկոյթը, հիմնահողերու մերկութիւնն ու ջերմաստիճանի կտրուկ փոփոխութիւնները կը նպաստեն բուռն հողմահարման՝ ընդհուպ աւազի եւ փոշիի յառաջացումը։

Տարածման շրջաններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սահարա անապատը տիեզերքէն

Անապատներու բնական գօտիները ինկած են ցամաքամասերու բարեխառն, մերձարեւադարձային եւ արեւադարձային գօտիներու ներքին շրջաններուն մէջ։ Անապատները տարածուած են բոլոր ցամաքամասերուն վրայ։ Անթարքթիքայի մէջ կը տիրապետէ սառցային գօտին (անթարքթիքական սառցային անապատներ)։

Կլիմայ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Անապատներու գօտին կը բնութագրուի չոր, ցամաքային կլիմայով, օրական եւ տարեկան ջերմաստիճաններու մեծ տատանումներով։ Անապատներուն մէջ շոգիացումը քանի մը անգամ կը գերազանցէ տեղումներու քանակը, խոնաւութեան գործակիցը կը կազմէ 0,1 - 0,2։

Ամրանը օդը շատ տաք է։ Յուլիսի միջին ջերմաստիճանը +28 +30 °C է, իսկ առաւելագոյնը՝ +58,1 °C (Սահարա)։ Աւազը կը տաքնայ մինչեւ +80 °C։ Ձմրան ցուրտ է։ Յունուարի միջին ջերմաստիճանը -5 -10 °C է, երբեմն՝ -50 °C (բարեխառն գօտիին) մէջ։ Տարեկան տեղումները քիչ են, առաւելագոյնը՝ 100 - 200 մմ., իսկ որոշ անապատներու մէջ՝ 50 մմ[1]։

Տեղումներու մեծ մասը տեղի կ'ունենան գարնան։ Կիսաանապատներու մէջ տեղումները 250 - 5000 մմ են, կանաչով ծածկուելու ատեն կը վերածուին տափաստաններու:[2][3]

Քարաք

Մեծ անապատներ[4][Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

global map of deserts
Աշխարհի մեծագոյն անապատները քարտէսին վրայ (ոչ բեւեռային)
Անուանում Տարածութիւն, հազ. Քմ² Առաւելագոյն բարձրութիւն, մ. Առաւելագոյն ջերմաստիճան, °С Նուազագոյն ջերմաստիճան, °С Տեղումներու տարեկան միջին քանակը, մմ.
Միջին Ասիա եւ Ղազախստան
Քարաքի մէջ 350 100 - 500 + 50 −35 70 - 100
Ուստյուրտ եւ Մանգիստաու 200 200 - 300 + 42 −40 80 - 150
Կզլկում 300 50 - 300 + 45 −32 70 - 180
Մերձարալյան Կարակումներ 35 400 + 42 −42 130 - 200
Պետպակ-Տալա 75 300 - 350 + 43 −38 100 - 150
Մույունկ 40 100 - 660 + 40 −45 170 - 300
Կեդրոնական Ասիա
Տակլա Մական 271 800 - 1500 + 37 −27 50 - 75
Ալաշան 170 800 - 1200 + 40 −22 70 - 150
Պեյշան 175 900 - 2000 + 38 −24 40 - 80
Օրտոս 95 1100 - 1500 + 42 −21 150 - 300
Ցայտամ 80 2600 - 3100 + 30 −20 50 - 250
Կոպի 1050 900 - 1200 + 45 −40 50 - 200
Իրանական բարձրավանդակ
Տաշթէ Քեւիր 55 600 - 800 + 45 −10 60 - 100
Տաշթէ Լութ 80 200 - 800 + 44 −15 50 - 100
Ռեգիստան 40 500 - 1500 + 42 −19 50 - 100
Արաբական թերակղզի եւ Մերձաւոր Արեւելք
Ռուպ ալ-Խալի 60 100 - 500 + 47 −5 25 - 100
Նեֆուտ 80 600 - 1000 + 54 −6 50 - 100
Ալ-Տահնա 54 450 + 45 −7 500 - 100
Սուրիական անապատ 101 500 - 800 + 47 −11 100 - 150
Հիւսիսային Ափրիկէ
Սահարա 7000 200 - 500 + 59 −5 25 - 200
Լիպիական անապատ 1934 100 - 500 + 58 −4 25 - 100
Նուպիական անապատ 1240 350 - 1000 +53 −2 25
Հարաւային Ափրիկէ
Նամիպ 150 200 - 1000 + 40 −4 2 - 75
Կալահարի 600 900 + 42 −9 100 - 500
Կարու 120 450 - 750 + 44 −11 100 - 300
Հինդուստան թերակղզի
Թար 300 350 - 450 + 48 −1 150 - 500
Թխալ 26 100 - 200 + 49 −2 50 - 200
Հիւսիսային Ամերիկա
Մեծ Աւազան 1036 100 - 1200 + 41 −14 100 - 300
Մոհավէ 30 600 - 1000 + 56,7 −6 45 - 100
Սոնորա 355 900 - 1000 + 44 −4 50 - 250
Չիուաուա 100 900 - 1800 + 42 −6 75 - 300
Հարաւային Ամերիկա
Աթագամա 90 300 - 2500 + 30 −15 10 - 50
Փաթակոնիա 400 600 - 800 + 40 −21 150 - 200
Աւստրալիա
Մեծ Աւազային անապատ 360 400 - 500 + 44 + 2 125 - 250
Կիպսոնի անապատ 240 300 - 500 + 47 0 200 - 250
Մեծ Վիքթորիա անապատ 350 200 - 700 + 50 −3 125 - 250
Սիմփսոնի անապատ 300 0 - 200 + 48 −6 100 - 150

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. ↑ Marshak (2009)։ Essentials of Geology, 3rd ed.։ W. W. Norton & Co։ էջ 452։ ISBN 978-0-393-19656-6 
  2. ↑ «What is a desert?»։ United States Geological Survey։ արտագրուած է՝ 2013-05-23 
  3. ↑ Smith, Jeremy M. B.։ «Desert»։ Encyclopædia Britannica online։ արտագրուած է՝ 2013-09-24 
  4. ↑ «The World's Largest Deserts»։ Geology.com։ արտագրուած է՝ 2013-05-12 

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Անապատներ&oldid=215149» էջէն