Իրլանտայի Հանրապետութիւն

Կաղապար:Տեղեկաքարտ Երկիր

Իրլանտա, Եւրոպայի պետութիւն հիւսիս-արեւմուտքին մէջ։ գրաւած է Իրլանտա կղզիի 5/6 մասը։ Մայրաքաղաքը Տապլին է։

Անուանում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Անուանումը (Ireland, բառացի՝ «Իրերու երկիր») առաջացած է իռլանտերէն Elre (հին իրլանտերէն Eirinn «արեւմտեան») բառէն, որմէ ալ՝ Իրեր ցեղանունը[1]։

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մարդը Իրլանտայի մէջ բնակութիւն հաստատած է Ք․Ա․ 6-րդ հազարամեակի մէջ։ Ք․Ա․ 6-րդ դարին Իրլանտայի տարածք ներխուժեցին կելտական ցեղերը։ 5-րդ դարին քրիստոնեութեան տարածման հետեւանքով ուժեղացավ կալուածապետութեան զարգացումը։ 795-էն սկսած Է նորմերու ներխուժումը։ Երկարատեւ պայքարն աւարտեցաւ 1014-ին, Քլոնփարֆի ճակատամարտի մէջ իռլատականկան մենամարտի յաղթանակով։ 1169-1171-ին անգլո-նորմանական աւատականներու ներխուժումով Իրլանտայի հարաւ-արեւելեան ափերուն առաջացած են անգլիական գաղութներ, որոնք հետագային մէջ ստացած են Պեյլ անունը։ 1297-էն գումարուած է խորհրդարանը, որ կազմուած էր անգլիացի մեծ վաճառականներէն եւ առաջնորդներէն։ 1495-ին այն ենթարկուած է անգլիական խորհրդարանին եւ թագաւորին։ Իրլանտայի գաղութացման ընթացքին ձեւաւորուած է անգլո-Իրլանտական վերնախաւը։ 1541-ին անգլիայի թագաւոր Հենրի Ը.-ին շնորհած է Իրլանտայի թագաւորի տիտղոսը։ Իրլանտայի մէջ անգլիական բարեկարգութիւն տարածելու պատրուակով բռնագրաւուած են Իրլանտական հողերը, գաղութացուած է Պէյլի մէջ չմտնող տարածքները։ Գաղութային քաղաքականութեան հետեւանքով 16-րդ դարուն ապստամբութիւններ բռնկեցաւ։ 1641-1652-ի ապստամբութիւնէն ետք, որ զուգադիպեցաւ Անգլիական պուրժուական յեղափոխութեան եւ դաժանօրէն ճնշուեցաւ, Իրլանտան վերածուեցաւ անգլիական գաղութի։ 17-րդ դարու վերջէն մինչեւ 18-րդ դարու կէսը անգլիական իշխանութիւնները հրապարակուած են քանի մը պատժիչ օրէնքներ, որուն համաձայն Իրլանտական կաթոլիկները զրկուած էին քաղաքական եւ քաղաքացիական իրաւ ունքներէն։ 1801-ին վերացուած է Իրլատայի խորհրդարանական ինքնավարութիւնը։

19-րդ դարուն Իրլանտան ամբողջովին վերածուեցաւ Անգլիայի ագրարային կապի։ Գաղութային եւ սոցեալական դաժան հարստահարման հետեւանքով ուժեղացած է Իրլանտական ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարը։ Ազգային շարժման մէջ 19-րդ դարուն մեծ ազդեցութիւն բերած էին մանրբուրժուական յեղափոխականները՝ ֆենիները։ 1869-ին Իրլանտայի մէջ ստեղծուեցան Առաջին միջազգային բաժանումը։ 19-րդ դարու 70-80-ական թուականներուն ուժեղ պայքար մղած էր համազգի համար։ Բանուոր դասակարգը սկսած Էր աշխոյժօրէն մասնակցիլ ազգային շարժման։ 1896-ին Ջ. Կոննոփը հիմնադրեց մարքսիստական Իրլանտական սոցեալիստական հանրապետական կուսակցութիւնը։ 1905-ին ստեղծուեցաւ, շինողական քուէատուփի կուսակցութիւնը, որ հանդես եկած էր Իրլանտայի քաղաքական եւ տնտեսական ինքնուրոնութեան օգտին։ 1912-ին ձեւաւորուեցաւ աշխատանոցի կուսակցութիւնը։

20-րդ դարու սկզբին Իրլանտայի մէջ մեծ թափ ստացաւ ուշագրաւ պայքարը։ Ամենաուժեղը Տապլինի գործադուլն էր (1913-1914), որու ընթացքին ստեղծուեցաւ «Իրլանտական քաղաքացիական բանակ» ընչազուրկ զինուած կազմակերպութիւնը։ Հեղափոխական իրադրութիւնը Իրլանտայի մէջ անգլիական կառավարութան ստիպեց 1914-ին մտցնել օրէնքը, որուն կենսագործումը յետաձգուեցաւ առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսելուն պատճառով։ 1916-ի ապստամբութիւնը, որու նպատակն էր իրլանտական ազգային պահեստներ իրագործել հեղափոխական ճանապարհով, աւարտեցաւ պարտութեամբ։ Իրլանտայի մէջ հեղափոխական պայքարը նոր ուժով ծավալեցաւ 1919-1921-ին։ Երկրին մէջ սկսաւ ագգային-ազատագրական հակակայսերական պատերազմ, որ կը կրէր քաղքենիք-ռամկավարական յեղափոխութեան բնոյթ։ Դեկտեմբեր 1921-ին Մեծ Բրիտանիայի եւ Իրլանտայի միջեւ կնքուեցաւ հաշտութեան պայմանագիր։ Այնուհետեւ պայքարը լրիւ ծաւալեցաւ քաղաքական անկախութեան համար։ Երկրին մէջ սկսաւ քաղաքացիական պատերազմ (1922-1923), որ ազգային-ազատագրական պատերազմի շարունակութիւնն Էր։ Օգտուելով Մեծ Բրիտանիայի ռազմաֆաշիստական օգնութենէն՝ իշխանութեան կառավարութիւնը, որ կազմուած էր հիմնադիրներէն, հաղթանակ տարաւ։ Քաղքենիք-ռամկավարական յեղափոխութիւնը Իրլանտայի մէջ չաւարտեցաւ։ Երկրին մէջ հաստատուեցաւ ոստիկանական վարչակարգ։ 1932-ին՝ իշխանութեան գլուխը անցաւ ֆիաննա ֆայլ կուսակցութիւնը Տէ Վաչերայի գլխաւորութեամբ, որ արտահայտած էր ազգային քաղքենիք շահերը։ 1940-ին ԻԿԿ ստիպուած Էր դադրեցնել իր գործունէութիւնը։ 1939-1945-ի երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Իրլանտական չեզոքութիւն պահպանեց։ 1949-ին, իրլանտական ժողովրդի երկարամեայ պայքարի հետեւանքով, Իրլանտան հռչակուեցաւ անկախ հանրապետութիւն։ Սակայն կախումը անգլիական սիւնագլուխէն չթուլացաւ։ 1960-ական թուականներուն ուժեղացաւ Ամերիկեան եւ արեւմտա- գերմանական սիւնագլուխի թափանցումը Իրլանտայի մէջ։ Իրլանտայի կառավարութիւնը պաշտոնապէս վարոած է չեզոքութեան եւ ռազմական խմբաւորումներուն չմիանալու քաղաքականութիւնը։ Միաժամանակ, ներքին եւ արտաքին ճնշման տակ ան ստիպուած է միջազգային կարեւոր հարցերու հանդես գալ այդ տէրութիւններու կողքին։ 1969-էն ի վեր, Հիւսիսային Իրլանտայոի մէջ դրութիւնը վատթարացնելու կապակցութեամբ, իրլանտական կառավարութիւնը դատապարտած է անգլիական կառավարութեան գործողութիւնները եւ հանդես եկած է Հիւսիսային-Իրլանտական խնդիրի քաղաքական կարգաւորման օգտին։ Իրլանտան ՄԱԿ-ի անդամ է 1955-էն, «ընդհանուր շուկայի» անդամ՝ 1973-էն։

Աշխարհագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կլիման[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Իրլանտայի Հովիտներէն

Կլիման բարեխառն ովկիանոսային է։ Կղզիին արեւմտեան ափերը ողողած է Հիւսիս-ատլանտեան տաք հոսանքը, որու շնորհիւ Իրլանտայի կլիման մեղմ է։ Բոլոր տարին ովկիանոսէն կը փչեն տաք եւ խոնաւ քամիներ, արեւոտ օրերը քիչ են։

Բուսականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Իրլանտայի բուսական աշխարհը համեմատուած է Մեծ Բրիտանիայի աղքատութեան։ Այստեղ աճած է 1300 տեսակի բոյս, որոնք հանդիպած են նաեւ Եւրոպայի մէջ։ Իրլանտայի կենդանական աշխարհը աւելի աղքատ է քան Եւրոպայի եւ Մեծ Բրիտանիայէն։ Այնտեղ կարելի է հանդիպիլ սողուններու եւ երկակենցաղներու 4, ստնաւորներու՝ 22 եւ ձկներու՝ 10 տեսակ, թռչուններու 380 տեսակ։

Բնակչութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պատկեր:DublinMontage.jpg
Իրլանտայի Տապլին մայրաքաղաքը

Ազգային կազմը միատարր է. 98%-ը Իրլանտացիներ են, կ'ապրին նաեւ Անգլիացիներ, Սկովտիացիներ, Հրեաներ եւ այլն։ Իրլանտայի բնակչութեան մօտ կեսը կ'ապրի քաղաքներու մէջ։ Իրլանտայի մայրաքաղաքը Տապլինը կարեւոր փոխադրական հանգոյց է եւ երկրի գլխաւոր ծովային նաւահանգիստը, միաժամանակ մշակութային խոշոր կենդրոն է։ Պետական լեզուներն են իրլանտերէնը եւ անգլերէնը։

Տնտեսութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Քաղաքական ինքնավարութիւնը նուաճելէն ետք, չնայած տնտեսութեան կախուածութեանը պրիթանական տնտեսութենէն, Իրլանտայի տնտեսութեան կառուցուածքին մէջ նկատուած է նշանակալից վերելք։ Իրլանտան ագրարային երկրէն վերածուեցաւ ագրարային- ճարտարարուեստական երկրի։ Տնտեսութեան մէջ գլխաւոր ներդրումներու գրեթէ 1/2-ը բաժին ինկած է անգլիական ընկերութիւններուն։ Մեծ ներդրում ունին ամերիկեան եւ արեւմտաեւրոպական մենավաճառները։ 2014-ին Համախառն Ներքին Արդիւնքի կառուցուածքին մէջ արդիւնաբերութեանը բաժին ինկած էր 27%[2], գիւղատնտեսութեանը՝ 1,6%[2]:

Արդիւնաբերութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հիմնական զօրութիւն արտադրողը հողածուխն է։ 1972-ին ներածւող նաֆթի հիմին վրայ կառուցուած է ՋԷԿ։ ելեկտրականութեան 80%-ը ԶԷԿ-երը կու տան։ Արդիւնահանուած է ոչ մեծ քանակութեամբ քարածուխ, երկաթ, անագ, զինկի հանգ, հրաքար, լուսածնաքար։ Արդիւնաբերութիւնը հիմնականին մէջ կապուած է գիւղատնտեսական արտադրանքի մշակման հետ։ Աննդարդիւնաբերութեան բաժինը ինկած է համախառն արտադրանքի ինքնարժեքի աւելի քան 1/2-ը։ Զարգացած են հիւսուած եւ կարի ճիւղերը։ Ունի հանքային պարարտանիւթերու արտադրութիւն, նաւաշինութիւն, գիւղատնտեսական մեքենաշինութիւն, ինքնաշարժներու եւ բեռնակառքու հաւաքման, ելեկտրական չափագիտութիւնի, քիմիական, նաfթավերամշակման, շինանիւթերու եւ բազմագիր արդիւնաբերութիւն։

Գիւղատնտեսութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Գիւղատնտեսութեան հողատարածութեան աւելի քան 40%-ը եւ խոշոր եղջերաւոր անասուններու 30%-էն աւելին կենդրոնացած է խոշոր անասնապահական հողագործներու ձեռքին, որոնք տնտեսութիւնը վարած եւ գլխաւորական հիմնականով։ Գիւղատնտեսական մեքենաները գլխաւորապէս հողագործներու սեփականութիւնն են։ Գիւղատնտեսական արտադրանքի ինքնարժեքի աւելի քան 3/4-ը տուած է անասնապահութիւնը։ Մէկ անձամբ ինկնող անասուններու գլխաքանակով եւ կենդանի անասուններու արտահանութեամբ Իրլանտան Եւրոպայի մէջ գրաուած է առաջին տեղը, կովու եւ հորթի միսի արտահանութեամբ՝ առաջին տեղերէն մէկ գլխաւորական աշխարհին մէջ։ Բոյսի արտադրութիւնը հիմնականին մէջ բաւարարած է անասնապահութեան կարիքները։ Կը մշակեն ցորեն, գարի, գետնախնձոր, շաքարի եւ կերի ճակնդեղ, վարսակ։

Արտաքին առեւտուր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Կ'արտահանէ միս, խոշոր եղջերաւոր անասուն, կաթնամթերք, գունաւոր մետաղներու հանքաքար, քիմիական, հիւսուած արտադրանք եւ հագուստ, արդիւնաբերական սարքաւորումներ։ Կը Ներմուծէ մեքենաներ եւ սարքաւորումներ, նաֆթ եւ նաֆթամթերքներ, քիմիկատներ, հիւսուած գործուածքեղէն։ Առեւտրական հիմնական գործընկերը Մեծ Պրիթանիան, Ամերիկեան Միացեալ Նահանքները (ԱՄՆ), Գերմանիան, Հոլանտան, Զուիցերիան, Չինաստանը[3]:

Փոխադրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Երկաթուղային ճանապարհներու երկարութիւնը 3,237 քմ[4] է, հանրուղիները 96,036 քմ[4]: Գլխաւոր ծովային նավահանգիստներն են Տապլինը եւ Քորկը։ Տապլինը ունի միջազգային օդակայան։

Կրթութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1922-ին Իրլանտայի կառավարութիւնը հսկողութեան տակ վերցրած է անձնական դպրոցները, որոնք ստեղծուած էին ըստ դաւանանքի։ Տարրական դպրոցները պետականացուսծ են, բոլոր միջնակարգ դպրոցները մնացած են անձնական։ Ուսուցումը պարտադիր է 6-14 տարեկաններու համար։ Նախադպրոցական անձնատէր հիմնարկներ չկան, երեխաները (4-6 տարեկան) կը յաճախեն տարրական դպրոցներու կցուած նախադպրոցական բաժիններու մէջ։ Չնայած տարրական դպրոցները 90%-ով կը ֆինանսաւորէ պետութիւնը, անոնք գտնուած են եկեղեցական կազմակերպութիւններու խիստ հսկողութեան տակ։ Գիւղական վայրերու մէջ կը գործեն միախումբ եւ երկախումբ տարրական դպրոցներ։ Միջնակարգ դպրոցները (5-6 տարի) ունին 2 շրջան, հիմնական (3-4 տարի), իրաւունք կու տայ բարձր տեսակի մասնագիտացուած ուսումնական հաստատութիւն ընդունուելու, բարձր ընթացքի եւ Իրլանտայի Ազգային համալսարանները։ Խոշորագոյն գրադարաններն են. Ազգային գրադարանը (Տապլին, հիմնադրուած է 1877-ին), Տապլինի հանրային գրադարանը։ Մայրաքաղաքին մէջ գտնուած են Իրլանտայի Ազգային թանգարանը. (հիմնադրուած է 1731-ին), Իրլանտայի ազգային պատկերասրահը (հիմնադրուած է 1864-ին), ժամանակակից արուեստի պատկերասրահը, Քաղաքացիական թանգարանը (հիմնադրուած է 1953-ին)։

Գիտական հիմնարկներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Տապլինի համալսարանը

Իրլանտաայի հնագոյն գիտական կազմակերպութիւններն են

  • Տապլինի արքայական ընկերութիւնը (1731)
  • Իրլանտական արքայական ակադեմեան (1786)
  • Արքայական կենսաբանական ընկերութիւնը (1830)
  • Տապլինի համալսարանի կենսաբանական ընկերութիւնը (1874)
  • Բժշկագիտութեան արքայական ակադեմեան (1882)
  • Իրլանտական աստղագիտական ընկերութիւնը (1937)
  • Իրլանտայի քիմիական հաստատութիւնը (1950)

Մշակոյթ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Զարգացած է իրլանտերէնը եւ անգլերէնը: Հնագոյն գրական յուշարձանը հերոսական դիւցազներգութիւնն է՝ գրառուած 8րդ-9-րդդարերուն: Միջին դարերուն ընթացքին բարձր մակարդակի հասած է բարդերու բանաստեղծութիւնը։ Իրլանտայի պատմութիւնը եւ գրականութիւնը արմատական փոփոխութիւն կրած են 16-րդ-18-րդ դարերուն: Աշխարհիկ ու կրօնական գրականութեան մէջ գերիշխած է հայրենասիրութեան նիւթը։17—րդ դարուն հաւաքուած եւ արտագրուած են ոչնչացման վտանգի տակ եղած հին ձեռագրերը, որու հիման վրայ ստեղծուած է բազմահատոր «Չորս մագիստրոսներու տարեգրութիւնները» (1632-1636)։ 18-րդ դարուն վերջերը աւելի մեծ տեսակարար կշիռք ստացած է անգլերէնով իրլանտական գրականութիւնը։ 19—րդ դարուն 40-ական թուականներուն ծաղկած է յեղափոխական բնոյթի վիպականութիւնը՝ որ կապուած է ազգային-ազատագրական շարժման հետ։ 50-60-ական թուականներուն 2-րդ կէսի գրականութեանը բնորոշ էր ազգայնական գաղափարներու մերժումը եւ ուշադրութիւնը սոցեալական խնդիրներու նկատմամբ է:

Ճարտարապետութիւն եւ Կերպարուեստ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Իրլանտայի տարածքին մէջ հայտնաբերուած են մղտագոյն դարի տոլարներ, դիակիզիներ, դամբարանաբլուրներ։ Քրիստոնեութեան տարածումէն ետք 5-րդ-12-րդ դարերուն կառուցուած են վանքային համալիրներ, բարձր (մինչեւ 40 մ) պահակային աշտարակ-զանգակատուներ, 11-րդ-12-րդ դարերուն՝ ռոմանական կապանքներ, եկեղեցիներ, 12-րդ-14-րդ դարերուն՝ գոթական ոճի տաճարներ։ Քարէ խաչերուն, պղինձէ գաւազաններուն եւ, հատկապէս, մանրանկարչութեանը բնորոշ է զարդաքանդակի ճոխութիւնը։ Անգլիական գաղութատիրութեան պատճառով Իրլանտայի արուեստի զարգացումը արգելակուած է։17-րդ-19-րդ դարերուն սկզբին Տապլինին մէջ անգլիական դասականութեան ոճով կառուցուած են վարչական շենքեր, պալատներ, մենատներ, իսկ 1829-էն՝ նեոգոթիկայի ոգով եկեղեցիներ։ 19-րդ-20-րդ դարերուն նաւահանգստային քաղաքներու մէջ ստեղծուած են ելեկդրակդան բնոյթի շենքերով կանոնաւոր կառուցապատուած շրջաններ։ ժամանակակից ոճով կառուցուած են շարք մը ճարտարապետական համալիրներ, արդիւնբերական կառույցներ, աւաններ։ 18-րդ դարերուն Իրլանտական նկարիչներ: Բարկերը ստեղծագործուած են հիմնականին մէջ Անգլիայի մէջ։ 1840-ական թուականներէն ազգային ինքնորոշման պայքարը նպաստուած է իրապաշտութեան զարգացմանը։ 20-րդ դարերուն սկզբին ձեւաւորուած է ազգային իրապաշտական դպրոցը:

Երաժշտութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Իրլանտական ժողովրդական երաժշտութեան պահպանուած նմուշները ին մէջ միաձայն են՝ հիմնուած 7-աստիճանոց յարաձայն լադերու վրայ։ ժողովրդական պարերէն են՝ ժիգան, ռիլը։ Հիմնական երաժշտական գործիքը բազմալար տաւիղն է։ Երաժշտական արուեստի նշանաւոր ներկայացուցիչներէն են՝ կատարող-երգահանները Դ. Մորֆին, Մ. Կելլըն, դաշնամուրային նոկտիւրնի ժանր ստեղծող Զ. Ֆիլտը, երգահաններ Մ. Պալֆը, Չ. Ստանֆըրտը, Ա. Բաքսը։ Իրլանտայի մէջ գործուֆած են՝ իրլանտական երաժշտական ակադեմեան, համերգական նուագախումբեր, երգչախումբեր եւ այլն։ 1963-ին Տապլինի մէջ կազմակերպուած է Իրլանտայի ազգային օփերային թատերախումբը։

Թատրոն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

19-րդ դարուն Տապլինի մէջ անգլիական զուգադիպական կիլտիաները կազմակերպած են գաղտնական ներկայացումներ։ 17-րդ դարուն անգլիացի վերնախաւի համար ստեղծուած են թատրոններ։ 1899-ին բանաստեղծ Ու. Բ. Ցիտսը եւ Ա. Կրեկորին տապլինի մէջ ստեղծած են Իրլանտական գրական թատրոն։ 1922-ին հիմնուած է թատերական միութիւն։

Ծանօթագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երեւան: «Լույս» 
  2. 2,0 2,1 «Իռլանդիայի ՀՆԱ-ի Կառուցվածք»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-05-06-ին։ արտագրուած է՝ 2017-07-10 
  3. «Իռլանդիայի Առեւտրաշջանառություն»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-05-06-ին։ արտագրուած է՝ 2017-07-10 
  4. 4,0 4,1 «Իռլանդիայի Տրանսպորտային համակարգ»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-05-06-ին։ արտագրուած է՝ 2017-07-10