«Ձմերուկ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ խմբագրում Յաջորդ խմբագրում →

Content deleted Content added

ՏեսողականԵլատեքստ

Գծային

11:19, 21 Սեպտեմբեր 2019-ի տարբերակ

Ձմերուկ (Լատիներէն՝ Citrúllus lanátus)` դդմազգիներու (Cucurbitaceae) ընտանիքէն միամեայ բոյս մըն է:

Պատմութիւն

Կը հարծուի, որ ձմերուկի ծագումը Հարաւային Ափրիկէէն է , ուր ան կ'աճէր իր վայրի վիճակին մէջ: Citrullus colocynthis-ը յաճախ կը նկատուի ձմերուկին նախահայրը եւ ներկայիս կ'աճի Ափրիկէի հիւսիսը եւ արեւմուտքը: Սակայն, ծինային ետազօտութիւնները կը պարզեն, որ մշակուած եւ վայրի ձմերուկին նախնիները սերած են միեւնոյն նախնիէն, հաւանաբար՝ C. ecirrhosus-էն, որ կ'աճէր Նամիպիոյ մէջ:^[1]

Ն.Ք․ երկրորդ հազարարամեակին ձմերուկի մշակման հետքեր գտնուած են Նեղոսի հովիտին մէջ։ Ձմերուկի սերմեր գտնուած են նաեւ Թութանխամոնի դամբարանէն:^[2]

7-րդ դարուն ձմերուկ մշակած են Հնդկաստանի մէջ, իսկ անիկա 10-րդ դարուն հասած է Չինաստան, որ ներկայիս աշխարհի ամենէն մեծ ձմերուկ արտադրողն է: Մաւրերը ձմերուկը տարին Եւրոպա եւ պտուղը 961-ին կը մշակուէր Քորդոպայէ, իսկ 1158-ին՝ Սեւիլիոյ մէջ: Եւրոպացի բուսաբաններ զայն հայտնաբերեցին 1600-ի շուրջ եւ յետագային լայնօրեն մշակեցին բոյսը:^[3]

Բուսաբանական Նկարագիր

Ձմերուկին ցօղունը մագլցող է, երկարութիւնը 3-4,5մ եւ աւելի։ Տերեւները հերթադիր են, բլթակաւոր, խոր կտրտուած։ Ծաղիկները մԷկական հատ են, քիչ փունջերով, բաժանասեռ, դեղնաւուն։ Պտուղը բազմասերմ, հիւթալի կեղծ հատապտուղ է՝ հարթ երեսով՝ կլոր, ձուաձեւ, տանձաձեւ, գլանաձեւ եւ այլն, զանգուածը՝ 0,6-1,6 քկ (կը հասնի մինչեւ՝ 30)։ Կեղեւը սպիտակէն մինչեւ մուգ կանանչ է՝ խայտաբղետ պատկերներով, տարբեր լայնութեան երիզներով։ Պտուղին միսը կարմիր է, վարդագոյն, նաեւ՝ դեղին։ Սերմերը տարբեր մեծութեան են, սպիտակ, կարմիր, սեւ, մոխրագոյն եւ այլն։

Տերեւը
Ծաղիկը
Պտուղը

Անուն

Ձմերուկին անունը զարմանալիորէն կը ծագի «ձմեռէն»^[4]: Ապացոյցներէն մէկը այն է, որ նոյն ձեւով ზამთარი [զամթարի] (ձմեռ) բառեն ծագած է ձմերուկին վրացերէն საზამთრო [սազամթրօ] անունը, որ կը նշնակէ՝ «ձմեռային»:
Ռուսիոյ մէջ եւ յարակից երկիրները տարածուած մոնղոլ-թաթարներուն արշաւանքներէն նեմուծուած թրքական (թուրքերէն՝ karpuz, ղազախերէն՝ , որը, իր հերթին հին պարսկերէն χarbūza ձեւէն է եւ կը նշնակէ՝ «իշու վարունգ») անունը՝ арбуз [արպուզ], էստոներէն՝ arbuus, լիթուաներէն՝, լեհերէն՝ arbuz

Աճեցում

Հինգ ամենամեծ ձմերուկ արտադրողներ (2012, թօներով)
Չինաստան	70 000 000
Թուրքիա	4 044 184
Իրան	3 800 000
Պրազիլ	2 079 547
Եգիպտոս	1 874 710
Կաղապար:NoflagԱմբողջ աշխարհը	95 211 432
Աղբիւր: UN FAOSTAT ^[5]

Ձմերուկը արեւադարձային կամ մերձարեւադարձային բոյս մըն է եւ կը պահանջէ բարձր ջերմութիւն՝ 25 °C-էն աւելի: Բանջարանոցներու մէջ ձմերուկ աճեցնելու ժամանակ, սովորաբար սերմերը նախապէս կը ծլեցնեն ծածկած անօթներու մէջ եւ կը տեղաւորեն լաւ խոնաւեցուած աւազակաւի մէջ:

Ծանօթագրութիւններ

↑ Dane, Fenny; Liu, Jiarong (2006)։ «Diversity and origin of cultivated and citron type watermelon (Citrullus lanatus)»։ Genetic Resources and Crop Evolution 54 (6): 1255։ doi:10.1007/s10722-006-9107-3
↑ Zohary, Daniel and Hopf, Maria (2000) Domestication of Plants in the Old World, third edition, Oxford University Press, p. 193, ISBN 0-19-850357-1.
↑ Maynard David, Maynard Donald N. (2012)։ «6: Cucumbers, melons and watermelons»։ in Kiple Kenneth F., Ornelas Kriemhild Coneè։ The Cambridge World History of Food, Part 2։ Cambridge University Press։ ISBN 978-0-521-40215-6։ doi:10.1017/CHOL9780521402156
↑ Հայերէնին արմատական բառարան (1926) http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1550
↑ «Statistics from: Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division»։ ՄԱԿ-ին Պարենին Եւ Գիւղտնտեսութիեան Ընդհանուր Վիճակագրական Տուեալներուն Յենակայան

Ուիքիպահեստ նախագիծի Ձմերուկ ստորոգութեան մէջ կրնաք գտնել յաւելեալ պատկերազարդում այս նիւթի վերաբերեալ։

[1] Dane, Fenny; Liu, Jiarong (2006)։ «Diversity and origin of cultivated and citron type watermelon (Citrullus lanatus)»։ Genetic Resources and Crop Evolution 54 (6): 1255։ doi:10.1007/s10722-006-9107-3

[2] Zohary, Daniel and Hopf, Maria (2000) Domestication of Plants in the Old World, third edition, Oxford University Press, p. 193, ISBN 0-19-850357-1.

[Maynard-3] Maynard David, Maynard Donald N. (2012)։ «6: Cucumbers, melons and watermelons»։ in Kiple Kenneth F., Ornelas Kriemhild Coneè։ The Cambridge World History of Food, Part 2։ Cambridge University Press։ ISBN 978-0-521-40215-6։ doi:10.1017/CHOL9780521402156

[4] Հայերէնին արմատական բառարան (1926) http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1550

[5] «Statistics from: Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division»։ ՄԱԿ-ին Պարենին Եւ Գիւղտնտեսութիեան Ընդհանուր Վիճակագրական Տուեալներուն Յենակայան

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
 [[Պատկեր:Watermelon-garden.jpg|մինի|աջից|240px|Ձմերուկ]]
-'''Ձմերուկ''' (<small>[[Լատիներէն]]՝</small> Citrúllus lanátus)` դդմազգիներուն (Cucurbitaceae) ընտանիքին միամեայ բոյս մըն է:
+'''Ձմերուկ''' (<small>[[Լատիներէն]]՝</small> Citrúllus lanátus)` դդմազգիներու (Cucurbitaceae) ընտանիքէն միամեայ բոյս մըն է:
 == Պատմութիւն ==
-Կը համարուի, որ ձմերուկը Ափրիկէին հարաւը ծագած է, ուր ան կ'աճէր վայրի վիճակին: [[:en:Colocynth|Citrullus colocynthis]]-ը յաճախ կը համարուի ձմերուկին նախնի եւ ներկայիս կ'աճէ Ափրիկէին հիւսիսը եւ արեւմուտքը: Սակայն, քլօրոբլասթին ԴՆԹ-ին հետազօտութիւններէ կը պարզուէ, որ մշակուած եւ վայրի ձմերուկին նախնիներ բաժանուած են միեւնոյն նախնիէն, հաւանաբար՝ [[:en:Citrullus ecirrhosus|C. ecirrhosus]], որ կ'աճէր Նամիպիա:<ref>{{cite journal|title=Diversity and origin of cultivated and citron type watermelon (''Citrullus lanatus'')|doi=10.1007/s10722-006-9107-3|author=Dane, Fenny; Liu, Jiarong|year=2006|journal=Genetic Resources and Crop Evolution|volume=54|issue=6|page=1255}}</ref>
+Կը հարծուի, որ ձմերուկի ծագումը Հարաւային Ափրիկէէն է , ուր ան կ'աճէր իր վայրի վիճակին մէջ: [[:en:Colocynth|Citrullus colocynthis]]-ը յաճախ կը նկատուի ձմերուկին նախահայրը եւ ներկայիս կ'աճի Ափրիկէի հիւսիսը եւ արեւմուտքը: Սակայն, ծինային ետազօտութիւնները կը պարզեն, որ մշակուած եւ վայրի ձմերուկին նախնիները սերած են միեւնոյն նախնիէն, հաւանաբար՝ [[:en:Citrullus ecirrhosus|C. ecirrhosus]]-էն, որ կ'աճէր Նամիպիոյ մէջ:<ref>{{cite journal|title=Diversity and origin of cultivated and citron type watermelon (''Citrullus lanatus'')|doi=10.1007/s10722-006-9107-3|author=Dane, Fenny; Liu, Jiarong|year=2006|journal=Genetic Resources and Crop Evolution|volume=54|issue=6|page=1255}}</ref>
-Ք.ա. երկրորդ հազարարամեակը անոր մշակութեան հետքեր գտնուած են Նեղոսին հովիտը։ Ձմերուկին սերմեր գտնուած են Թութանխամոնին դամբարանին մէջ:<ref>Zohary, Daniel and Hopf, Maria (2000) ''Domestication of Plants in the Old World'', third edition, Oxford University Press, p. 193, ISBN 0-19-850357-1.</ref>
+Ն.Ք․ երկրորդ հազարարամեակին ձմերուկի մշակման հետքեր գտնուած են Նեղոսի հովիտին մէջ։ Ձմերուկի սերմեր գտնուած են նաեւ Թութանխամոնի դամբարանէն:<ref>Zohary, Daniel and Hopf, Maria (2000) ''Domestication of Plants in the Old World'', third edition, Oxford University Press, p. 193, ISBN 0-19-850357-1.</ref>
--րդ դարուն մաշակած են [[Հնդկաստան]]ին մէջ եւ 10<sup>-րդ</sup> դարուն [[Չինաստան]] հասած է, որը ներկայիս աշխարհի ամենէ մեծ ձմերուկ արտադրողն է: Մաւրերը ներբերեցան ձմերուկը Եւրոպա եւ ան 961-ը կը մշակուէր Քորդոբա եւ Սեւիլիա 1158-ը: Եւրոպացի բուսաբաններ ան հայտնաբերեցին 1600-ին մօտ եւ յետագային լայնորեն կ'աճեցնեին:<ref name=Maynard>{{cite book |last1= Maynard |first1=David |last2=Maynard |first2=Donald N. |editor-last=Kiple |editor-first= Kenneth F. |editor2-last= Ornelas |editor2-first=Kriemhild Coneè |title=The Cambridge World History of Food, Part 2  |publisher=Cambridge University Press |year=2012 |pages= |chapter=6: Cucumbers, melons and watermelons |chapterurl=http://www.cambridge.org/us/books/kiple/cucumbers.htm |isbn=978-0-521-40215-6 |doi=10.1017/CHOL9780521402156 }}</ref>
+-րդ դարուն ձմերուկ մշակած են [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]] մէջ, իսկ անիկա 10-րդ դարուն հասած է [[Չինաստան]], որ ներկայիս աշխարհի ամենէն մեծ ձմերուկ արտադրողն է: Մաւրերը  ձմերուկը տարին Եւրոպա եւ պտուղը 961-ին կը մշակուէր Քորդոպայէ, իսկ 1158-ին՝ Սեւիլիոյ մէջ: Եւրոպացի բուսաբաններ զայն հայտնաբերեցին 1600-ի շուրջ եւ յետագային լայնօրեն մշակեցին բոյսը:<ref name=Maynard>{{cite book |last1= Maynard |first1=David |last2=Maynard |first2=Donald N. |editor-last=Kiple |editor-first= Kenneth F. |editor2-last= Ornelas |editor2-first=Kriemhild Coneè |title=The Cambridge World History of Food, Part 2  |publisher=Cambridge University Press |year=2012 |pages= |chapter=6: Cucumbers, melons and watermelons |chapterurl=http://www.cambridge.org/us/books/kiple/cucumbers.htm |isbn=978-0-521-40215-6 |doi=10.1017/CHOL9780521402156 }}</ref>
 == Բուսաբանական Նկարագիր ==
-Ցողունը մագլցող է, երկարութիւնը 3-4,5մ (եւ աւելի)։ Տերեւները հերթադիր են, բլթակաւոր, խորը կտրտուած։ Ծաղիկները մԷկական հատ են, քիչ փնջերով, բաժանասեռ, [[դեղին (գոյն)|դեղնաւուն]]։ Պտուղը բազմասերմ, հիւթալի կեղծ հատապտուղ է՝ հարթ երեսով՝ կլոր, ձվաձեւ, տանձաձեւ, գլանաձեւ եւ այլն, զանգուածը՝ 0,6-1,6 քկ (կը հասնէ մինչեւ՝ 30)։ Կեղեւը սպիտակէն մինչեւ մուգ [[Կանաչ (գոյն, արեւմտահայերէն)|կանանչ]] է՝ խայտաբղետ պատկերներով, տարբեր լայնութեան զոլերով։ Պտուղին միսը կարմիր է, վարդագոյն, նաեւ՝ [[դեղին (գոյն)|դեղին]]։ Սերմերը տարբեր մեծութեան են, սպիտակ, [[կարմիր (գոյն)|կարմիր]], սեւ, մոխրագոյն եւ այլն։
+Ձմերուկին ցօղունը մագլցող է, երկարութիւնը 3-4,5մ եւ աւելի։ Տերեւները հերթադիր են, բլթակաւոր, խոր կտրտուած։ Ծաղիկները մԷկական հատ են, քիչ փունջերով, բաժանասեռ, [[դեղին (գոյն)|դեղնաւուն]]։ Պտուղը բազմասերմ, հիւթալի կեղծ հատապտուղ է՝ հարթ երեսով՝ կլոր, ձուաձեւ, տանձաձեւ, գլանաձեւ եւ այլն, զանգուածը՝ 0,6-1,6 քկ (կը հասնի մինչեւ՝ 30)։ Կեղեւը սպիտակէն մինչեւ մուգ [[Կանաչ (գոյն, արեւմտահայերէն)|կանանչ]] է՝ խայտաբղետ պատկերներով, տարբեր լայնութեան երիզներով։ Պտուղին միսը կարմիր է, վարդագոյն, նաեւ՝ [[դեղին (գոյն)|դեղին]]։ Սերմերը տարբեր մեծութեան են, սպիտակ, [[կարմիր (գոյն)|կարմիր]], սեւ, մոխրագոյն եւ այլն։
 <gallery mode="packed" height="160px">
 Single Watermelon Leaf 2000px.jpg|Տերեւը
@@ Տող 18. / Տող 18. @@
 == Անուն ==
-Ձմերուկին անունը զարմանալիորէն կը ծագե «ձմեռէն»<ref><small>Հայերէնին արմատական բառարան (1926)</small> http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1550</ref>: Ապացոյցներէն մին անիկա է, որ նոյն ձեւով ზამთარი <small>[զամթարի]</small> (ձմեռ) բառեն ծագած է ձմերուկին վրացերէն საზამთრო <small>[սազամթրօ]</small> անունը, որ կը նշնակէ՝ «ձմեռային»: <br />
+Ձմերուկին անունը զարմանալիորէն կը ծագի «ձմեռէն»<ref><small>Հայերէնին արմատական բառարան (1926)</small> http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1550</ref>: Ապացոյցներէն մէկը այն է, որ նոյն ձեւով ზამთარი <small>[զամթարի]</small> (ձմեռ) բառեն ծագած է ձմերուկին վրացերէն საზამთრო <small>[սազամթրօ]</small> անունը, որ կը նշնակէ՝ «ձմեռային»: <br />Ռուսիոյ մէջ եւ յարակից երկիրները տարածուած մոնղոլ-թաթարներուն արշաւանքներէն նեմուծուած թրքական (<small>[[թուրքերէն]]՝</small> karpuz, <small>[[ղազախերէն]]՝ </small>, որը, իր հերթին հին պարսկերէն χarbūza ձեւէն է եւ կը նշնակէ՝ «իշու վարունգ») անունը՝ арбуз <code><small>[արպուզ]</small></code>, <small>[[էստոներէն]]՝</small> arbuus, <small>[[լիթուաներէն]]՝</small>, <small>[[լեհերէն]]՝</small> arbuz
-Ռուսիո մէջ եւ յարակից երկիրները տարածուած մոնղոլ-թաթարներուն արշաւանքներէն նեմուծուած թիւրքական (<small>[[թուրքերէն]]՝</small> karpuz, <small>[[ղազախերէն]]՝ </small>, որը, իր հերթին հին պարսկերէն χarbūza ձեւէն է եւ կը նշնակէ՝ «իշու վարունգ») անունը՝ арбуз <code><small>[արպուզ]</small></code>, <small>[[էստոներէն]]՝</small> arbuus, <small>[[լիթուաներէն]]՝</small>, <small>[[լեհերէն]]՝</small> arbuz
 == Աճեցում ==
 {| class="wikitable" style="float:left; width:14em;"
 |-
-! colspan=2|<small>Հինգ խոշորագոյն <br />ձմերուկ արտադրողներ <br />(2012, թօներով)</small>
+! colspan=2|<small>Հինգ ամենամեծ <br />ձմերուկ արտադրողներ <br />(2012, թօներով)</small>
 |-
 | [[Պատկեր:Flag of China.svg|24px]] <small>Չինաստան</small>|| style="text-align:right;"| <small>70 000 000</small>
@@ Տող 42. / Տող 41. @@
 <center><small>Աղբիւր: [http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx UN FAOSTAT]&nbsp;<ref>{{cite web|url=http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx|title=Statistics from: Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division |publisher=<small>ՄԱԿ-ին Պարենին Եւ Գիւղտնտեսութիեան Ընդհանուր Վիճակագրական Տուեալներուն Յենակայան</small>}}</ref></small></center>
 |}
-Ձմերուկը արեւադարձային կամ մերձարեւադարձային բոյս մըն է եւ կը պահանջէ բարձր ջերմութիւն՝ 25&nbsp;°C-էն աւել: Բոստանները աճեցնելիս, սովորաբար, սերմերը նախապէս կը ծլեցնեն ծածկած անօթներուն մէջ եւ կը տեղաւորեն լաւ խոնաւացուած աւազակաւին մէջ:
+Ձմերուկը արեւադարձային կամ մերձարեւադարձային բոյս մըն է եւ կը պահանջէ բարձր ջերմութիւն՝ 25&nbsp;°C-էն աւելի: Բանջարանոցներու մէջ ձմերուկ աճեցնելու ժամանակ, սովորաբար սերմերը նախապէս կը ծլեցնեն ծածկած անօթներու մէջ եւ կը տեղաւորեն լաւ խոնաւեցուած աւազակաւի մէջ:
 [[Պատկեր:Kustodiev Merchants Wife.jpg|մինի|աջից|240px|<small>Պօրիս Քուսդոտիեւ <br />«Վաճառականին կինը» 1918</small>]]