Սուրբ Կիրակոս (Տիգրանակերտ)

Սուրբ Կիրակոս, Տիգրանակերտ (Տիարպեքիր)․ Միջին Արեւելքի հայկական ամենամեծ եկեղեցին։ Կը գտնուի Տիգրանակերտի Սուր թաղամասը։ Եղած է առաջնորդանիստ եկեղեցի։ 2011-ին վերջացած են վերանորոգման աշխատանքները եւ 2011, 23 Հոկտեմբերին, 32 տարուան ընդմիջումէ ետք, 2 500 հայերու ներկայութեամբ կը կատարուի եկեղեցական առաջին արարողութիւնը:

Եկեղեցւոյ տարածքը 1400 քառ. մեթր է, իսկ համալիրինը՝ 3500, ուր կը գտնուին հոգեւորականի բնակավայր, դպրոց, աղքատներու կերակուր սպասարկող ճաշարան, հաւաքման սրահ: Տաճարի եօթ խորանները կը խորհրդանշեն եկեղեցւոյ եօթ խորհուրդները՝ մկրտութիւն, դրոշմ, ապաշխարութիւն, սուրբ հաղորդութիւն, ձեռնադրութիւն, պսակ-ամուսնութեան եւ կարգ հիւանդաց, իսկ չորս դռներն ալ՝ չորս աւետարանիչները՝ Մատթէոս, Մարկոս, Ղուկաս եւ Յովհաննէս:

Պատմական տեղեկութիւններ

Եկեղեցւոյ շինութեան թուականը 1376 է․ այս թուականը արձանագրուած է եկեղեցւոյ մուտքի տախտակին վրայ։ 1610-1615 թուականներուն Սիմէոն Դպիր Lեհացի իր «Ուղեգրութեան» մէջ եկեղեցին կը յիշէ իբրեւ կեդրոնական փառաւոր ու մեծ եկեղեցի, որ ունէր հինգ խորաններ։

Ըստ Պոլսոյ Պատրիարքարանի տուեալներուն, եկեղեցին կառուցուած է ԺԶ․ դարասկիզբին։ Պատրիարքարանի պաշտօնական կայքէջին մէջ հետեւեալը գրուած է․- «Եկեղեցւոյ մասին առաջին անգամ Ղուկաս Վարդապետ Ինճիճեանի (1758-1833) աշխարհագրութիւն գրքին մէջ կը հանդիպինք, ուր ըսուած է` «1515ին կամ 1518ին Սուրբ Թէոդորոս Մայր Եկեղեցիին մզկիթի վերածուելէն ետք, այս եկեղեցւոյ գերեզմանատան մէջն ալ կը կառուցուի սոյն եկեղեցին։ Եղած է առաջնորդանիստ եկեղեցի։ Ունէր եօթը խորաններ եւ առաստաղը փայտեայ էր։ 1722ին առաջնորդ Պետրոս վարդապետի կողմէ հիմնական նորոգութիւն տեսած է, որուն մասին պատին վրայ յիշատակարան մը կը գտնուի։ Այս քաղաքին մէջ ժամանակին մեծահարուստ հայեր կ՚ապրէին, որոնք եկեղեցին ճոխացուցած էին արծաթեղէն ու ոսկեղէն իրերով. բայց շրջան մը պատահած սովին պատճառով այս իրերը ծախուած են»»^[1]:

19-րդ եւ 20-րդ դար

Եկեղեցւոյ մասին վերջին տեղեկութիւնները քաղուած են յաջորդաբար Տիգրան Մկունդի «Ամիտայի Արձագանքները», Շաւարշ քհնյ․Պալըմեանի «Ու ես կ՛ երթամ» եւ Մկրտիչ Մարկոսեանի «Տիգրիսի ափերէն» եւ «Մեր այդ կողմերը» գիրքերէն։

Եկեղեցին 10 Յունիս 1881-ին ամբողջութեամբ կ՚այրի, սակայն 1883-ին դարձեալ կը կառուցուի։

Ըստ կարգ մը պատմագէտներու պատմական Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը կը գտնուէր Տիարպեքիրէն մօտաւորապէս 50 քմ․ դէպի արեւելք՝ հիմակուան Սիլվան քաղաքին կից․ անոր նշանաւոր բաարձրադիր պարիսպներէն մաս մը դեռ կանգուն է։ Իսկ Տիարպեքիրը, զոր հայերս Տիգրանակերտ կը կոչենք, պատմութեան մէջ ծանօթ է Ամիտա (յուն․՝ Ἄμιδα) անունով։

1913-ին, սարսափելի կայծակ մը կը հարուածէ սոխաձեւ գմբէթն ու զանգակատունը։ Միեւնոյն տարին կը կառուցուի կոթական ոճով 29 մեթր բարձրութեամբ նոր զանգակատուն մը։

Առաջին Համաշխարհային Պատերազմին Գերման սպաներուն համար իբրեւ զօրանոց կը գործածուի։ 1914-ին գեղեցիկ եւ բարձր զանգակատունը տեղացիներուն կողմէ կը քանդուի շրջակայ մզկիթներու մինարէներէն բարձր ըլլալու պատճառաբանութեամբ։ 1950-ին, պայմաններու մասամբ բարելաւումով, Սուրբ Կիրակոս կը սկսի գործել։

Եկեղեցին մինչեւ 1980-ին կանոնաւոր կը գործէ։ Սակայն հայութեան թիւը տարիէ տարի կը նուազի տնտեսական եւ շրջապատի ճնշման անհանդուրժելի պատճառներով։ Հեռացողները կը կորսնցնեն, պետականօրէն ճշդուած, եկեղեցւոյ վարչութեան անդամ ընտրուելու իրաւունքը։ Եկեղեցին ու շրջապատող շէնքերը կը մնան անխնամ, գրեթէ փլատակ վիճակի մէջ։ 1992-ին, եկեղեցւոյ տանիքն ալ փուլ կու գայ։

Եկեղեցին աւերակ վիճակի մէջ

Վերանորոգման աշխատանքներ

...դէմքի սրբիչ, նկար՝ 2015 Յունիս

Աշխատուած անձեռոց

Առաջին հիմնովին վերանորոգում

2008-ին, նոր օրէնքներու թոյլատւութեամբ՝ Տիգրանակերտէն հեռու ապրողներուն ալ վարչական ընտրուելու արտօնութիւն կը տրուի, Պատրիարքարանը կ՛ որոշէ եկեղեցին վերակառուցել եւ կը դիմէ հայ համայնքին, նամանաւանդ աշխարհին չորս կողմ տարածուած նախկին Տիգրանակերտցիներուն։ Պոլսոյ մէջ կը կազմուի «Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ հիմնարկ»ը: Վարչութիւնը պատրիարքարանին հետ խորհրդակցելէ ետք, կ՛ որոշէ եկեղեցին վերանորոգել։ 2011-ին հիմնովին կը վերանորոգուի շնորհիւ եկեղեցւոյ հիմնադրամին եւ Տիարպեքիրի քաղաքապետարանի նիւթական ներդրումին։ Եկեղեցին, ինչպէս իր անցեալին`լայնատարած շէնք մը, բարձր պատերով, փայտաշէն երդիքով։ Կը վերանորոգուի նաեւ եկեղեցւոյ տարածքին մէջ գտնուող Ս. Յակոբ մատուռը։ 2011, 23 Հոկտեմբերին, հիմնովին վերանորոգուած եկեղեցւոյ մէջ կը կատարուի առաջին արարողութիւնը: Կը դառնայ շրջանի հայութեան (քրիստոնեայ կամ իսլամացած) հաւաքատեղին։ Եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ կը կառուցուի փոքր թանգարան-վաճառատուն մը, ուր այցելուները կրնան գնել տեղացի հայերուն կողմէ պատրաստուած զանազան ձեռային աշխատաքներ, որոնց նիւթն է՝ Ս․ Կիրակող եկեղեցին։ Հասոյթը եկեղեցւոյ մատակարարական աշխատանքներուն համար կը տրամադրուի։

Սակայն, թրքական բանակին եւ քրտական զինիալ ուժերուն միջեւ տեղի ունեցած բախումներուն ընթացքին (2015-ին վերջերէն մինչեւ 2016-ի սկիզբները) եւ մանաւանդ թրքական ուժերու գործողութիւններուն ընթացքին եկեղեցին մեծ վնասներ կը կրէ, ինչպէս նաեւ անոր շրջակայքը եւ Սուր թաղամասի հայկական հին շէնքերը։

2016-ին թրքական պետութիւնը Տիգրանակերտի շրջանին մէջ կը բռնագրաւէ 6300 կառոյցներ եւ տարածքներ, որոնք կը պատկանէին Տիգրանակերտի (Տիարպեքիր) քաղաքապետութեան՝ ջախջախիչ մասամբ քիւրտերէ կառավարուող, որոնց շարքին էին ասորական, քաղդէական եւ այլ քրիստոնէական եկեղեցիներ, կառոյցներ եւ մանաւանդ Հայ առաքելական Ս. Կիրակոս վերանորոգուած եկեղեցին:

Եկեղեցին վերանորոգուած

Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եօթնախորան եկեղեցւոյ կեդրոնական խորանը, նկար՝ 24-6-2015
Կիրակոս եկեղեցւոյ համեստ մոմակալը, նկար՝ 24-6-2015
Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ շրջափակին հանգստաւէտ նստարանները, նկար՝ 24-6-2015
Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի․ նկարուած վերնատունէն
Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ մուտքը, նկար՝ 24-6-2015
Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի. մուտքին եւ զանագակատան միջեւ վերնատան պատշգամը, նկար՝ 24-6-2015
Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ զանգակատունը, նկար՝ 24-6-2015
Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եօթնախորան եկեղեցին, նկար՝ 24-6-2015
Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին նկար՝ 24-6-2015․ եկեղեցւոյ աջ կողմը
․․ եկեղեցւոյ ձախ կողմը

Եկեղեցւոյ երկրորդ վերանորոգում

Շնորհիւ Տիգրանակերտի հայ համայնքի եւ Պոլսոյ Պատրիարքարանի համատեղ ջանքերուն, 2020-ին թրքական կառավարութեան ծախսերով կը սկսին եկեղեցւոյ վերանորոգման աշխատանքները։

Ս. Կիրակոսի թաղական երկսեռ վարժարանը

ԺԹ․ դար – 1908

Ս. Կիրակոսի թաղական երկսեռ վարժարանի մասին մեզ հասած տեղեկութիւնները 1850-էն ետքն են։ 1879 13 Ապրիլին կազմուած «Վիճակ Ազգային Վարժարանաց եւ Ընկերութեանց Տիգրանակերտի» վերտառութեամբ տեղեկագրի տուեալներէն, յայտնի կը դառնայ թէ Ս. Կիրակոսի թաղի ծաղկոցը կը յաճախէր 160 երեխայ, Արական վարժարան ուսում կը ստանային 24 աշակերտ, իսկ Իգական վարժարանի աշակերտուհիներուն թիւը 150 էր:

1857-ին քաղաքի Ս. Կիրակոս, ինչպէս նաեւ Ս. Սարգիս եկեղեցիներուն կից գործած են աղջիկներու համար դպրոցներ («վարժատուն»): Ս. Կիրակոսի Հայրենասիրաց վարժատան մէջ կ՛ ուսանէին 200 տղաք եւ աղջիկներ։

1870-ական թուականներուն Ս. Կիրակոս եկեղեցւոյ Վարժարանը կիրակի օրերը կը գործէր իբրեւ «Արհեստաւորաց Դպրոց», ուր ուսուցումը անվճար էր։ Հոն աշակերտները արհեստ կը սորվէին։

1874-ին, Ս. Կիրակոս եկեղեցւոյ փակին մէջ կը վերակառուցուի Աղջկանց վարժարանը։

1886-ի սկզբներու տուեալներով, Ս. Կիրակոսի թաղական երկսեռ վարժարանի աշակերտութեան ընդհանուր թիւն է 370 (տղայ եւ աղջիկ):

1900 29 Նոյեմբերին (Դեկտեմբերի 12) «Արեւելք» թերթին մէջ լոյս տեսած Տիարբեքիրէն թղթակցութիւնը կը նշէ թէ Ս. Կիրակոս եկեղեցւոյ թաղական երկսեռ վարժարաններուն վիճակը կը բարեկարգուի, շնորհիւ հաստատութեան հոգաբարձութեան եւ տնօրենի ջանքերուն։ Դպրոցին ուսուցչական կազմը օժտուած է Արեւմտեան Հայաստանի առաւել զարգացած կրթական կենտրոններէն հրաւիրուած նոր դասատուներով։

1900-1901 ուսումնական տարեշրջանին Ս. Կիրակոս եկեղեցւոյ թաղական երկսեռ դպրոցին աշակերտութեան թիւը 754 էր, իսկ ուսուցչական կազմին թիւը 20 (13 տղամարդ, 7 կին)։

1906-1908 տարեշրջաններուն Տիարպեքիրի Ս. Սարգիսի, ապա Ս. Կիրակոսի թաղական դպրոցներուն մէջ հայրենի աշխարհագրութեան եւ ընդհանուր պատմութեան ուսուցիչն է Կարօ Սասունի, հազիւ 17 տարեկան հասակին։ Ս. Կիրակոսի թաղական վարժարանն ունէր 1200 աշակերտ եւ կը դասաւանդէին 36 ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ։ Դպրոցը նաեւ ունէր մեծ գրադարան՝ մօտ 6000 գիրքերով:

1908 - 1915

1909-ին Ս. Կիրակոսի թաղական Աղջկանց վարժարանին կից կը հիմնուի «Հայուհեաց միութիւն»ը։ Կը կազմակերպէ լսարաններ եւ կիրակնօրեայ դասախօսութիւններ։ Բարձր դասարաններու՝ հինգերորդ եւ վեցերորդ, հայ աշակերտները «Ուսանողական միութիւն» մը կը հիմնեն, որ տարբեր կրթական ծրագրեր կ՛ իրականացնէ (սեփական գրադարան-ընթերցարանի ստեղծում, որ բաժանորդագրութեամբ տարբեր հայկական թերթեր կը ստանար): Միութեան անդամները կը նախաձեռնեն եւ կը հրատարակեն «Արաքս» թերթը։ Աշակերտները նաեւ եկեղեցւոյ թաղային պատասխանատուներուն տարբեր բնոյթի կրթական պահանջներ կը ներկայացնեն։ Տարբեր նիւթերով կանոնաւոր բանախօսութիւններ կը կազմակերպուին․ Երկուշաբթի օրերուն՝ տղամարդոց համար, Չորեքշաբթի օրերուն՝ կիներուն համար, ինչպէս նաեւ կրթական-լուսաւորչական բնոյթի միջոցառումներ հրաւիրեալ հիւրերու մասնակցութեամբ: Ինչպէս օրինակ, 1910 21 Փետրուարին Ս. Կիրակոս եկեղեցւոյ մէջ բանախօսութիւններով հանդէս կու գան Զաւէն Տէր-Եղիայեանը եւ Հ․Յ․Դ․ անդամ, ուսուցիչ Ֆէրիտ Ճէմիլը (Տիգրան Ամսէեան)։

Եկեղեցւոյ պարգեւատրում

2015 Յունիսին, Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին Օսլօ կայացած ձեռնարկին ժամանակ կը պարգեւատրուի Եւրոմիութեան «Մշակութային ժառանգութիւն» մրցանակով. Սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյ ներկայացուցիչին կը յանձնուի «Պահպանութեան ոլորտի մեծ մրցանակը»:

Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցին Եւրոպայի մշակութային արժէքներու պաշտպանութեան 263 ծրագրերէն ընտրուած 28-էն մէկն է:

^[2] ^[3] ^[4] ^[5] ^[6] ^[7] ^[8] ^[9] ^[10] ^[11] ^[12] ^[13] ^[14]

Աղբիւրներ

«Ամիտայի Արձագանքները» Տիգրան Մկունդ
«Ու ես կ՛ երթամ» Շաւարշ քհնյ․Պալըմեան, հրատ․՝ «Արաս» Մարտ 2005, Պոլիս
«Գաւառէն Ձայներ» Շաւարշ Քահանայ Պալըմեան, «Արաս» հրատարակչատուն, Իսթանպուլ, Հոկտեմբեր 2016
«Տիգրիսի ափերէն» Մկրտիչ Մարկոսեան, հրատ․՝ «Արաս» Բ․ տպագր․ Փետրուար 2010, Պոլիս
«Մեր այդ կողմերը» Մկրտիչ Մարկոսեան, հրատ․՝ «Արաս» Զ․ տպագր․ Յունիս 2011, Պոլիս

Ծանօթագրութիւններ

Արտաքին յղումներ

Ամիտա (հայկական միջագետք)(անգլերէն)
Սիլվան, Տիարպեքիր(անգլերէն)

[1] Պատրիարքութիւն Հայոց - Ս. Կիրակոս Եկեղեցի, Տիարպաքըր (Տիգրանակերտ) – Ս. Սարգիս Եկեղեցի – Ս. Յակոբ Մատուռ

[2] Տեսերիզ․ Դիարբեքիր Տիգրանակերտ Սբ Կիրակոս եկեղեցին , 12-9-2014

[3] Ամիտայի Արձագանքները

[4] «Տիգրանակերտի Ս. Կիրակոս եկեղեցին սպասում է իր հոգեւոր հովիւին, Ժ․Չ․, 22-12-2013»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-07-27-ին։ արտագրուած է՝ 2021-07-27

[5] Տիարպեքիր - Դպրոցներ

[6] Արեւելք թերթ, 1900 Նոյեմբեր 29 / 12 Դեկտեմբեր, էջ 1, Տիգրանակերտի գործեր

[7] Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցւոյ վերանորոգման աշխատանքները սկսած են, 19-12-2019

[8] Ազդակ - Տիգրանակերտ Ս. Կիրակոս Եկեղեցին` Վերաշինուած Ու Բռնագրաւուած, Կարօ Վ․ Մանճիկեան, 13-5-2016

[9] Ազատ Օր - Այցելութիւն Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի․ 23-11-2017

[10] «Տիգրանակերտի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին արժանացել է ԵՄ-ի «Մշակութային ժառանգութիւն» մրցանակին․ 17-6-2015»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-07-27-ին։ արտագրուած է՝ 2021-07-27

[11] Ազատութիւն TV․ Տեսերիզ - Տիարպեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցւոյվերակառուցման աշխատանքներ տեղի կ՛ ունենան, 17 Սեպտ․2020

[12] Տիարպեքիրի հայկական եկեղեցին արժանացած է Եւրոպայի մշակութային ժառանգութեան մրցանակին, 15-4-2015

[13] Ազատ Օր․ ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏԻ ՍՈՒՐԲ ԿԻՐԱԿՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻՆ… ԿՈԹՈՂԱՅԻՆ ԿԱՌՈՅՑ ՄԸ, 31-10-2011

[14] Ջահակիր․ Տիգրանակերտի Սուրգ Կիրակոս եկեղեցւոյ մէջ մատուցուեցաւ պատարագ, էջ 2, Հինգշաբթի 27 Հոկտեմբեր, 2011

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]