Ուեսթֆալիայի Խաղաղութիւն

Ուեսթֆալեան հաշտութիւն, 1648, կնքուեր է Երեսնամեայ պատերազմէն (1618-1648) յետոյ։ Կը միաւորուի 1648 թուականի 24 Հոկտեմբերին Ուեսթ-ֆալիայի (պատմական մարզ Գերմանիայի մէջ) Օսնապրուկ եւ Միւնսթեր քաղաքներու մէջ կնքուած երկու հաշտութեան պայմանագիր՝ Օսնապրուկեան (մէկ կողմէն «Հռոմեական սրբազան կայսրութեան» կայսեր ու անոր դաշնակիցներու եւ միւս կողմէն Շուէտի ու անոր դաշնակիցներու միջեւ) եւ Միւնսթերեան (մէկ կողմէն կայսեր ու անոր դաշնակիցներու եւ միւս կողմէ Ֆրանսայի ու անոր դաշնակիցներու միջեւ)։

Երբեմն Ուեսթֆալեան հաշտութեանը կը վերագրեն նաեւ խաղաղութեան հաշտութիւնը Սպանիայի եւ Նիտերլանտի միջեւ, որը կնքվել է 1648 թուականի 30 Յունուար-ին: Ատոր հետ մէկտեղ Հոլանտայի եւ Սպանիայի միջեւ ռազմական գործողութիւններու մէջ՝ 1625-1648 թուականներուն հետազօտողները կը համարեն միաժամանակ եւ՛ երեսնամեայ եւ՛ ութսունամեայ պատերազմները։

Ուեսթֆալեան հաշտութիւնը կը համարուի առաջին ժամանակակից դիւանագիտական համագումարի արդիւնքը։ Այն հիմք կը դնէ Եւրոպայի նոր կարգերուն։ Համաձայնագիրը անդրադարձեր է Սրբազան Հռոմէական կայսրութեանը, Սպանիային, Ֆրանսային, Շուէտին, Նիտերլանտներուն եւ անոնց համագործակիցներուն։

Փիրէնեան հաշտութիւնը (Treaty of the Pyrenees), որ ստորագրուեր է 1659 թուականին, վերջ կը դնէ Ֆրանսայի եւ Սպանիայի միջեւ պատերազմին եւ յաճախ կը դիտարկուի որպէս «ընդհանուր միասնութեան» վերջնական փուլը։

Անցկացման վայրը

Ուեսթֆալեան հաշտութիւն
(Հերտեր թեր Պոխի նկարը (1648 թուական)

Հաշտութեան մասին բանակցութիւնները տեղի ունեցեր են Ուեսթֆալիա պատմական տարածքի մէջ՝ Միւնսթերի կաթոլիկական եկեղեցւոյ եւ Օսնապրուկի բողոքական եկեղեցւոյ մէջ։ Սրբազան Հռոմէական կայսրութեան կայսրի եւ Շուէտի միջեւ խաղաղ պայմաններու մէջ դաւանանքային հաւասարութեան քննարկելու նպատակով հրաւիրուեր է Օսնապրուկի բողոքական եկեղեցի, իսկ կաթոլիկական կառավարութեան եւ Ֆրանսայի միջեւ կնքելու նպատակով՝ Միւնսթեր։

Ֆրանսայի եւ Կապսպուրկներու միջեւ բանակցութիւնները սկսեր են Քէոլնի մէջ 1636 թուականին, բայց դադրեցուած են կարտինալ Ռիշելիէի կողմէ։ Համպուրկի մէջ եւ Լիւպրքի մէջ Շուէտը եւ կայսրը բանակցութիւններ կը վարէին հաշտութեան մասին, բայց Շուէտը կ'ընդհատէ ատոնք եւ կը կնքէ Համպուրկեան համաձայնագիրը Ֆրանսայի հետ։

Օսնապրուկի քաղաքապետարան

Այդ ընթացքին Սրբազան կայսրութիւնը եւ Շուէտը կը յայտարարեն Քէոլնի մէջ բանակցութիւններ եւ «Համպուրգի պայմանագիրը» ներածական մասն է համընդհանուր կարգաւորման համաձայնագրի, որը պէտք է կնքուեր երկու հարեւան քաղաքներու՝ Միւնտթերի եւ Օսնապրուկի միջեւ, որոնք բանակցութիւններու ժամանակ դարձան չէզոք եւ ապառազմականացուած։ Միւնսթերը 1535 թուականէն եղեր է խիստ կաթոլիկական քաղաք։

Ուեսթֆալեան Հաշտութիւնը Ֆրանսայի եւ Շուէտի միջեւ

Ֆրանսայի դրօշը

Շուէտի դրօշը

Ուեսթֆալեան հաշտութեան համաձայն «Հռոմէական սրբազան կայսրութիւնը» Շուէտին 5 միլիոն թալեր ռազմատուգանք վճարելէն բացի, տուած էր Ռիւկէն կղզին, ամբողջ (Western Pomerania) Արեւմտեան Փոմերանիան եւ Արեւելեան Փոմերանիայի մէկ մասը Շթեթթտին քաղաքով, Վիսմար քաղաքը եւ Պրեմէնի արքեպիսկոպոսութիւնն ու Վերտենի եպիսկոպոսութիւնը, որոնք կը վերածուէին աշխարհիկ իշխանութիւններու։ Այդպիսով Շուէտին անցան ոչ միայն Պալթիք, այլեւ Հիւսիսային ծովի կարեւորագոյն նաւահանգիստները։ Ֆրանսան վերջնականապէս իրեն միացուց լոթարինկեան Մեց, Թուլ եւ Վերտէն եպիսկոպոսութիւնները եւ ամբողջ էլզասը (առանց Սթրասպուրկի)։ Յաղթող տէրութիւնները՝ Ֆրանսան եւ Շուէտը յայտարարուեցան Ուեսթֆալեան հաշտութեան պայմանագրի իրականացման գլխաւոր երաշխաւորներ։ Յաղթող տէրութիւններու դաշնակից գերմանական իշխանութիւններ Պրանտենպուրկը, Մեքլենպուրկը, Պրաունշվայկ-Լիւնէպուրկը, Պավարիան ստացան չնչին հողային փոխհատուցումներ ի հաշիւ աշխարհականացած եպիսկոպոսութիւններու ու վանքերու։

Պավարիան ստացաւ Վերին Փֆալցը եւ քուրֆիւրսթութեան իրաւունք։ Ինքնուրոյն ճանչուեցան եւ կայսրութեան կազմէն դուրս եկան Զուիցերիան եւ Միացյեալ նահանգներու հանրապետութիւնը (Հոլանտան)։ Գերմանիայի իշխանները ստացան լիակատար անկախութիւն ինչպէս ներքին, այնպէս ալ արտաքին քաղաքականութեան բնագաւառի մէջ (չէին կրնար կնքել արտաքին դաշինքներ կայսեր եւ կայսրութեան դէմ)։ Վեստֆալեան հաշտութիւն պայմանագիրը ամրապնդեց եւ ուժեղացուց Գերմանիայի քաղաքական մասնատուածութիւնը։ Կրօնի առումով Ուեսթֆալեան հաշտութիւնը Քալվինականներու (Calvinism) իրաւունքները հաւասարացուեցաւ կաթոլիկներու ու լիւթերականներու իրաւունքներուն, օրինականացուեցաւ եկեղեցականներու հողերու աշխարհականացումը եւ այլն։ Ուեսթֆալեան հաշտութիւնը ամրապնդելով հակահապսպուրկեան խմբաւորման նկատմամբ տարած յաղթանակը, ունեցաւ խոշոր միջազգային նշանակութիւն։ Ձախողեցան սպանական եւ աւստրիական Հապսպուրկներու գլխաւորութեամբ համաշխարհային «քրիստոնեական» կայսրութիւն ստեղծելու փորձը եւ Արեւմտեան Եւրոպայի միջ բարեկարգութեան շարժումները ճնշելու, ինչպէս եւ միջին դասակարգի (bourgeois) Հոլանտայի հանրապետութիւնը հպատակեցնելու ծրագիրները։ Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ հաստատուեցաւ Ֆրանսայի երկարատեւ գերիշխանութիւնը։

Պատուիրակութիւններ

Միւնսթերի եւ Օսնապրուկի կոնգրեսում հաւաքուեր էին 135 դիւանագէտեր, որոնք կը ներկայացնեն տարբեր երկիրներու հետաքրքրութիւնները։ Գլխաւոր անձերը եղեր են՝

• Ֆրանսայէն
• Շուէտէն
• կայսրի կողմէ
• Սպանիայէն
• Սրբազան Հռոմէական կայսրութիւնէն
• Պապական կառավարութիւնէն:

Արտաքին յղումներ

• Крушение Вестфальской системы и становление нового мирового порядка статья заведующего кафедрой мировой политики ГУ-ВШЭ проф. С. В. Кортунова

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։