Միապետութիւն

Ժամանակակից աշխարհի այն պետութիւնները, ուր կը գործեն միապետական կարգեր

Միապետութիւն, պետութեան կառավարման համակարգ է, երբ իշխանութեան գլուխ կանգնած է մէկ անձնաւորութիւն՝ միապետը։ Յաճախ միապետութիւնը ժառանգական է, հետեւաբար տուեալ պետութեան իշխանութիւնը կը պատկանի մէկ գահատոհմի։ Կը զատորոշուին միապետական եւ սահմանադրական միապետական կարգեր։

Հին եւ Միջնադարեան Հայաստանի մէջ

Ըստ Մովսէս Խորենացիի հայոց առաջին միապետը եղած է Հայկեան տոհմէն Պարոյր Սկայորդին։ Հայոց միապետը կրածէ արքայ կամ արքայից-արքայ տիտղոսը, զոր շատ դէպքերու մէջ եղած է հաւասարազօր հռոմեական կեսարին կամ կայսրին։ Հին Հայաստանի արքայատոհմերն են՝ Հայկազունիները, Երուանդունիները,Արտաշէսեանները, Արշակունիները, իսկ Միջնադարեան Հայաստանի մէջ՝ Բագրատունիները եւ Ռուբինեաններ,Հեթումեաններ,Լուսինեանները (Կիլիկիան Հայաստանի մէջ)։ Բացի այդ, հայոց պատմութեան տարբեր ժամանակահատուածներուն եղած են նաեւ տեղական թագաւորական տոհմեր, որոնցմէ են Առանշահիկները, Արծրունիները, Սիւնիները, Կիւրիկեանները եւ այլն։

5 - 9 դդ. պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն, հայոց միապետի դերի որոշ մասը, իրենց վրայ կը վերցնէին՝ Հայոց Մարզպանը, Հայոց Իշխանը, Հայոց Իշխանաց իշխանը։ Հայոց միապետը (արքայն) Հայաստանի միահեծան տիրակալն էր զօրքերու գլխաւոր հրամանատարը։ Ան կը նշանակէր եւ պաշտօնազուրկ կ՛ընէր պետական գործակալութիւններու ղեկավարներուն, քրիստոնէութեան ընդունելէն ետք, կը միջամտէր կաթողիկոսի ընտրութիւններուն, կը յայտարարէր պատերազմ, կը կնքէր դաշինք՝ օտար պետութիւններու եւ ցեղերու հետ։ Հայոց Միապետի իշխանութիւնը ժառանգական էր, սովորաբար իշխանութիւնն կ՛անցնէր հօրմէն աւագ որդիին։ Եթէ չկար արու ժառանգ, ապա գահը կարելի էր անցնիլ նաեւ տոհմի իգական ներկայացուցիչներուն։

Ուշ միջնադարուն՝ հայոց միապետութեան կորստէն ետք, միապետի որոշ գործառոյթներ իր վրայ վերցուց հայոց կաթողիկոսը։ Սակայն հայոց միապետի տիտղոսը՝ Հայոց Արքայի տիտղոսը Լուսինեաններէն ժառանգաբար անցաւ Իտալիոյ Սավոեան Արքայատան եւ պահպանուեցաւ մինչեւ մեր օրերը։