Կեդրոնասիական Արաբերէն
Կեդրոնասիական արաբերէն, Արաբերէնի կեդրոնասիական բարբառներ (արաբ․՝ العربية الآسيوية الوسطى), անյետացման եզրին գտնուող արաբերէն լեզուի տարատեսակութիւն[1]՝ տարածուած Աֆղանիստանի, Տաճիկիստանի եւ Ուզպեքիստանի արաբներու շրջանը: Կեդրոնական Ասիոյ արաբական բարբառները խիստ տարբեր են արաբական այլ յայտնի տարատեսակներէն եւ կը ձեւաւորին բարբառներու անկախ խումբ:
Կեդրոնասիական բարբառները եղած են նստակեաց եւ քոչուոր կեդրոնասիական արաբներու լեզուն, որոնք բնակած են Սամարղանդի, Պուխարայի, Կաշկատարիոյ, Սուրխանտարիոյ (ներկայիս Ուզպեքիստան), Խաթլոն շրջանին (ներկայիս Տաճիկիստան) եւ ժամանակակից Աֆղանիստանի քանի մը շրջաններու մէջ: Կեդրոնասիական բարբառը շատ ընդհանրութիւններ ունի Արաբական թերակղզիի եւ Իրաքի բեդուինների բարբառների հետ[2][3]:
Առաջին արաբները Կեդրոնական Ասիա եկած են 8-րդ դարուն, Արաբական արշաւանքներու ժամանակ: Այս տարածքին մէջ խալիֆի իշխանութեան հաստատումէն եւ հողերու բնակիչներու կողմէ իսլամութիւնը ընդունումէն ետք արաբերէնը դարձաւ գրականութեան եւ գիտութեան լեզու: Կեդրոնասիական արաբներու մեծ մասը ապրած է մէկուսացուած համայնքներու մէջ եւ չեն խառնուած տեղի բնակչութեան հետ մինչեւ 20-րդ դարու 60-ականներու վերջը: Այս հանգամանքը թոյլ տուաւ, որ արաբերէնը շարունակէ պահպանուիլ մինչեւ 20-րդ դար:
19-րդ դարու վերջը շատ արաբ հովիւները լքեցին ժամանակակից Ուզպքիստանի եւ Տաճիկիստանի տարածքն այն պատճառով, որ այդ հողերը անցած էին Ռուսական կայսրութեան տիրապետութեան տակ եւ գաղթեցին Աֆղանիստանի հիւսիս: Ներկայիս այդ արաբները արաբերէնի չեն տիրապետեր եւ կը խօսին ուզպեքերէն[4]: ԽՍՀՄ-ի կազմաւորումէն ետք Ուզպեքիստանի եւ Տաճիկիստանի կեդրոնասիական արաբները ստիպուած էին հրաժարուիլ քոչուորական կեանքէն եւ սկսան խառնուիլ ուզպեքներու, տաճիկներու եւ թուրքմէններու հետ: 1959-ի Մարդահամարի տուեալներով արաբերէն խօսած է կեդրոնասիական արաբներու միայն 34%-ը, միւսները իրենց մայրենի լեզու համարած են ուզպեքերէնը կամ տաճիկերէնը: Ներկայիս Կեդրոնասիական արաբերէն կը խօսին Սուրխանդարի, Կաշքատարի եւ Պուխարայի հինգ գիւղերու մէջ։ 1980-ականներու սկիզբին հաղորդուած էր, որ այդ լեզուի կրողները հիմնականին տարեցներն են: Ուզպեքիստանի մէջ կայ կեդրոնասիական արաբերէնի երկու ոչ-փոխըմբռնելի բարբառներ` կաշկատարիական եւ պուխարական:
Տարիներ շարունակ Իսահակ Վիննիքովը ուսումնասիրած է ԽՍՀՄ կեդրոնասիական արաբներու մշակոյթը, լեզուն եւ բանահիւսութիւնը: «Պուխարայի արաբներու լեզուն եւ բանահիւսութիւն» աշխատութեան մէջ հաւաքագրուած է 67 բնագիր, Ջոգարի եւ Արաբխանայի մէջ բնակուող 25-64 տարեկան արաբներու խօսքերէն:
Վերջերս ուսումնասիրութիւնները Խորասանի արաբերան բարբառը (կը խօսին Իրանի Խորասանի շրջանին մէջ) կը համարեն Կեդրոնական Ասիոյ արաբական ընտանիք եւ կը գտնեն, որ այն սերտօրէն կապուած էր կաշկատարիական բարբառի հետ[5]:
Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Советская этнография. — Издательство Академии наук, 1972.
- Джарылгасинова Р. Ш., Толстова Л. С. Этнические процессы у национальных групп Средней Азии и Казахстана. — Наука, 1980. — 232 с.
- Винников И. Н. Язык и фольклор бухарских арабов. — М., 1969. — 359 с.
- Церетели Г. В. Арабские диалекты в Средней Азии // Доклады советской делегации на XXIII Международном конгрессе востоковедов. Секция семитологии. — М, 1954.
- Церетели Г. В. Арабские диалекты в Средней Азии. — Тбилиси, 1956. — Т. 1.
- Кармышева Б. Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. По этнографическим данным. — Наука, 1976. — 321 с.
Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- ↑ «Arabic, Tajiki Spoken»
- ↑ Б. Х. Кармышева, 1976, էջ 250
- ↑ И. М. Дьяконов, Г. Ш. Шарбатов Афразийские языки. Семитские языки. — Наука, 1991. — С. 253. — ISBN 9785020164253
- ↑ Peter R. Blood Afghanistan: A Country Study. — Washington: GPO for the Library of Congress, 2001.
- ↑ Ulrich Seeger, On the Relationship of the Central Asian Arabic Dialects (translated from German to English by Sarah Dickins)