Լիթըլ Պիկհորնի Ճակատամարտ

Լիթըլ Պիկհորնի Ճակատամարտ
Սեւ բլուրներու պատերազմ
Քասթերի ջախջախումը, 25 յունիս, 1876
Թուական 25 յունիս-26 յունիս 1876 Վայր Լիթըլ Պիկհորն գետի մօտակայք, Մոնդանա Արդիւնք Հնդիկներու վճռական յաղթանակ
Հակառակորդներ
Լակոտա Սանտի Յանկտոնաի Շեյեններ Արապահո	ԱՄՆ Արիկարա
Հրամանատարներ
Նստած Ցուլ Կատաղի Ձի Լեղապարկ	Ճորճ Քասթեր † Մարկուս Ռինո Ֆրետերիկ Բենտին Արիւնոտ Դանակ †
Կողմերու ուժեր
1 500—2 000	31 սպայ 566 զինուոր 35-40 սկաուտ 15 անզէն
Կորուստներ
36-136 սպաննուած 150-200 վիրաւոր	266 սպաննուած (որոնցմէ են՝ 16 սպայ, 10 սկաուտ/անզէն) 55 վիրաւոր

Լիթըլ Պիկհորնի ճակատամարտ (անգլերէն՝ Battle of the Little Bighorn), Լակոտայի կողմէ յայտնի, ինչպէս Իւղոտ խոտերու ճակատամարտ (անգլերէն՝ Battle of the Greasy Grass), հնդկական լակոտա-հիւսիսային շէյենական միութեան եւ ԱՄՆ-ի բանակի եօթներորդ հեծեալ գունդի միջեւ տեղի ունեցած ճակատամարտ, որ տեղի ունեցած է 25-26 Յունիս 1876-ին, Մոնդանայի Լիթըլ Պիկհորն գետի մօտ։ Ճակատամարտը աւարտած է ամերիկեան գունդի հինգ վաշտերու ջախջախմամբ եւ յայտնի հրամանատար Ճորճ Քասթերի մահուամբ։

Նախապատմութիւն

ԱՄՆ-ի զօրքերու յարձակումը 1876-ին

Քաղաքացիական պատերազմի աւարտէն ետք բնակչութիւնը դէպի մայրցամաքի արեւմուտքը ձգուեցաւ, ինչ որ տեղաբնակ սիու ցեղին հետ պատերազմի պատճառ դարձաւ։ Հարաւի հետ պատերազմէն հիւծուած ԱՄՆ-ի զօրքերը պարտութիւն կրեցին եւ 1868-ին պայմանագիր կնքուեցաւ, ըստ որուն փակուեցաւ հնդկական հողերու միջով անցնող ճանապարհը եւ հոն գտնուող ամրոցներ ոչնչացուեցան: Նոր պատերազմի պատրաստուելով՝ Փետրուար 1876-ին մեծաւորներ Թերին եւ Կրուկը կրկին հնդկական հողեր ներխուժեցին: Սիու ցեղը ստիպուած տեղահանուեցաւ եւ ցեղախումբերով նահանջեց։

Յունիսին մեծաւոր Թերիի շարասիւնը, գրոհելով Յելոուսթոուն գետի հարաւային ափի երկայնքով, յայտնուեցաւ վերջերս լքուած արոտավայրերուն մէջ։ Ժողով գումարելով, Թերին որոշեց հետեւակով եւ հրետանիով դէպի հարաւ յարձակիլ, ուր հնդիկները գացած էին, միաժամանակ հեծելազօրը Լիթըլ Պիկհորն գետի վերին հատուած ուղարկելով, որպէսզի կտրէ սիուներու նահանջի ճամբան: 22 Յունիսին 7-րդ հեծեալ գունդի 12 վաշտերը, հնդիկ հետախոյզներու ջոկատը եւ սննդամթերքով բեռնուած 175 ջորիներ Քասթերի 15 օրուայ հրամանատարութեամբ ժամանեցին։ 24 Յունիսին Քասթերը հսկայական ռազմական ճամբարի հետքեր յայտնաբերեց եւ որոշեց գիշերային զինուորական շարժում կատարել, որպէսզի հնդիկներուն թոյլ չտան թաքնուիլ։ Գունդը տեղ հասաւ 25 Յունիսին, գիշերուան ժամը 2-ին, որմէ ետք ճամբարը ոչնչացուց։ Առաւօտեան ժամը 10-ին, գիշերակացէն ետք Քասթերը բլուրը բարձրացաւ, ուրկէ անոր առջեւ հակառակորդի ռազմական ճամբարի ծայրը բացուեցաւ։ Անոր տեղեկացուցին, որ մոլորուած բեռնասայլերու խումբի վրայ հնդիկներու փոքրաթիւ ջոկատ յարձակած են եւ որպէսզի անսպասելիութեան ազդեցութիւնը չկորսնցնէ, Քասթերը որոշեց նոյն օրն իսկ յարձակիլ: Ան գունդը 3 մասի բաժնեց. անձամբ գլխաւորեց «C» (Թոմ Քասթեր), «E» (Էլեգեոն Սմիթ) «F» (Ճորճ Յեթս), «I» (Մայլզ Քեոգ) եւ «L» (Ճէյմս Կոլհաուն) վաշտերը. մայոր Ռինոն ստացաւ «A», «G» եւ «M» վաշտերը. զօրավար Բենտինը ստացաւ «D» «H» եւ «K» վաշտերը. բեռնասայլերու պահպանութեան համար «B» վաշտը վերցուցին եւ քանի մը այլ վաշտերէն զինուորներ, որոնք զօրավար Մաքդուգալի հրամանատարութեան մէջ ընդգրկուեցան: Բենտին հրաման ստացաւ դէպի ձախ շարժելու եւ խորտուբորտ վայրերը հետազօտել՝ յայտնաբերուած հնդիկներուն վրայ յարձակելով. անծանօթ ուժերու բացակայութեան ժամանակ, ան պէտք է յանկարծակիի բերէր գլխաւոր ուժերը։ Ռինոն պէտք է գրոհէր գետի ձախ ափի երկայնքով, ուր հնդիկներու ճամբարը կը գտնուէր, իսկ Քասթերը՝ աջ ափով։

Մարտ

7-րդ հեծեալ գունդի տեղաշարժը:
A - Քասթեր, B - Ռինո, C - Բենտին, D - Յեթս, E - Վեյր

Ռինոյի վաշտի տեղաշարժը

Քասթերի վերջին մարտը, Էտկար Սամուէլ Փաքսոն, 1899

Ռինօ Հիլի պաշտպանութիւնը

25 Յունիսին, ժամը 15:00-ին, Ռինոն իր շարասիւնը ճամբարէն քանի մը հարիւր մեթր հեռու կանգնեցուց՝ հրամայելով ձիերէն իջնել եւ կրակ բանալ: Թշնամիներու յայտնուիլը Նստած Ցուլի ճամբարի ընթացքին խառնաշփոթ առաջացուց. կանայք երեխաները առին եւ դէպի հիւսիս փախան, իսկ տղամարդիկ իրենց գործերը ձգեցին, զէնք առին եւ թշնամիի ուղղութեամբ գացին։ Հանդիպելով ուժերու բազմակի գերազանցութեան՝ Ռինոն հրամայեց դէպի գետի մօտ գտնուող պուրակը քաշուիլ:

Կատաղի Ձին հնդիկներու գրոհին առաջնորդեց։ Անոնք նաեւ շրջանցեցին ամերիկացիներուն թեւերէն եւ անոնց թիկունքին յայտնուեցան: Ռինոն որոշեց դէպի գետի հակառակ կողմը գտնուող բլուրը (այժմ Ռինօ Հիլ կը կոչուի) հաւաքուիլ։ Նահանջի ժամանակ անոր վատերը նշանակալի կորուստներ կրեցին. 46 մարդ մահացաւ, եւս մօտ երկու տասնեակը չկրցան բլուրը բարձրանալ՝ մացառուտներուն մէջ թաքնուելով։ Վաշտերը պաշտպանական դիրքեր գրաւեցին բլուրին վրայ, իսկ հնդիկներու գլխաւոր զանգուածը դէպի հիւսիս ուղղուեցաւ, ուրկէ նոյնպէս մարտի ձայներ կը լսուէին։ Մարտի սկիզբէն մօտաւորապէս 45 վայրկեան անցած էր։

Քասթերը, դէպի հիւսիս շարժելով, բարձրացաւ Ռինօ Հիլի գագաթը եւ տեսնելով հնդիկներու գիւղի ճիշդ տարածքը, Մաքդուգալի մօտ սուրհանդակ ուղարկեց, որպէսզի արագ ռազմամթերք հասցնէ։ Ջոկատը շարունակեց դէպի գետի երկայնքով շարժիլ, հասնելով գիւղի առջեւ գտնուող բլուրին (աւելի ուշ յայտնի դարձաւ, ինչպէս Քոլհաուն Հիլ), ուր Քասթերը որոշեց ծանծաղուտը անցնիլ։ Սակայն գետը կրցան տասնեակ հնդիկներ անցնիլ եւ հրաձգային կրակ բացին։ Քասթերը, հաւանաբար վախնալով մեծաթիւ դարանակալներէն, հրամայեց նահանջել։ Ան շեփորահար (անոնք բանակին մէջ բանագնացներու դեր կը կատարէին) Մարտինին դէպի հարաւ ուղարկեց, որպէսզի ան գտնէ եւ բերէ Բենտինի վաշտերը։ Մարտինը վերջին մարդն էր, որ Քասթերի շարասիւնի զինուորներուն ողջ տեսած էր։

Բենտինը բլուրներուն վրայ չգտաւ հնդիկներուն եւ միանալով բեռնասայլերուն, դէպի հիւսիս ուղղուեցաւ, ուր առաջին սուրհանդակի եւ Մարտինի զեկոյցները ստացաւ: Քայլերը արագացնելով եւ ետեւը ձգելով բեռնասայլերը՝ անոր ստորաբաժանումները Լիթըլ Պիկհորն գետի մօտ տեսան Ռինոյին՝ լեռը բարձրացող զինուորներուն, որոնք գրեթէ հազար հնդիկներու կողմէ կը հետապնդեուէին։ Միանալով Ռինօ Հիլի վրայ՝ Ռինոն, կորուստներու քանակէն ելլելով, խնդրեց Բենտինին, որպէսզի մնայ, որուն ան համաձայնեցաւ՝ տեղակայելով իր վաշտերը։ Հնդիկները բլուրը ոչ ամուր շրջանակի մէջ առին եւ գլխաւոր ուժերը դէպի հիւսիս ուղարկեցին, ուրկէ մինչեւ պաշարուածները մարտի ձայներ կը լսուէին։

Ժամը 16:50-ին Քասթերի ընկեր «D» վաշտի հրամանատար Վեյրի ջիղերը տեղի տուին, որ ինքնակամ դուրս եկաւ դիրքերէն եւ զառիվարով իջաւ։ 20 վայրկեանէն բեռնասայլերը բլուր հասան։ Ռազմամթերք ստանալով՝ Բենտինը «H», «K» եւ «M» վաշտերը Վեյրի ետեւէն ուղարկեց։ Վեյր Փոինթ բարձունքին հասնելով՝ զօրքերը Քոլհաուն Հիլի վրայ վառօդի ծուխի ամպ նկատեցին, ուրկէ իրենց ուղղութեամբ հարիւրաւոր հնդիկներ կ'ուղղուէին: Բենտին մարտով դէպի Ռինօ Հիլ նահանջեց։

Մարտինի մեկնումէն ետք կարելի չէ վստահաբար նկարագրել Քասթերի գործողութիւնները, չնայած հնդիկներու վկայութիւնները եւ հնէաբանական արշաւները անոնց վրայ որոշակի լոյս կը սփռեն: Ընդունուած է համարել, որ Քասթերը կրկին բաժնած է իր ուժերը. Քոլհաուն Հիլի վրայ ձգելով պաշտպանական երկու սահման, ան երկու մղոն հիւսիս կ'երթայ հետախուզման նպատակով։ Հոն անոր առջեւ հազարաւոր փախստական հնդիկներու տեսարան կը բացուի եւ Քասթերը սկիզբը ուզելով զանոնք գերի վերցնել, թշնամիին վրայ ճնշում գործադրելու նպատակով, կ'որոշէ Բենտինին սպասել։

Քոլհաուն Հիլի մարտը, որուն մինչ այդ պահը փոխհրաձգութիւնները բնորոշ էին եւ երկու կողմերէն անօգուտ յարձակման փորձերը, նոր լիցք կը ստանայ. մահապարտ շէյեններու ջոկատը կը ժամանէ։ Անոնք ամերիկացիներու շղթային վրայ կը գրոհեն եւ չնայած, որ բոլորը կը մահանան, անոնք հնարաւորութիւն կու տան ընկերներուն երկրորդ ալիքով ամերիկացիներու դիրքերը ներխուժել, որոնք չէին հասցուցած զէնքերը վերալիցքաւորել։ Զօրավար Քոլհաունը, ուրիշ դիրքերէ դէպի մարտի թէժ կէտը քաշեց իր զօրքերուն մէկ մասը, ինչ որ թոյլ տուաւ հնդիկներուն, ոգեւորուած մահապարտներու օրինակով, անոր վաշտի նօսրացող շարքերուն մէջ մխրճուելու։

Թշնամիի քանակական գերազանցութիւնը ձեռնամարտի ընթացքին Քոլհաունի զօրամիաւորումներու ոչնչացման յանգեցուց։ Փոքրաթիւ վերախրածներ բարձրացան բլուրի գագաթը, ուր պաշտպանութեան վերջին գիծը գրաւած էին զօրավար Քեոգի «I» վաշտը, որուն զինուորները քանի մը վայրկեան տեւած ձեռնամարտէն ետք, դէպի հիւսիս նահանջեցին՝ Քասթեր Հիլ։

Հինգ վաշտերու մնացորդները Քասթերի գլխաւորութեամբ բլուրի վրայ լեցուեցան, որ աւելի ուշ իր անուամբ կոչուեցաւ (նաեւ յայտնի է որպէս «Քասթերի վերջին դիրք»), եւ իրենցմէ քսանապատիկ շատ հնդիկներու գրոհին ենթարկուեցան։ Հնդիկները նշած են դատապարտուածներու աննախադէպ քաջութիւնը, որու նման չէին սպասեր սպիտակներէն։ «E» վաշտի զինուորները փորձեցին ճեղքել շրջափակումը, սակայն լիովին ոչնչացուեցան։ Քասթեր Հիլի գագաթին ամերիկացիները ձեռնամարտով միայնակ յարձակող հնդիկներուն կը դիմակայէին։ Քանի մը վայրկեան ետք բլուրի գագաթին ոչ մէկ ամերիկացի կենդանի մնաց:

7-րդ հեծեալ գունդի հինգ վաշտերու վերջին մարտի բոլոր մասնակիցներէն միայն Կոմանչը ողջ մնաց՝ Քեոգի ձին, որ աւելի ուշ գունդի թալիսմանը դարձաւ։ Մարտի ժամանակ սկսած թշնամիներու մարմիններու գանկամաշկումը կը շարունակուէր նաեւ ջախջախումէն ետք։ Հնդիկները դանակով կը կտրէին ամերիկացիներու ներքին գործարանները։

Քասթերի մարմինին մօտ, որ երկու հրազէնային վիրաւորում ստացած էր, իր «ռեմինկթոն» հրացանէն կրակած 17 պարկուճ կը գտնուէր։ Քասթերի գանկամաշկը հանուած չէր, քանի որ անվտանգութեան նկատառումներով ոչ ոք կը ցանկանար յանձն առնել անոր սպաննութիւնը։ 17 Յուլիսին հնդիկներու հետապնդումը աւարտեցաւ Դեղին Մազեր անուանումով շէյենի մահով, որ սպաննուած եւ գանկամաշկուած էր յայտնի սկաուտ Պուֆալօ Պիլի կողմէ՝ «Առաջին գանկամաշկը յանուն Քասթերի՜» աղաղակով։

Աւարտելով իրենց գործը Քասթերի հետ, հնդիկներու հիմնական ուժերը դէպի հարաւ ուղղուեցան, դէպի Ռինօ Հիլ։ Ռինոյի եւ Բենտինի վաշտերը անգործ նստած չէին. բաժակներով եւ դանակներով անոնք խրամատներ կը փորէին։ Մահապարտներու բացակայութիւնը հնդիկներուն հնարաւորութիւն չտուաւ վճռական յարձակման համար։ Անոնք հրացաններով եւ նետերէն փոխհրաձգութիւններով սահմանափակուեցան։ Նետերը աւելի արդիւնավետ էին իրենց կոր յետագիծի շնորհիւ։

7 վաշտերը պաշտպանութիւն կազմեցին, ծարաւէն տառապելով. դէպի գետ արտագրոհները յաջողութեամբ չպսակուեցան։ Քասթերի ջոկատի մասին տեղեկութեան բացակայութիւնը անոր ճակատագիրի մասին վարկածներ առաջացուց։ Սպաները կը կարծէին, որ ան դէպի հիւսիս նահանջած է՝ Թերիի մօտ։ Անոնք յիշեցին Ուոշիթի ճակատամարտի դէպքը, երբ Քասթերը «մոռացութեան մատնած էր» մայոր Էլիոթի ջոկատը, որ շէյեններուն կողմէ լիովին կոտրուած էր։ Զինուորները նոյնպէս իրենք իրենց լքուած զգացին։

Գիշերը բլուրին վրայ 17 մարդ կը թափանցէր, որ ցերեկը չէին կրցած իրենց մացառուտները լքել։ 26 Յունիսի առաւօտեան հնդիկներու գրոհները շարունակուեցան։ Բենտինի գլխաւորութեամբ «H» վաշտը դէպի հարաւ արտագրոհ կատարեց ընդդէմ շատ խիտ ամրացած հնդիկներու: Պաշարուածներու ծարաւը միայն ուժեղացաւ եւ վերջապէս, 17 կամաւորներ ջուր բերելու գացին եւ յաջողեցան. չորսը հրացաններով (բոլորը գերմանացիներ էին) կը ծածկէին մնացածը, որոնք կաթսաները գետի ջուրով կը լեցնէին։

Իմանալով հիւսիսէն Թերիի հետեւակայիններու մօտենալու մասին՝ Նստած Ցուլը հրամայեց նահանջել։ Ռինօ Հիլի մարտերուն գունդը եւս 6 սպաննուած անձ թողնեց եւ 48 վիրաւոր։

Հետեւանքներ

27 Յունիս-ին մարտի վայր ժամանեց Թերիի հետեւակը, որ զգուշօրէն կը քալէր վերապրած սկաուտներու նախազգուշացումներէն ետք։ Քասթերի ջախջախման մասին լուրը մարգագետիններով տարածուեցաւ։ Հնդկական որոշ ցեղեր լքեցին ռեզերվացիաները, որպէսզի Նստած Ցուլի զօրքերուն միանան։ 1876-ի մնացած մասը եւ 1877-ը անցաւ ամերիկացիներուն կողմէ հնդիկներու հետապնդումներով, որուն պատճառով անոնց մեծ մասը գերեվարուեցաւ։ Պատերազմը աւարտեցաւ ԱՄՆ-ի յաղթանակով եւ բոլոր հնդիկները ռեզերվացիաներուն մէջ փակուեցան։

ԱՄՆ-ի զինուորներու վերայուղարկաւորութեան տեղը կանգնեցուած յուշակոթող

Քասթերի պարտութիւնը ԱՄՆ-ի մէջ հսկայական հնչեղութիւն ստացաւ, ինչ որ եւրոպացիներուն շատ յայտնի չդարձաւ ճակատամարտի տեղական մասշտաբի պատճառով։ Հասարակութիւնը պահանջեց մեղաւորները պատժել։ Բազմաթիւ վարկածներ տրուեցան, որոնց մեծ մասը կարելի է հերքել։ Օրինակ, Քասթերը կը մեղադրէին ուժերու բաժանման մէջ, սակայն, ան աւելի վաղ զայն յաջողությամբ կիրառած էր։

Յոյս ունենալով հնդիկներու պաշտպանուիլ չիմանալը՝ Քասթերին Քոլհաուն Հիլի մօտ վերագրեց գետանցումէն անտեղի հրաժարումը, որմէ ետք ան կրնար բնիկ բնակչութիւնը կոտորել։ Այստեղ մոռացութեան կը մատնուի նաեւ ան, որ պահ մը երկու հարիւր զինուորներ, յամենայն դէպս, ստիպուած եղած են հնդիկներու հիմնական զանգուածի ճնշման հանդիպիլ՝ գտնուող Ռինօ Հիլի մօտ։

Քասթերի կռուազան ոճի հետեւորդները Ռինոն եւ Բենտինին կը մեղադրէին դանդաղելու կամ վախկոտութեան համար։ Սակայն երբ Բենտին Վեյր Փոինթ հասաւ, հինգ վաշտերու մնացորդները արդէն ոչնչացուցած էին, իսկ մինչեւ բեռնասայլերու ժամանումը, այսինքն՝ առանց ռազմապաշարի, յարձակում սկսիլը կրնար մարտը աւելի ողբերգական աւարտի յանգեցնել։ Անառարկելի է միայն այն փաստը, որ Քասթեր չէ կատարած «փակել հնդիկներու նահանջի ճանապարհը» հրամանը, այլ որոշած է առանց գլխաւոր ուժերու ժամանման, հազարաւոր հնիկներու վրայ գրոհել։

Ճակատամարտի վայրին մէջ այժմ յուշահամալիր կը գտնուի (անգլ.)։ Քասթերի շարասիւնի զոհուած զինուորները ԱՄՆ-ի մէջ ազգային հերոսներ կը համարուէին։ Ճակատամարտի մասին բազմաթիւ գիրքեր գրուած, ներկայացումներ ցուցադրուած եւ ֆիլմեր նկարահանուած են։

Զանգուածային մշակոյթ

• Ռալֆ Փիթերսի «2020-ականներու պատերազմը» վէպին մէջ, Ճափոնի հետ պատերազմի ընթացքին Սովետական Միութեան օգնութեան հասնող 7-րդ հեծեալ (այդ ժամանակ ուղղաթիռային) գունդը ոչնչացուած կը գտնուի սովետական Փոքր-Մեծ եղջիւր գիւղի մօտ (տառացի թարգմանած՝ «Little Bighorn»)։
• Թաղեք իմ սիրտը Վունդեն Նիում
• Փոքր մեծ մարդը (ֆիլմ)
• Darkest of Days վիտէօխաղին մէջ խաղացողը որպէս Քասթերի հրամանատարութեան տակ գտնուող ճակատամարտի մասնակից կը ներկայանայ։
• Ճակատամարտի տեսարանը կը յայտնուի Age of Empires III: The War Chiefs համակարգչային խաղի հին վերջին մակարդակին մէջ, ուր խաղացողը` որպէս բնիկ ամերիկացիներու զօրքերու մէկ մաս, պէտք է Քասթերին եւ իր զինուորներուն սպաննէ։

Գրականութիւն

• Маркис, Томас Б. Деревянная Нога — воин, сражавшийся с Кастером. — «Первые Американцы», 2004. — 320 с.

• Джон Стоит в Лесу, Либерти М. Воспоминания шайена. — «Первые Американцы», 2004. — 400 с.
• Гриннелл Дж. Сражающиеся шайены. — ЗелОбыватель, 1994. — 222 с.

• Котенко Ю. В. Индейцы Великих равнин. Оружия, воинская магия, боевое искусство, битвы. — Москва: Издательский Дом «Техника-молодежи», 1997. — 160 с. — ISBN 5-88573-005-9

• Стукалин Ю. На просторах прерий. Трубка мира и топор войны. — Москва: «ЭНАС», 2009. — 304 с. — ISBN 978-5-93196-937-4

• Стукалин Ю. Энциклопедия военного искусства индейцев Дикого Запада. — Москва: «Яуза» и «Эксмо», 2008. — 688 с. — ISBN 978-5-699-26209-0

• Стукалин Ю. Хороший день для смерти. — «Гелеос», 2005. — 384 с. — ISBN 5-8189-0323-0
• Sklenar, Larry, To Hell with Honor, General Custer and the Little Big Horn, Norman, University of Oklahoma Press, 2000. ISBN 0-8061-3472-0.
• Barnard, Sandy, Digging into Custer’s Last Stand. Huntington Beach, California: Ventana Graphics, 1998. ISBN 0-9618087-5-6.
• Brininstool, E. A., Troopers With Custer. Mechanicsburg, Pennsylvania: Stackpole Books, 1994. ISBN 0-8177-1742-9.
• Connell, Evan S., Son of the Morning Star. New York: North Point Press, 1984. ISBN 0-86547-510-5.
• Dustin, Fred, The Custer Tragedy: Events Leading Up to and Following the Little Big Horn Campaign on 1876. Ann Arbor, Michigan: Edwards Brothers, 1939.
• Elliot, M.A. Custerology: The Enduring Legacy of the Indian Wars and George Armstrong Custer. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-20146-5.
• Fox, Richard Allan, Jr., Archaeology, History, and Custer’s Last Battle. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press, 1993. ISBN 0-8061-2496-2.
• Goodrich, Thomas. Scalp Dance: Indian Warfare on the High Plains, 1865—1879. Mechanicsburg, PA: Stackpole Books, 1997. ISBN 0-8117-1523-X.
• Graham, Col. William A., The Custer Myth: A Source Book for Custeriana. New York: Bonanza Books, 1953.
• Grinnell, George Bird. The Fighting Cheyennes. Norman: The University of Oklahoma Press, 1915; reprint 1956, ISBN 0-7394-0373-7.
• Hammer, Kenneth. Men with Custer: Biographies of the 7th Cavalry: June 25, 1876. (Ronald H. Nichols, editor). Hardin, Montana: Custer Battlefield Historical and Museum Association, 2000. ISBN 1-892258-05-6.
• Hardoff, R. G. (editor), Camp, Custer and the Little Big Horn. El Segundo, California: Upton and Sons, 1997. ISBN 0-912783-25-7.
• Mails, Thomas E. The Mystic Warriors in the ass of the Plains: The Culture, Arts, Crafts and Religion of the Plains Indians New York: Marlowe & Co., 1996. ISBN 1-56924-538-X.
• Michno, Gregory F., Lakota Noon, the Indian narrative of Custer’s defeat, Mountain Press, 1997. ISBN 0-87842-349-4.
• Miller, David, H., Custer’s Fall: The Native American Side of the Story, University of Nebraska Press, 1985. ISBN 0-452-01095-0.
• Neihardt, John G. (editor), Black Elk Speaks: Being the Life Story of a Holy Man of the Oglala Sioux. University of Nebraska Press, 1979. ISBN 0-8032-8359-8.
• Nichols, Ronald H. (editor), Reno Court of Inquiry. Hardin, Montana: Custer Battlefield Historical and Museum Association, 1996.
• Panzeri, Peter, Little Big Horn, 1876: Custer’s Last Stand. London, UK: Osprey, 1995. ISBN 1-85532-458-X.
• Perrett, Bryan. Last Stand!: Famous Battles Against the Odds London: Arms & Armour, 1993. ISBN 1-85409-188-3.
• Reno, Marcus A., The official record of a court of inquiry convened at Chicago, Illinois, January 13, 1879, by the President of the United States upon the request of Major Marcus A. Reno, 7th U.S. Cavalry, to investigate his conduct at the Battle of the Little Big Horn, June 25-26, 1876. on-line in the University of Wisconsin Digital Collections.
• Sarf, Wayne Michael, The Little Bighorn Campaign: March-September 1876, Conshohocken, Pennsylvania: Combined Books, 1993. ISBN 1-58097-025-7.
• Scott, Douglas D. & Connor, Melissa: Context Delicti: Archaeological Context in Forensic Work. In: Haglund, W.D. & Sorg, M.H. (eds.)։ Forensic Taphonomy: The Postmortem Fate of Human Remains, CRC Press, pp.: 27-38; Boca Raton, 1997.
• Vestal, Stanley. Warpath: The True Story of the Fighting Sioux Told in a Biography of Chief White Bull Lincoln: University of Nebraska Press, 1934. ISBN 0-8032-4653-6.
• Viola, Herman J., Little Bighorn Remembered: The Untold Indian Story of Custer’s Last Stand. Westminster, Maryland: Times Books, 1999, ISBN 0-8129-3256-0.
• Wert, Jeffry D. Custer: The Controversial Life of George Armstrong Custer. New York: Simon & Schuster, 1996. ISBN 0-684-81043-3.

Արտաքին յղումներ

• Ճակատամարտի հուշահամալիրը
• Friends of the Little Bighorn Battlefield
• The Battle of Little Bighorn: An Eyewitness Account by the Lakota Chief Red Horse
• Complete transcript of the Reno Court of Inquiry
• 100 Voices: Sioux, Cheyenne, Arapaho, Crow, Arikara and American eyewitness accounts of the Battle of the Little Bighorn
• Names Of Those Who Fought & More
• Muster Rolls of 7th U.S. Cavalry, June 25, 1876 Archived April 27, 2005, at the Wayback Machine.
• Custer Battlefield Historical and Museum Association
• Յոթ օջախները. Լակոտա, Դակոտա, Նակոդա
• Լակոտա Օյադե. կայք Լակոտա, Դակոտա, Նակոդա ցեղերի մասին
• Կայք, որը նվիրված է շեյենների և արապահոների մշակույթներին Archived 2009-03-25 at the Wayback Machine.