Քենիա

Քենիա
Քենիոյ դրօշը	Զինանշանը
;	;
Կը ներառնէ	Coast Province?, Eastern Province?, North Eastern Province?, Նիանզա (նահանգ)?, Rift Valley Province?, Western Province? եւ Նայրոբի (շրջան)?
Պետական լեզու	սվահիլի? եւ անգլերէն
Մայրաքաղաք	Նայրոպի
Օրէնսդիր մարմին	Parliament of Kenya?
Երկրի ղեկավար	Ուիլյամ Ռուտո?
Կառավարութեան ղեկավար	Ուիլյամ Ռուտո?
Ազգաբնակչութիւն	48 468 138 մարդ (2017)
Օրհներգ	Ee Mungu Nguvu Yetu?
Կարգախօս	Magical Kenya եւ Cenia Lledrithiol
Հիմնադրուած է	1963 թ.
Արժոյթ	Քենիայի շիլլինգ?
Ժամային համակարգ	UTC+3։00 եւ Africa/Nairobi?
Հեռաձայնային համակարգ	+254
Համացանցի յղում	.ke
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ	0,575
	president.go.ke

Քենիա (պաշտօնապէս՝ Քենիայի հանրապետութիւն սուահիլերէն՝ Jamhuri ya Kenya Kenya), պետութիւն մըն է Ափրիկէի արեւելքին: Տարածքի մեծութեամբ աշխարհին 47^րդն է, բնակչութեան թուաքանակով՝ 33^րդը, Բրիտանական համագործակցութեան անդամ է։ Դրամական միաւորն է քենիական շիլլինկը։

Ընդհանուր Տեղեկութիւններ

Բնակչութեան կենսամակարդակը ցածր է, աշխարհին վրայ՝ 128^րդը։ Քենիայի ամենաբարձր լեռն է Քենիան (5199 մ), Ափրիկէի բարձրութեամբ երկրորդն է։ Միւս բարձր լեռներն են՝ Ապերտերը, Մաուն, Էլկէյոն։ Քիչ չեն հրաբուխներով շրջապատուած իջուածքները։ Ջուրի պաշարները կը կազմեն երկրի տարածքի 2 %-ը։ Այնտեղ է Վիքթորիա քաղցրահամ լիճը, որը մակերեսի մեծութեամբ Ափրիկէին մէջ առաջինն է, աշխարհին վրայ՝ երկրորդը։

Պատմական Տեղեկութիւններ

Անկախացում 1963-ին

Բնիկ քենիացիներու օրէնսդիր մարմնի առաջին ուղղակի ըտնրութիւնները կայացած են 1957-ին: Թէեւ պրիթանացիները յոյս ունէին յանձնել իշխանութիւնը տեղացի «չափաւոր» մրցակիցներուն, կառավարութիւնը ձեւաւորեցաւ Ճոմոյ Քէնեաթայի գլխաւորած ՔԱԱՄ Քենիայի ափրիկէական ազգային միութիւնը (անգլերէն՝ Kenya African National Union (KANU)): Քենիայի գաղութային վիճակի վերջը եկաւ 12 Դեկտեմբեր 1963-ին՝ անկախութեան հետ միասին: Միացեալ թագաւորութիւնը զիջեց Քենիայի վրայ ունեցած իր գերիշխանութիւնը: Զանզիպարի սուլթանը տուաւ իր համաձայնութիւնը, որ Քենիան պիտի ըլլայ ինքնիշխան, անկախ երկիր մը:^[7]
Միաժամանակ, Քենիայի բանակը յաղթեցաւ Շիֆթայի պատերազմը սոմալիացիներուն դէմ, որ կ'ուզէին Սոմալիոյ միացուցել իրենց ցեղակիցները:^[8] 1967-ի Հոկտեմբերին կնքուեցաւ կրակի դադարեցման համաձայնագիր, սակայն խաղաղութեան հարաբերական անկայունութիւնը պահպանուեցաւ մինչեւ 1969 թուականը:^[9]^[10] Հետագայ ներխուժումներէն ապահովագրուելու համար 1969-ին Քենիան կնքեց դաշնագիր Եթովպիոյ հետ, որն ոյժին մէջ է մինչեւ հիմա:^[11]
12 Դեկտեմբեր1964-ին հռչակուեցաւ Քենիայի հանրապետութիւնը եւ Ճոմոյ Քենեաթան դարձաւ երկրին առաջին նախագահը:^[12] 1978-ին անոր մահէն ետք նախագահ դարձաւ Դանիէլ արափ Մոին պահպանեց ըլլալով 1979, 1983 եւ 1988 թուականներու ընտրութիւններու անընդդիմադիր թեկնածու: 1983 թուականի ընտրութիւնները կայացան մեկ տարի աւելի շուտ եւ ուղղակի արդիւնք էին 2 Օգոստոս 1982 թուականի չյաջողած ռազմական յեղաշրջումի:

Աշխարհագրական Տուեալներ

Քենիան կը տարածուի հասարակածէն հիւսիս եւ հարաւ՝ հիւսիսային 5^րդ եւ հարաւային 5^րդ զուգահեռականերու եւ արեւելեան 34° եւ 42° միջօրէականներու միջակայքին։ Հարաւ-արեւելքին ափերը կ'ողողէն Հնդկական ովկիանոսի ջուրերը: Անիկա սահմանակից է հարաւէն եւ հարաւ-արեւմուտքէն Թանզանիոյ, արեւմուտքէն Ուկանտային, հիւսիսին Եթովպիոյ եւ հիւսիս-արեւմուտքին՝ Սոմալիոյ: Տարածքը 581 309 քմ² է եւ բնակչութիւնը՝ 48 միլիոն՝ 2017 Յունուարի դրութեամբ: Որոշ միջազգային առեւտրային կազմակերպութիւններ Քենիան կը դասակարգեն որպէս Ափրիկէական Մեծ եղջիւրին մաս մը:^[13], նաեւ հիմնադիր անդամն է Արեւելեան ափրիկէական ընկերակցութեան: Քենիան ունի տաք եւ խոնաւ արեւադարձային քլիմա իր Հնդկական ովկիանոսի ափամերձ շրջանին: Մայրաքաղաք Նայրոպիին շուրջ սաւաննաներուն քլիման աւելի սառն է, առաւելաբար Քենիա լերան շուրջ, որ մշտապէս գագաթներուն ունի ձնածածկոյթ:

Կառավարում Եւ Քաղաքականութիւն

Քենիան նախագահական ներկայացուցչական կառավարումով ժողովրդավարական երկիր մըն է: Նախագահը ե՛ւ պետութեան, ե՛ւ կառաւարութեան գլխաւորն է: Գործադիր իշխանութիւնը կ'իրականացուի կառավարութեան միջոցաւ: Օրէնսդիր իշխանութիւնը ներկայացուած է կառավարութեան եւ Ազգային ժողովի ու նաեւ՝ Սենատի մէջ: Դատական համակարգն անկախ է օրէնսդիրէն եւ գործադիրէն: Նախկին նախագահ Տանիէլ արափ Մոիի օրոք կար նահանգստութիւն դատական համակարգին միջամտելու համար:^[14]

Քենիան ցածր դասակարգում ունի Transparency International քոռումփացուածութեան ընկալման սանդղակով: 2012-ի ընդհանուր 176-ի շարքին երկիրը տեղակայուած էր 139^րդին:^[15] Դեկտեմբեր 2002-ին Քենիային մէջ կայացան ժողովրդավարական եւ բաց ընտրութիւններ, որը առաւելապէս ազատ եւ արդար գնահատած են միջազգային դիտորդները:^[16] 2002-ի ընտրութիւնները նշուած են որպէս կարեւոր շրջադարձային կէտ մը Քենիայի ժողովրդվարական զարգացման համար անկախացումէն ի վեր:
Մուաի Քիպաքիի նախահահութեամբ նոր կառավարող կոալիթիոնը խոցտում ըրաւ ջանքերը կեդրոնացնիլ տնտեսական եւ կրթութեան զարգացման վրայ եւ կոռուփթիոնի դէմ պայքարի: Քանի մը խոստումներ անիկա իրկանացուց: Տարրական կրթութիւնն անվճար է:^[17]

Տնտեսութիւն

Մարդկային զարգացման գործակիցը Քենիայի համար 0.555 է, աշխարհի 186-էն՝ 145^րդն է: 2005-ի դրութեամբ, քենիացիներու 17.7%-ը կ'ապրէ օրական $1.25-էն պակասով: 2017-ին, Համաշխարհային դրամատունը գործարարութեան մատչելիութեան ցուցանիշով Քենիան դասակարգած է 92^րդը:^[18]
Կարեւոր գիւղտնտեսական բնագաւառը ամենավատ զարգացածն է եւ անարդիւնաւետը, որ ներգրաւած է աշխատոյժի 75%-ը համեմատած զարգացած երկիրներու 3%-ի հետ: Տնտեսութիւնն զգալիորէն ընդլայնուած է, ինչին նպաստած է զբօսաշրջութեան բնագաւառի, բարձրագոյն կրթութեան հեռուստահաղորդակցութեան բարձր ցուցանիշները եւ գիւղտնտեսութեան ընդունելի 2015-ի ետերաշտային արդիւնքները, յատկապես կենսական կարեւոր թէյի բնագաւառին: 2007-ին Քենիայի տնտեսութիւնն աճած է 7%-էն պակասով եւ անոր արտաքին պարտքը կտրուկ պակսեցաւ: Սակայն, սա իրավիճակը կտրուկ փոխուեցաւ 2007 Դեկտեմբերի վիճելի ընտրութիւններէն ետք, որուն հետեւեցաւ երկիրը պատած քաոսը:
Մեկ տասնամեակ անց ներկայիս հեռուստահաղորդակցութիւնը եւ դրամային աշխուժութիւնը կը ներառէ ՀՆԱ-ի 62%-ը: ՀՆԱ-ի 22%-ը կուգայ գիւղտնտեսութենէն, որուն մէջ զբաղած է աշխատոյժի 75%-ը: Բնակչութեան մի փոքր մասը կը ստանայ պարենային օգնութիւն:^[19]
Արտահանման կարեւոր ճիւղ մըն է մանածագործական արտադրանքը, որը կը կազմէ $400 միլիոն տարեկան:

Ծանօթագրութիւններ

↑ 7 // (unspecified title)
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2753888"></a>
↑ 7.2 // (unspecified title)
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2753888"></a>
↑ https://www.bbc.com/news/world-africa-62886989
↑ https://www.knbs.or.ke/
↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa
↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a>
↑ "Commonwealth and Colonial Law" by Kenneth Roberts-Wray, London, Stevens, 1966. P. 762
↑ Bruce Baker, Escape from Domination in Africa: Political Disengagement & Its Consequences, (Africa World Press: 2003), p.83
↑ Hogg Richard (1986)։ «The New Pastoralism: Poverty and Dependency in Northern Kenya»։ Africa: Journal of the International African Institute 56 (3): 319–333։ JSTOR 1160687։ doi:10.2307/1160687
↑ Howell John (May 1968)։ «An Analysis of Kenyan Foreign Policy»։ The Journal of Modern African Studies 6 (1): 29–48։ JSTOR 158675։ doi:10.1017/S0022278X00016657
↑ Pike, John (1992)։ «Post-Independence Low Intensity Conflict in Kenya»։ Globalsecurity.org։ արտագրուած է՝ 16 April 2010
↑ Permanent Mission of the Republic of Kenya to the United Nations (2002)։ «Kenya at the United Nations»։ Consulate General of Kenya in New York։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 8 June 2009-ին։ արտագրուած է՝ 15 February 2010
↑ Maxwell, Daniel, and Ben Watkins. "Humanitarian information systems and emergencies in the Greater Horn of Africa: logical components and logical linkages." Disasters 27.1 (2003): 72-90.
↑ Novak Andrew։ «The Criminal Justice System and Eroding Democracy After Independence – Page 12»։ racism.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 3 June 2016-ին։ արտագրուած է՝ 13 May 2016
↑ «Transparency International: CPI»։ Transparency International։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 23 May 2023-ին։ արտագրուած է՝ 29 May 2013
↑ «International observers declare Kenyan elections fair»։ www.cbc.ca։ արտագրուած է՝ 13 May 2016
↑ «The Turning Point: Free Primary Education in Kenya – NORRAG»։ www.norrag.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 30 April 2016-ին։ արտագրուած է՝ 13 May 2016
↑ «Doing Business in Kenya – World Bank Group»։ www.doingbusiness.org։ արտագրուած է՝ 2017-01-14
↑ «Food Assistance Fact Sheet – Kenya»։ www.usaid.gov։ արտագրուած է՝ 13 May 2016

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q7755"_data-entity-id="Q2753888">7_//_''(unspecified_title)''<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2753888"></a></div>-1] 7 // (unspecified title)
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2753888"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q7755"_data-entity-id="Q2753888">7.2_//_''(unspecified_title)''<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2753888"></a></div>-2] 7.2 // (unspecified title)
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2753888"></a>

[[https://www.bbc.com/news/world-africa-62886989_https://www.bbc.com/news/world-africa-62886989]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-3] ttps://www.bbc.com/news/world-africa-62886989

[[https://www.knbs.or.ke/_https://www.knbs.or.ke/]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-4] ttps://www.knbs.or.ke/

[[https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa_https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-5] ttps://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q10870555"_data-entity-id="Q1185686">[https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI_Human_Development_Report]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q161718|Միավորված_ազգերի_կազմակերպության_զարգացման_ծրագիր]],_2022.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a></div>-6] Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686"></a>

[Kenneth_Roberts-Wray_1966._P._762-7] "Commonwealth and Colonial Law" by Kenneth Roberts-Wray, London, Stevens, 1966. P. 762

[8] Bruce Baker, Escape from Domination in Africa: Political Disengagement & Its Consequences, (Africa World Press: 2003), p.83

[Hogg1986-9] Hogg Richard (1986)։ «The New Pastoralism: Poverty and Dependency in Northern Kenya»։ Africa: Journal of the International African Institute 56 (3): 319–333։ JSTOR 1160687։ doi:10.2307/1160687

[Howell1968-10] Howell John (May 1968)։ «An Analysis of Kenyan Foreign Policy»։ The Journal of Modern African Studies 6 (1): 29–48։ JSTOR 158675։ doi:10.1017/S0022278X00016657

[11] Pike, John (1992)։ «Post-Independence Low Intensity Conflict in Kenya»։ Globalsecurity.org։ արտագրուած է՝ 16 April 2010

[12] Permanent Mission of the Republic of Kenya to the United Nations (2002)։ «Kenya at the United Nations»։ Consulate General of Kenya in New York։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 8 June 2009-ին։ արտագրուած է՝ 15 February 2010

[13] Maxwell, Daniel, and Ben Watkins. "Humanitarian information systems and emergencies in the Greater Horn of Africa: logical components and logical linkages." Disasters 27.1 (2003): 72-90.

[14] Novak Andrew։ «The Criminal Justice System and Eroding Democracy After Independence – Page 12»։ racism.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 3 June 2016-ին։ արտագրուած է՝ 13 May 2016

[TICPI-15] «Transparency International: CPI»։ Transparency International։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 23 May 2023-ին։ արտագրուած է՝ 29 May 2013

[16] «International observers declare Kenyan elections fair»։ www.cbc.ca։ արտագրուած է՝ 13 May 2016

[17] «The Turning Point: Free Primary Education in Kenya – NORRAG»։ www.norrag.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 30 April 2016-ին։ արտագրուած է՝ 13 May 2016

[18] «Doing Business in Kenya – World Bank Group»։ www.doingbusiness.org։ արտագրուած է՝ 2017-01-14

[:1-19] «Food Assistance Fact Sheet – Kenya»։ www.usaid.gov։ արտագրուած է՝ 13 May 2016

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]