Վտանգուած Լեզու

ԼԵզուի մը մահը կրնա ուրիշ լեզու մը խօսելու անցնելուն հետեւանքը ըլլալ, երբ որ ցեղախումբի մը (ազգի մը) զաւակները իրենց ժառանգ-Լեզուն չեն սորվիր իբրեւ Առաջին-Լեզու։

Վտանգուած Լեզու կամ Մերձիմահ Լեզու կամ Մեռնող լեզու կամ Մահամերձ Լեզու այն լեզուն է որ կը գտնուի կորուստի եւ անհետանալու վտանգին տակ քանի որ այս լեզուն խօսողներուն թիւը կը նուազի կամ մահանալուն եւ կամ ալ ուրիշ լեզու մը խօսելու անցնելուն պատճառով։ Լեզուն «Մեռած կամ Մեռեալ Լեզու» կը դառնայ երբ որ ոչ մէկը կը խօսի անորմով որպէս մայրէնի լեզու։ Իսկ «Շիջանած Լեզու» (անգլերէն՝ Extinct Language) երբ որ բնաւ ոչ ոք կը խօսի անորմով, ոչ իսկ կաճառական (աքատեմական) մակարդակով։ Մեռած լեզուն նոյնիսկ եթէ ուսումնասիրուի ձայնագրութիւններու եւ գրութիւններու միջոցաւ, կը շարունակուի Մեռած կամ Շիջանած դասուիլ այդքան որ սահուն խօսողներ չունի։[1]Մարդկութեան պատմութեան ընթացքին լեզուները միշտ ալ կը շիջանէին, սակայն ներկայ պահուս անոնք երագութեամբ (արագացող ընթացքով) կը մեռնին համաշխարայնացումին, զանգուածային գաղթի, մշակութային տեղառութեան, կայսերապաշտութեան (անգլերէն՝ Imperialism), նոր-գաղթարարութեան[2] (անգլերէն՝ Colonialism), լեզուասպանութեան[3] (անգլերէն՝ Լinguicide) պատճառով։

Ուրիշ լեզու մը խօսելու անցնիլը յաճախ տեղի կ՚ունենայ երբ լեզուն խօսողները իրենց լեզուն կը փոխարինեն ուրիշ լեզուով մը, ու կ՚անցնին անորմով խօսելուն դրդուած ընկերային կամ տնտեսական դրդապատճառներով, եւ կամ քանի որ երկրորդը աւելի լայն տարածում ունի աշխարհին մէջ, որուն ամենավերջին արդիւնքը կ՚ըլլայ առաջին լեզուին մահը։ Ընդհանուր համաձայնութիւն մը կայ որ այսօրուայ խօսուող լեզուներուն թիւը 6000[4]-էն 7000 է։ Լեզուաբանները կը կարծեն թէ անոնցմէ 50%-էն 90%-ը խիստ վտանգի տակ պիտի գտնուի կամ պիտի մեռնի մինչեւ 2100 թուականը։[5]Ամէնատարածուած 20 լեզուները, որոնցմէ ամէն մէկը ունի 50 միլլոնէ (հազար-հազար) աւելի խօսող, կը խօսուին աշխարհի բնակչութեան 50%-ին կողմէն։ Սակայն լեզուներուն մեծ մասը ունի 10,000-է նուազ խօսող։[5]

Վտանգուած Լեզուի մը Շիջուցումի եւ Մահուան քայլերն ու աստիճանները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Լեզուի մը մեռնելուն առաջին քայը հաւանական վտանգումն է։ Այս մէկը կ՚ըլլայ երբ որ լեզուն կ՚ենթարկուի արտաքին զօրաւոր ճնշումի, բայց դեռ կան խօսողներ որոնք լեզուն կը փոխանցեն իրենց զաւակներուն։
  2. Երկրորդ աստիճանը վտանգումն է։ Երբ որ լեզու մը կը հասնի վտանգումի աստիճանին, արդէն փոքրաթիւ խօսողներ կը մնան, եւ մեծ մասամբ փոքրիկները չեն սորվիր լեզուն։
  3. Լեսուներու մեռնելուն կամ շիջուցումին Երորդ աստիճանը Լրջօրէն վտանգուած ըլլալն է։ Այս հանգրուանին, հաւանական չէ որ լեզուն կրնա յետապրիլ ուրիշ սերունդ մը, եւ շուտով պիտի շիջանի։
  4. Չորորդ աստիճանը մերձիմահութեան մահուան մօտիկ կամ մահամերձութեան աստիճանն է,
  5. որուն կը հետեւի հինգերորդ՝ Շիջուցումի (անգլերէն՝ Extinction) աստիճանը։

Վտանգումի Սահմանում ու Չափում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արեւմտահայերէնը Որոշապէս Վտանգուած (Definitely Endangered) լեզուներու շարքին կը դասուի
Եունէսքոյի «Աշխարհի Վտանգուած Լեզուներու Աշխարհացոյց (Աթլաս)»-ին լեզուներու դասակարգումի կերպը
Հայերէնով անգլերէնով անգլերէնի Յապաւումով
Վտանգուած Մեռած կամ Շիջած լեզու Extinct EX
Ճգնականօրէն Վտանգուած (Ճգնաժամային վիճակի մէջ գտնուող) Critically Endangered CR
Խստօրէն Վտանգուած Severely Endangered SE
Որոշապէս կամ Յստակօրէն Վտանգուած Definitely Endangered DE
Խոցելի կամ Վտանգի Ենթակայ Vulnerable VU
Զերծ Անվտանգ կամ Ապահով Not Endangered կամ Safe NE կամ NT
Նուազագոյն Մտահոգութիւն Least Concern L կամ LC

Պատճառներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ըստ Քէյմպրիճի վտանգուած լեզուներու ձեռագիրքին (անգլերէն՝ Cambridge Handbook of Endangered Languages),[6] լեզուներու վտանգումի պատճառներու չորս գլխաւոր տեսակներ կան՝

1․ Պատճառներ որ այդ լեզուները խօսող ժողովուրդները կը դնեն մարմնական վտանգի տակ, ինչպիսիքն են՝

  • Պատերազմ եւ ցեղասպանութիւն։
  • Բնական աղէտներ, սով, համաճարակ հիւանդութիւններ։

2․ Պատճառներ որոնք լեզուն խօսողներուն կը խոչընդոտեն ու կ՚արգիլեն կամ կը սրտաբեկեն ու կը վհատեցնեն իրենց լեզուն գործածելէն՝

  • Մշակութային, քաղաքական կամ տնտեսական անշքացում եւ նուաստացում։
  • Քաղաքական ճնշում։
  • Քաղաքայնացնում։
  • Խառն ամուսնութիւն։

Տե՛ս նաեւ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը][Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Crystal, David (2002). Language Death. Cambridge University Press. p. 11. ISBN 0521012716. A language is said to be dead when no one speaks it any more. It may continue to have existence in a recorded form, of course traditionally in writing, more recently as part of a sound or video archive (and it does in a sense 'live on' in this way) but unless it has fluent speakers one would not talk of it as a 'living language'.
  2. Austin, Peter K; Sallabank, Julia (2011). "Introduction". In Austin, Peter K; Sallabank, Julia (eds.). Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88215-6.
  3. See pp. 55-56 of Zuckermann, Ghil'ad, Shakuto-Neoh, Shiori & Quer, Giovanni Matteo (2014), Native Tongue Title: Proposed Compensation for the Loss of Aboriginal Languages, Australian Aboriginal Studies 2014/1: 55-71.
  4. Moseley, Christopher, ed. (2010). Atlas of the World's Languages in Danger. Memory of Peoples (3rd ed.). Paris: UNESCO Publishing. ISBN 978-92-3-104096-2. Retrieved 2018-05-15.
  5. 5,0 5,1 Austin, Peter K; Sallabank, Julia (2011). "Introduction". In Austin, Peter K; Sallabank, Julia (eds.). Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88215-6.
  6. Austin, Peter K; Sallabank, Julia (2011). "Introduction". In Austin, Peter K; Sallabank, Julia (eds.). Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88215-6.