Թարթու

Թարթու
էսթ․՝ Tartu
Heade mõtete linn եւ City of good thoughts
Երկիր Էսթոնիա
Ուրմաս Քրուուսէ
Հիմնադրուած է՝ 1262
Այլ անուանումներ Տորփաթ
Տարածութիւն 38,97 քմ²
Խօսուող լեզուներ Էսթոներէն
Բնակչութիւն 97 524 մարդ (1 Յունուար 2023)[1]
Խտութիւն 2538 մարդ/քմ² մարդ/քմ²
Կը գտնուի ափին Էմայիգի?
Ազգային կազմ Էսթոնացիներ
Ժամային գօտի UTC+2 եւ Արեւելաեւրոպական ժամ
Փոստային ցուցանիշ 50050–51111
Շրջագայութեան պետ-համարագիր T
Պարգեւներ Ժողովուրդներու Բարեկամութեան շքանշան Եւրոպայի մշակութային քաղաք
Անուանուած է Տաարա?
Պաշտօնական կայքէջ Lua–ի սխալ՝ expandTemplate: template "ref-et" does not exist։

Թարթու (էսթոներէն՝ Tartu), Էսթոնիոյ երկրորդ մեծ քաղաքը։ Ի տարբերութիւն Էսթոնիոյ քաղաքական ու ֆինանսական մայրաքաղաք՝ Թալլինի, Թարթուն յաճախ կը դիտարկուի որպէս գիտական եւ մշակութային կեդրոն յատկապէս այն պատճառով, որ ան Էսթոնիոյ ամենահին եւ ամենայայտնի համալսարանի տունն է։ Թարթուի մէջ կը գտնուի նաեւ Էսթոնիոյ Գերագոյն Դատարանը եւ Կրթութեան եւ Գիտութեան նախարարութիւնը։ Տեղակայուած ըլլալով Թալլին քաղաքէն 186 քմ հարաւ արեւելք, Թարթուն Էսթոնիոյ կեդրոնն է եւ կը գտնուի մայր գետի՝ Էմայիկիի վրայ, որ կը կապէ Էսթոնիոյ երկու ամենամեծ լիճերը։ Քաղաքը կը սպասարկէ Թարթուի օդակայանը։

Հին Էսթոնիայի Թարպաթու' ամրոցը[2] հիմնադրուեր է հինգերորդ դարուն[3]։ Քաղաքի պատմական անուններն են գերմանական Տորփաթ Dorpat (13-րդ դարէն) եւ ռուսական Եուրիեվ (Юрьев, 1030) Տերփթ (Дерпт).

Պատմական անուններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թարթուն իր պատմութեան ընթացքին ըլլալով տարբեր տիրակալներու հսկողութեան ներքոյ, քանի մը անուններ ստացեր է տարբեր լեզուներով։ (Dorpat (former German, Polish and Swedish)) Անոնց մեծ մասը առաջացեր են աւելի հին յիշատակուող էսթոներէն Թարպաթու անուանումէն։ Գերմաներէն, Շուէտերէն եւ Լեհերէն քաղաքը յայտնի էր եւ երբեմն նաեւ ներկայիս որպէս Dorpat , որպէս Թարպաթուի տարատեսակ։ Ռուսերէն, յայտնի էր որպէս Եուրիեւ (Yuryev) Եարոսլաւ Իմաստունի անունով եւ Տերփթ (Derpt), a variant of Թորպատի տարբերակ (1918 թուականէն ի վեր կ'օգտագործուի էսթոներէն Թարթու անուանումը). Զուգահեռաբար քաղաքը (Tērbata (Latvian, before 1918)) լատիներէնով (Tharbata (Latin)) կը կոչուէր Թարպաթա, իսկ ֆիններէն Թարթթօ (Tartto (Finnish))։

Ծագում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հնագիտական տուեալները կը վկայեն, որ առաջին մշտական բնակավայրը ժամանակակից Թարթուի տարածքին հիմնադրուեր է դեռ 5 - րդ դարուն[4][5]։ Դեռ 7 - րդ դարուն Թումի բլուրի արեւելեան լանջին տեղաբնակները կառուցեր են փայտէ ամրութիւններ (Toomemägi

Առաջին գրաւոր յիշատակումը տարածաշրջանի վերաբերեալ կատարուեր է 1030 թ Քիեւեան Ռուսիայի գրագիրներու կողմէ։ Քիեւի իշխան Եարոսլաւ Իմաստունը այդ տարի գրոհեց Թարթուի վրայ,[աղբիւրի կարիք ունի], կառուցեց իր ամրոցը եւ այն անուանեց Եուրիեւ (բառացիօրէն "Եուրիի" – Եուրիի (Գէորգի ռուսականացուած ձեւը) Եարոսլաւի քրիստոնէական անունը)։

Քիեւեան տիրակալները հարկեր կը հաւաքէին հին Էսթոնիայի (Ugandi County) Ուկանտի կոմսութեան (Latin: Ungannia or Ugaunia) շրջակայքէն, հաւանաբար մինչեւ 1061 թ., երբ գրառումներու համաձայն, Եուրիեւը հրկիզուեցաւ մէկ այլ (Chud) Չուտ (Ungannians referred to as Chudes by the earliest Russian chronicles)[6] ցեղի կողմէ։ Քիեւեան Ռուսիան կրկին կը վերահսկէր Թարթուն 1133-էն ենթադրաբար մինչեւ 1176/1177[7]. 12-րդ դարուն Թարթուն Sosols տարածքի ամենայայտնի սլաւոնական բնակավայրն էր[8]։

Միջնադարեան եպիսկոպոսութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հիւսիսային Խաչակիրնեուր արշաւանքներու ընթացքին 13-րդ դարու սկիզբը Թարպաթու (կամ Թարպաթա, Թարթու) ամրոցը քանի մը անգամ խաչակիրներ (Livonian Knights) Լիվոնեան ասպետներու կողմէ գրաւեր են եւ էսթոնացիներու կողմէն ետ վերադարձուած են։ 1224 թ Վիաչքօ (Vyachko) իշխանի կողմէ լրացուցիչ զօրքեր ամրոց մտցնելէն յետոյ, ան դարձաւ գերմանական խաչակիրներու կողմէ Թարթուի վերջին պաշարումն ու յաղթանակը։ Հետագային Թարթուն յայտնի է որպէս Թորփաթ (Թարպատին) դարձաւ զգալի նշանակութիւն ունեցող առեւտրային կեդրոն հետագայ միջին դարերու ընթացքին եւ կիսաանկախ (Dorpat) Տորփաթի եպիսկոպուսութեան մայրաքաղաք։ 1262 թ (Alexander Nevsky) Ալեքսանտր Նէվսքիի որդի (Dmitri of Pereslavl) Տմիթրի Փերասլավլցին յարձակեցաւ Տորփաթի վրայ, գրաւեց եւ ոչնչացուց քաղաքը։ Անոր զօրքը չկրցաւ գրաւել Թում բլուրի վրայ գտնուող եպիսկոպոսի ամրոցը։ Այս իրադարձութիւնը տեղի ունեցեր է գերմանական եւ հին արեւելասլաւոնական գրառումներուն մէջ, որոնք նաեւ կը վկայեն եպիսկոպոսի ամրոցի մօտ գերմանական առեւտրականներու եւ արհեստաւորներու բնակութիւն հաստատելու մասին։

Միջին դարերուն Թարթուն կարեւոր առեւտրական կեդրոն էր։ Ինչպէս ողջ Էսթոնիոյ եւ Լաթվիոյ, Թարթուի եւ Թալլինի (Tallinn) մէջ յատկապէս, մինչեւ 19-րդ դարու վերջը կը գերիշխէր գերմանախօս ազնուականութիւնը եւ պուրժուազիան, հետեւաբար եւ մշակոյթը, կրօնը, ճարտարապետութիւնը, կրթութիւնը եւ քաղաքականութիւնը։ Գերմանացիներու մեծ մասը լքեցին Թարթուն 20-րդ դարու առաջին կիսուն։

Պատկերասրահ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  1. Էստոնիայի վիճակագրության դեպարտամենտ — 1991.
  2. (pseudomythology - Taaralinn )In the fifth century Estonians built the first fortress at Tarbatu – from which both the modern Estonian name of Tartu and the Germanic name of Dorpat derive: Batten Alan Henry (1988)։ Resolute and Undertaking Characters։ Springer։ ISBN 978-90-277-2652-0 
  3. Ludvíková Vlasta; Ladislav Skokan, Translated from Russian by E. Skelley (1976)։ The Soviet Union: A Guide and Information Handbook։ Collet 
  4. «Tartu»։ Encyclopædia Britannica։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունվարի 26 
  5. Mäesalu Ain (2001-10-12)։ «Vene kroonikate Jurjev oli tõenäoliselt siiski Tartu» (Estonian)։ Sirp։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ Յունուարի 26 
  6. http://www.sarks.fi/fa/PDF/FA4_87.pdf
  7. Freymuth Otto (1927)։ «Tartu orduajal» (Estonian)։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ Յունուարի 26 
  8. «Юрьев уездный город Лифляндской губернии» (Russian)։ Dic.academic.ru։ 1957-03-14։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ մայիսի 6 

Կաղապար:Էսթոնիայի քաղաքներ