Պղինձէ Հեծեալ
 ռուս.՝ Медный всадник | |
|---|---|
 Յուշարձան՝ նուիրուած Պետրոս Ա.-ին | |
|
| |
| Կը Գտնուի | Սանթ Փիթըրսպուրկ |
| Շինութեան ձեւ | յուշարձան |
| Ներկայ վիճակ | Կաղապար:Ռուսաստանի մշակութային ժառանգություն |
Պղինձէ Հեծեալ (ռուս.՝ Медный всадник), յուշարձան է, որ կը գտնուի Սանթ Փիթըրսպուրկ քաղաքի Սենատական հրապարակին վրայ, նուիրուած է Պետրոս Առաջինին: Բացումը տեղի ունեցած է 7 Օգոստոս 1782-ին։ Իր անուանումը ստացած է Ալեքսանդր Փուշքինի համանուն պոեմէն, չնայած այն հանգամանքին, որ ի սկզբանէ անիկա պատրաստուած եղած է պրոնզէ[1]:
Ստեղծման Պատմութիւնը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը].jpg)
Պետրոսի` նժոյգով արձանի բնորդը կերտած է քանդակագործ Էթիէն Մորիս Ֆալկոնէն 1768-1770 թուականներուն։ Արձանի գլուխը ծեփագործած է նոյն քանդակագործի աշակերտուհի Մարի Անն Քոլլօն: Ֆալկոնէի ծրագիրով օձը կերտած է Ֆիոտոր Գորտեյեւը: Արձանի ձուլուածքը իրականացուած է ձուլման վարպետ Վասիլի Պետրոսովիչ Եկիմովի ղեկավարութեամբ՝ ստանալով իր վերջնական տեսքը 1778-ին։ 6 Օգոստոս 1766-ին Փարիզի մէջ ռուս պատուիրակ Տմիթրի Գոլիցինը համաձայնագիր կնքեց Եկատերինա Բ.-ի կողմէ երաշխաւորուած ֆրանսացի քանդակագործ Ֆալկոնէի հետ։ Շուտով Ֆալկոնէի` Սանթ Փիթըրսպուրկ ժամանումէն ետք՝ 15 Հոկտեմբեր 1766-ին, յուշարձանի ստեղծման աշխատանքները սկսան մեծ թափով առջեւ երթալ։ Անոր արուեստանոցը դարձաւ Ելիզաւետա Պետրովնայի ձմեռային դղեակի նախկին գահադահլիճը։ Դղեակի մօտակայքը գտնուող նախկին ախոռի քարէ շինութիւնը կը ծառայէր որպէս Ֆալկոնէի կացարան։ 1773-ի սկիզբը Ֆալկոնէին օգնութեան եկաւ Ֆելտէն. ան պէտք է փոխարինէր աշխատանքէն հեռացուած կապիտան տէ Լասկարիին, եւ բացի ատկէ, յուշարձանի կանգնեցման հարցին մէջ արուեստաւոր ճարտարապետի հսկողութիւն անհրաժեշտ էր[2]:
«Որոտաքար»
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Որոտաքարը գտնուած է Կոննայա Լախտա գիւղի շրջակայքին մէջ։ Երբ անիկա առանձնացուեցաւ հողէն, փորուածքը լցուեցաւ ջուրով՝ յառաջացնելով մինչեւ այսօր պահպանուած ջրափոսը, որ յայտնի է Պետրովսկի լճակ անունով։ Տեղի բարձրութիւնը, ուրկէ հանած են քարը, կը հասնի 7855 մեթրի[3]:
Քարի տեղափոխման համար յատուկ ընտրուած են ձմրան ամիսներ, երբ հողը սառած էր եւ կրնար դիմանալ ծանրութեան։ Այս եզակի գործողութիւնը շարունակուեցաւ 15 Նոյեմբեր 1769-էն մինչեւ 27 Մարտ 1770։ Քարը հասաւ Ֆիննական Ծոցի ափը, ուր զայն բեռնելու համար ստեղծուեցաւ յատուկ նաւակայան։ Ջուրով քարի տեղափոխումը իրականացուեցաւ յայտնի նաւաշինարար Գրիգորի Կորչեբնիկովի ստեղծած յատուկ նաւով։ Հսկայական «Որոտաքարը» հասաւ Սանթ Փիթըրսպուրկ 26 Սեպտեմբեր 1770-ին։ Նեւա գետի ափին գործածուեցաւ բեռնաթափման հետեւեալ ձեւը. նաւը խորտակուեցաւ եւ ի սկզբանէ գետի յատակը դրուած մոյքթի միջոցով քարը հանուեցաւ ափ։ Քարը իր վերջնական տեսքը ստացաւ Սենատական հրապարակին վրայ` զգալիօրէն կորսնցնելով իր սկզբնական չափերը։
Յուշարձան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1769-ին աւարտած յուշարձանի կիպսիէ ձեւը, որ յաջորդ տարուան ընթացքին հանրութեան ցոյց տրուեցաւ երկու շաբաթ շարունակ, կը սպասէր ձուլուածքին։ Ֆալկոնէն, որ երբեւիցէ զբաղած չէր նմանատիպ ձուլուածքով, հրաժարեցաւ ինքնուրոյն կերտելէն ձուլոպածքը եւ սպասեց ֆրանսացի վարպետ Բ. Էրսմանէի գալուստին։ Ձուլորդը իր 3 օգնականներուն հետ ժամանեց 11 Մայիս 1772-ին` իր հետ բերելով յաջողութեան երաշխիքի համար անհրաժեշտ բոլոր պարագաները` «հող, աւազ, կաւ…»[4]: Սակայն երկար սպասուած վարպետը չկրցաւ կատարել իր առջեւ դրուած պահանջքները, եւ շուտով Ֆալկոնէի պահանջքով հեռացուեցաւ։ Այդ պահէն սկսած Ֆալկոնէն իր վրայ վերձուց ձուլման աշխատանքները։ Քանդակագործութեան առաձին ձուլուածքը տեղի ունեցաւ 1775-ի ամրան։ 1777-ին պատրաստուեցան արձանի վերի հատուածները։ 1778-ին Ֆալկոնէն ստիպուած էր լքել Ռուսաստանը: Յուշարձանի աշխատանքները յանձնուեցան Եու. Մ. Ֆելտենին։ Յուշարձանը հանդիսաւորութեամբ բացուեցաւ 7 Օգոստոս 1782-ին։ Ճակատագիրի քմահաճութեամբ Ֆալկոնէն չհրաւիրուեցաւ արձանի բացման հանդիսութեան։ Անիկա ռուս արքայի երկրորդ յուշարձանն էր։ Նժոյգի վրայ պայմանական հանդերձով նստած` Ֆալկոնէն Պետրոսը պատկերած է որպէս օրէնսդիր եւ քաղաքակրթիչ։ Ահա թէ ինչ կը գրէ Ֆալկոնէն այս առիթով. «Իմ յուշարձանս կը դրուի… Ես կը սահմանափակուիմ միայն այս հերոսին արձանով, որուն ես կը դիտարկեմ ոչ թէ որպէս հզոր զորապեստ, ոչ թէ որպէս յաղթող, չնայած ան եղած է երկուքը: Օրէնսդիր-ստեղծող բարձր անհատականութիւն»: Քանդակագործը Պետրոսը պատկերած է ընդգծուած զօրութենական իրավիճակին մէջ, հագցուցած է պարզ եւ թեթև հագուստ, որ ըստ քանդակագործի, կը պատկանի «բոլոր ազգութիւններուն, բոլոր տղամարդոց եւ բոլոր դարերուն. մէկ խօսքով, այդ մէկը հերոսական յանդերձանք է»:
Հարուստ թամբը ան փոխարինած է արջի մորթով, որ կը խորհրդանշէ թագաւորի քաղաքակրթուած ազգութիւնը։ Վիթխարի ժայռի տեսք ունեցող պատուանդանը Պետրոս Առաջինի յաղթահարած դժուարութիւններուն նշանաբանն է։ Իսկ անոր ոտքերուն տակ գտնուող օձը կը մարմնաւորէ «չար ուժերը»: Եւ միայն արքայի գլխուն դրուած դափնիէ պսակը եւ գոտկատեղուց կապուած թուրը կու տան Պետրոսին յաղթանակող-զօրահրամանատարի տեսք։ Ստեղծագործութեան հիմնական միտքի քննարկումներուն մասնակցած են Եկատերինա Բ., Տիտրօն եւ Վոլթերը: Յուշարձանը պէտք է մարմնաւորէր քաղաքակրթութեան, միտքի, մարդկային կամքի յաղթանակը վայրի բնութեան դէմ։ Պատուանդանը պէտք է խորհրդանշէր բնութիւնը, բարբարոսութիւնը, եւ այն փաստը, որ Ֆալկոնէն վիթխարի որոտաքարը հղկած էր, ողորկած, յառաջացուց ժամանակակիցներու վրդովմունքն ու քննադատութիւնը։ Պետրոս Ա. թիկնոցի ծալքերէն մէկուն վրայ քանդակադործը ձգած է գրութիւն մը. «Ծեփակերտած եւ ձուլած է Էտթեն Ֆալկոնէն 1778 ն»: Պատուանդանի մէկ կողմին վրայ գրութիւնը կ'ըսէ. «Պետրոս Առաջինին՝ Եկատերինա Երկրորդէն 1782 » («ռուս.՝ ПЕТРУ перьвому ЕКАТЕРИНА вторая лѣта 1782»), իսկ միւս կողմին վրայ կայ հետեւեալ գրութիւնը. «PETRO primo CATHARINA secunda MDCCLXXXII»: Այս ամէնէն կարելի է ենթադրութիւն ընել, որ կայսրուհին ցանկացած է սահմանել յաջորդականութեան գիծ` Պետրոսի եւ սեփական գործունէութեան ժառանգութիւն[1]: Պետրոս առաջինին յուշարձանը արդէն 18-րդ դարուն դարձաւ քաղաքի լեգենդի և անեկդոտների թիրախ, իսկ ահա 19-րդ դարու սկիզբը անիկա դարձաւ ռուս պոեզիայի ամէնէն յայտնի թեմաներէն մէկը։
Մայոր Բատուրինի Մասին Լեգենդը
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]1812-ի Հայրենական Պատերազմի ժամանակ ռուս զօրքերու նահանջին պատճառով յառաջացաւ Սանթ-Փիթըրսպուրկը ֆրանսական զօրքերու կողմէ նուաճուելու վտանգ։ Այդ միտքէն անհանգստացած` Ալեքսանդր Ա. հրամայեց քաղաքէն դուրս տանել արուեստի ամենաթանկ ստեղծագործութիւնները։ Արտաքին գործոց նախարար Մոլչանովին յանձնարարուեցաւ Պետրոս Ա.-ի յուշարձանը տեղափոխել Վոլկոկրատ, եւ այս գործողութեան համար յատկացուեցաւ քանի մը հազար ռուբլի։ Այդ ժամանակ ոմն մայոր Բատուրինը հանդիպեցաւ արքայի ընկեր իշխան Գոլիցինի հետ եւ փոխանցեց անոր, որ իրեն կը հետապնդէ նոյն երազը։ Ան կը տեսնէ իրեն Սենատական հրապարակին վրայ։ Պետրոսի հայեացքը կը շրջի։ Հեծեալը կ'իջնէ ժայռին վրայէն եւ փիթըրսպուրկեան փողոցներով կ'ուղեւորուի դէպի Քարէ կղզի, ուր ժամանակ մը կ'ապրէր Ալեքսանդր Ա.: Հեծեալը կը մտնէ Քարէ կղզիի բակը, ուրկէ անոր դէմ հանդիման դուրս կու գայ տէրը։ «Երիտասարդ, ինչ ըրիր դուն իմ Ռուսաստանիս հետ, - կ'ըսէր անոր Պետրոս Մեծը,- բայց քանի դեռ ես իմ տեղս եմ, իմ քաղաքիս ոչինչ կը սպառնայ»: Ապա, հեծեալը ետ կը շրջի եւ դարձեալ կը լսուի նժոյգի «ծանր-հնչեղ վարգը»: Բատուրինի պատմուածքէն ապշած` իշխան Գալիցինը տիրոջ կը յայտնէ իր լսածին մասին։ Այդ պատճառով Ալեքսանդր Ա. կը չեղարկէ յուշարձանի դատարկումի իր հրամանը։ Յուշարձանը մնաց իր տեղը[5][6][7]: Կան ենթադրութիւններ, որ Ա.Ս. Փուշքինի «Պղինձէ Հեծեալը» պոեմը գրուած է մայոր Բատուրինի մասին լեգենդի հիման վրայ[8]:
«Խե˜ղճ Փաւել»
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Փիթըրսպուրկեան բանահիւսութեան մէջ լայն տարածում ունի ապագայ կայսր Փաւել Ա.-ի` Պետրոս Մեծի ուրուականի տեսիլքի մասին լեգենդը, այն վայրին մէջ, ուր հիմա կանգնած է յուշարձանը։
Անգամ մը երեկոյեան Փաւելը իր ընկերոջ՝ իշխան Կուրակինի ուղեկցութեամբ կը քալէր Փիթըրսպուրկի փողոցներով։ Յանկարծ առջեւը կ'երեւի լայն վերարկուի մէջ փաթթուած մարդ մը։ Կը թուէր, թե այդ մարդը կը սպասէր ճամբորդները, եւ երբ վերջիններս մօտեցան, կ'երթար անոնց ետեւէն։ Փաւել ցնցուեցաւ եւ ըսաւ Կուրակինին. «Մեր հետ ինչ-որ մէկը կը քալէ»: Սակայն Կուրակինը ոչ մէկուն չէր տեսներ կը փորձէր վստահեցնել կայսրին։ Յանկարծ ուրուականը կը խօսի. «Փաւել, խե˜ղճ Փաւել: Ես այն մարդ եմ, որ քեզ կը կարեկցի»: Ապա, ուրուականը կ'անցնի ճամբորդներուն առջեւէն, կարծես զանոնք կը տանի իր ետեւէն։ Հասնելով հրապարակի կեդրոն` ան ցոյց տուաւ ապագայ յուշարձանին տեղը։ «Յաջողութիւն, Փաւել,- ըսաւ ուրուականը,- դուն շուտով ինծի դարձեալ կը տեսնես այստեղ»: Եւ, մեկնելու ժամանակ ան բարձրացուց գլխարկը, Փաւելը սարսափահար նայեցաւ Պետրոսին դէմքին։
Ինչպէս ցոյց կու տան լեգենդի տեքստաբանական վերլուծումները, ատոնք յառաջացած են բարոնուհի Ֆոն Օբերկիրհի յուշագրութիւններէն։ Բարոնուհին մանրամասն կը բնութագրէ հանգամանքները, ըստ որուն Փաւելը, հակառակ իր կամքին, հրապարակաւ կը պատմէ այդ պատմութիւնը։ Հաշուի առնելով երկարամեայ օրագրային յուշագրութիւններուն ճշգրտութիւնը եւ բարոնուհիի ու Փաւելի կին` Մարիա Ֆեոտորովնայի ընկերութիւնը` ամենայն հաւանականութեամբ լեգենդի աղբիւրը կը հանդիսանայ ինքը` ապագայ տիրակալը[9]:
Արդեօ՞ք Փաւելը այս պատմութիւնը դիտարկած է որպէս հետաքրքրաշարժ զաւեշտանք։ Ըստ յուշագրութիւններուն տեսակէտին` այնպէս չէ, որ ֆոն Օբերկինհը կը յայտնէ, որ յիշատակի ընթրիքէն կէս ամիս ետք Փաւելը Փիթըրսպուրկէն նամակ կը ստանայ։ Նամակը կը տեղեկացնէր Պետրոս Մեծի յուշարձանի հանդիսաւոր բացման մասին, որ հետագային ստացաւ Պղինծէ հեծեալ անուանումը։ Ըստ Ֆոն Օբերինհի` նամակը կարդալու ժամանակ տիրակալը ինչքան կը փորձէր ժպտալ, միեւնոյնն էր անոր դէմքը պատուած էր մեռելային գունատութեամբ[10]:
Մշակոյթին Մէջ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Պղինձէ Հեծեալը Եւ «Առեղծուածային Փիթըրսպուրկեան Հատուածը»
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Պղինձէ հեծեալի կերպարը ինկած է ռուս գրականութեան «առեղծուածային փիթըրսպուրկեան հատուածի» կեդրոնը` համակուած հակասականութեամբ եւ սիւռեալիզմովԿաղապար:Ն[11]: Իր` «Պղինձէ Հեծեալ» անուանումը յուշարձանը «պարտական» է Ալեքսանդր Սերգեյեւիչ Փուշքինի համանուն ստեղծագործութեան։ 1824-ի ջրհեղեղի ժամանակ կորսնցնելով իր սիրեցեալ Պարաշին` չինովնիկ Եւգէնին մոլուցքի մէջ կը թափատէր Փիթըրսպուրկով մէկ։ Պետրոս Մեծի յուշարձանին դէմ առնելով` հերոսը կը հասկնայ, որ թագաւորը մեղաւոր է իր դժբախտութիւններուն մէջ։ Եւգէնին կը սպառնայ արձանին, եւ Պղինձէ հեծեալը կ'իջնէ պատուանդանէն եւ խելագառի ետեւէն կը վազէ։ Իրականութեան մէջ կը վազէ արդեօք պրոնզէ կուռքը թէ ատիկա միայն չինովնիկի հիւանդագին գիտակցութեան մէջ էր, անյայտ է[12]: Այս նոյն կերպարը գրուած է նաեւ Ֆ.Մ. Տոստոյեւսկիի «Դեռահասը» վէպին մէջ։ «Իսկ մինչ այդ, երբ այդ մառախուխը կը ծփայ եւ վեր կ'երթայ, արդեօ՞ք չ'երթար իր հետ այս փտած, լպրծուն քաղաքը, կը բարձրանայ մշուշի հետ եւ կ'անհետանայ ինչպէս ծուխ, եւ կը մնայ հին ֆիննական ճահիճը, իսկ անոր մէջտեղը, թերեւս գեղեցկութեան համար, պրոնզէ հեծեալը կրակի պէս շնչող, ուժասպառ ձիու վրայ»[13]: Անտրէյ Բելովի «Փիթըրսպուրկ» վէպի հերոսը, հալուցինացիաներուն գերի ինկած, չար ուժերու հետ պայման կը կապէ եւ կը սպաննէ իր ընկերը։ Ապա, ան կը բարձրանայ դիակի վրայ եւ կը կարծրանայ Պղինձէ հեծեալի դիրքով` ցուցադրելով իր զէնքը` արիւնոտ մկրատը[14]: Եւ վերջապէս, 20-րդ դարու յայտնի միստիկ եւ ֆանտազիոր Դանիէլ Անդրեյեւը, «Աշխարհի վարդ» ստեղծագործութեան մէջ, նկարագրելով սատանայական աշխարհներէն մէկը, կը յայտնէ այն մասին, որ Փիթըրսպուրկի մէջ Պղինձէ հեծեալը` ջահը ձեռքին, կը հանդիսանայ միակ լոյսի աղբիւրը, ընդ որուն Պետրոսը նստած է ոչ թէ ձիու, այլ՝ հրէշաւոր վիշապի վրայ[15]:
Յիշարժան Մետաղադրամներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
1988-ին ԽՍՀՄ Պետական դրամատունը Սանթ-Փիլըրսպուրկի մէջ շրջանառութեան հանեց Պղինձէ հեծեալի պատկերով յիշարժան մետաղադրամներ` 5 ռուբլի անուանական գինով։ Մետաղադրամը պատրաստուեցաւ պղինձէ-նիքըլային ձուլուածքէն 2 մլն. օրինակով եւ 19.8 կրամ քաշով։ Իսկ 1990-ին Պետական դրամատունը թողարկեց յիշարժան մետաղադրամ «ռուսական միասնական պետութեան 500-ամեակ» շարքէն 900 ոսկէ նմուշ 100 ռուպլի անուանական գինով` Պետրոս Ա. նուիրուած յուշարձանի պատկերով[16]:
Ֆիլատելիայի Մրջ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Յուշարձանը պատկերուած է Ռուսաստանի 1904-ի № 58 (բարեգործական հրատարակին վրայ) նամականիշին վրայ։
Տես Նաեւ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Նշումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ 1,0 1,1 http://www.hellopiter.ru/The_copper_horseman.html
- ↑ «Медный всадник (Памятник Петру I) - Прогулки по Петербургу»։ walkspb.ru։ արտագրուած է՝ 2016-08-05
- ↑ Иванов Г. И. Камень-Гром. Историческая повесть. — СПб.: Стройиздат, 1994. — С. 56-62, 69-79.. — 112 с., ил. с. — ISBN 5-87897-001-5
- ↑ РГИА, ф. 470, оп. 103/537, д. 5, л. 355.
- ↑ «legendi pamiatnikov»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-07-05-ին։ արտագրուած է՝ 2016-08-08
- ↑ «Городские истории и легенды. Памятник Петру I в Санкт-Петербурге, или Анекдот про то, как родился «Медный всадник»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-03-15-ին։ արտագրուած է՝ 2016-08-08
- ↑ Медный всадник. Сон майора Батурина
- ↑ «ФЭБ: Измайлов. "Медный всадник" А. С. Пушкина: История замысла ... — 1978 (текст)»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-01-20-ին։ արտագրուած է՝ 2012-12-31
- ↑ Нежинский Ю. В., Пашков А.О. Мистический Петербург: историческое расследование. — Montreal: Т/О «НЕФОРМАТ» Издат-во Accent Graphics Communications, 2013. С. 16-18. — ISBN 9-78130155-498-0
- ↑ Memoirs of the Baroness d’Oberkirch, countess de Montbrison (3 volumes). Vol 2. L., 1852. P. 146—147
- ↑ Нежинский Ю. В., Пашков А.О. Мистический Петербург: историческое расследование. — С. 18-19
- ↑ Пушкин А. С. Собрание сочинений в 10 томах. Т. 3. Л., 1977. С. 284—300
- ↑ Достоевский Ф. М. Собрание сочинений в 15 томах. Т. 8. Л., 1957. С. 218
- ↑ Андрей Белый. Между двух революций. М.. 1991. Электронная версия.
- ↑ Андреев Д. Л. Роза мира. М., 1991. Электронная версия
- ↑ «5 рублей 1988 Ленинград "Памятник Петру Первому"»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-06-01-ին։ արտագրուած է՝ 2013-03-04
Գրականութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Бакмейстер,И. Г. библиотекарь Имп. Академии наук перевод статьи из «Neues St. Petersburgisches Journal» (1782. Т. 4. С. 1—71), вышедшей отдельным изданием в 1783 г. («Nachricht von der metallenen Bildsäule Peters des Grossen»).Русское издание 1786 г. Archived 2013-04-19 at the Wayback Machine.
- Памятники архитектуры Ленинграда. — Л.: Стройиздат, 1975..
- Кнабе Г. С. Воображение знака: Медный всадник Фальконе и Пушкина. — М., 1993..
- Иванов Г. И. Камень-Гром. Историческая повесть. — СПб.: Стройиздат-СПБ, 1994. — 112 с. — ISBN 5-87897-001-5.
- Топоров В. Н. О динамическом контексте трехмерных произведений изобразительного искусства (семиотический взгляд). Фальконетовский памятник Петру I // Лотмановский сборник. 1. — М., 1995.
- Проскурина В. Петербургский миф и политика монументов: Пётр Первый Екатерине Второй // Новое литературное обозрение. — 2005. — № 72.
- Доклад императрице Екатерине II от Сената о месте для постановки монумента императору Петру Великому / Сообщ. Жан-Жанк // Русская старина, 1872. — Т. 5. — № 6. — С. 957—958.
Արտաքին Յղումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Медный всадник со спутника (Google Maps)
- Медный всадник на яндекс-панорамах Санкт-Петербурга
- (то же 2)
- Медный всадник Archived 2016-07-29 at the Wayback Machine. в Свадебной энциклопедии
- История «Медного всадника». Фотографии, как добраться, что рядом / Сайт Чернеги А. В. «Прогулки по Петербургу»
- Мегалит наших дней — Гром-камень под Петром, «Альтернативная история», 2013
|
