Չինական Օրացոյց
Չինական օրացոյցը ներկայացուած է երկու տեսակի օրացոյցներով (գիւղատնտեսական) եւ արեւա-լուսնային։ Անոնցմէ երկրորդը պատմականօրէն յայտնի է երկու տարբերակով․ Սիա օրացոյց («Սիա» հարստութեան անունով, 夏), առաւելաբար յայտնի է Արեւելեան Ասիոյյ մէջ, տարին կը սկսի գարնան, եւ Չժուան օրացոյց (չին.՝ 顓頊曆)՝ Ցին հարստութեան նախահայր Չժուան Սիուի անունով, տարուան սկիզբը կը նկատուի աշունը։
Ժամանակակից Չինաստանի մէջ կը կիրարկուի նաեւ գրիգորեան օրացոյցը, սակայն լուսնային օրացոյցը, ինչպէս նախքան, այժմ ալ համատարած կ'օգտագործուի աւանդական տօներու (Չինական նոր տարի) եւ այս կամ այն գիւղատնտեսական աշխատանքները սկսելու օրերը որոշելու համար։
«Գարնան տօնը» (Նոր տարի) լուսնային օրացոյցին մէջ փոփոխական է եւ կը նշուի ամէն տարի նորալուսինի առաջին օրը։ Սիա օրացոյցը կը կիրարկուի թուաբաական նպատակներով, օրինակ, ամուսնութեան կամ նոր յարաբերութիւններ սկսելու համար ամէնէն բարենպաստ օրուան որոշում եւ այլն։
Չինաստանի մէջ գրիգորեան օրացոյցը կը կոչուի «պարզ» (公曆 gōnglì), «արեւմտեան» (西曆 xīlì) կամ «արեւային» (日曆 rìlì)։ Գրիգորեան օրացոյցին ի յայտ գալով՝ անիկա նաեւ նկատուեցաւ նոր, իսկ լուսնային օրացոյցը՝ հին։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Շան հարստութեան օրացոյցի ժամանակաշրջան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Շան հարստութեան ժամանակաշրջանի հնագոյն արձանագրութիւններուն մէջ (մ.թ․ա․ XVI—XI դարեր) տարին կը նկարագրուի 12 լուսնային ամիսով, որուն կ'աւելնար տեսական տասներեքերրորդը, երբեմն նաեւ տասնչորսերրորդը, որպվսզի խուսափին իրական եւ օրացոյցային տարուան շեղումէն։ Արդեն այդ ժամանակ կ'օգտագործուէր հաշուարկման վաթսունական համակարգը։ Աւանդութիւնը կ'ըսէ, որ տարին կը սկսի ձմեռնային արեւադարձէն ետք առաջին նորալուսնին։
Չժոու հարստութեան օրացոյցի ժամանակաշրջան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Չժոու հարստութեան ժամանակաշրջանի հնագոյն արձանագրութիւնները (մ․թ․ա XI—III դարեր) նախորդի օրինակով տարին կը ներկայացնեն 12 լուսնային ամիսով, ուր կրկին կ'աւելնայ տասներեքերրորդը։ Ամիսները կը հերթագային 29 եւ 30 օրերով, իսկ անհամապատասխանութենէն խուսափելու համար երբեմն լրացուցիչ օր կ'աւելացուի ամսուան աւարտին։ Տարուան սկիզբը կը նկատուի ձմեռնային արեւադարձէն առաջ նորալուսինը։
Ցին հարստութեան օրացոյց
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մեր թուարկութենէ առաջ 221-ին, երբ Ցին Շի Հուանդի կայսրը միաւորեց Չինաստանը, ան կատարեց օրացոյցային բարեփոխումներ եւ մտցուց մէկ ընդհանուր օրացոյց։ Ցին հարստութեան ժամանակ գործնականի մէջ մտցուեցաւ 24 եղանակ, որոնք կ'որոշուէր խաւարածիրի մէջ արեւի դիրքով, որ նաեւ հիմք հանդիսացաւ գիւղատնտեսական օրացոյցին։ Եղանակները անմիջական կապ չունին Լուսինի շարժումին հետ։
Տարբերակներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Արեւելեան այլ օրացոյցները կամ ամբողջութեամբ կը նոյնացուին չինականին (քորէական), կամ շատ առումներով նման են չինական, սակայն ունին որոշակի տարբերութիւն (վիեթնամական՝ կենդանակերպի ցիպլում ճագարը փոխարինուած է կատուով, թիպէթական՝ որոշակի փոփոխութիւն կենդանակերպի անուններով, ճափոնական՝ փոխուած է հաշուարկման սկզբունքը)։
Չինական (չինա-ույղուրական) օրացոյցի տարրերը մոնկոլներու արշաւանքներուն շնորհիւ հասան իսլամադաւան աշխարհին։
Չինական գիւղատնտեսական օրացոյց
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Այս օրացոյցը տարին կը բաժնէ 24 գիւղատնտեսական եղանակի, որոնք կ'որոշուին խաւարածիրի մէջ արեւի դիրքով։ Եղանակներու հերթափոխը կապ չունի լուսինի փուլերուն հետ։
| Խաւարածրային կոորդինատային համակարգի երկարութիւն |
Թարգմանութիւն | Չինարէն անուն[1] |
Ճափոներէն անուն |
Քորէերէն անուն |
Վիէթնամերէն անուն |
Մօտաւոր օրը գրիգորեան օրացոյցի մէջ[1] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 315° | Գարնան սկիզբ | 立春 լիչուն |
立春 րիսսիուն |
입춘 (立春) իմպչխուան |
Lập xuân էեպ սիուան |
4—5 Փետրուար |
| 330° | Անձրեւաջուր | 雨水 իույշույ |
雨水 ուսույ |
우수 (雨水) ուսու |
Vũ thủy վու թխյուի |
19—20 Փետրուար |
| 345° | Թրթուրներու արթննալու ժամանակ | 驚蟄 (惊蛰) ցզինչժէ |
啓蟄 կէյտիցու |
경칩 (驚蟄) կիոնչխիպ |
Kinh trập կին չապ |
5—6 Մարտ |
| 0° | Գարնանային գիշերահաւասար | 春分 չունֆեն |
春分 սիումբուն |
춘분 (春分) չխունբուն |
Xuân phân սյուան ֆան |
20—21 Մարտ |
| 15° | Պարզ եւ պայծառ | 清明 ցինմին |
清明 սէյմէյ |
청명 (清明) չխիոնմիոն |
Thanh minh տխան մին |
4—5 Ապրիլ |
| 30° | Հացի անձրեւ | 穀雨 (谷雨) գույույ |
穀雨 կոկու |
곡우 (穀雨) կոգու |
Cốc vũ կոկ վու |
20—21 Ապրիլ |
| 45° | Ամրան սկիզբ | 立夏 լիսիա |
立夏 րիքքա |
입하 (立夏) իմպխա |
Lập hạ լապ խա |
5—6 Մայիս |
| 60° | Պակաս առատութիւն | 小滿 (小满) սյաօման |
小満 սյօ ման |
소만 (小滿) սօման |
Tiểu mãn սեու ման |
21—22 Մայիս |
| 75° | Ցանքի հերկում | 芒種 (芒种) մանչժուն |
芒種 բօ սիու |
망종 (芒種) մանջոն |
Mang chủng մանկ տիունկ |
5—6 Յունիս |
| 90° | Ամառնային արեւադարձ | 夏至 սեանչժի |
夏至 կեսի |
하지 (夏至) հաճի |
Hạ chí հա տի |
21—22 Յունիս |
| 105° | Թեթեւ տապ | 小暑 սիաօշի |
小暑 սիօ սիօ |
소서 (小暑) սոսօ |
Tiểu thử տեու տհի |
7—8 Յուլիս |
| 120° | Մեծ տապ | 大暑 տաշու |
大暑 տայսէ |
대서 (大暑) տեսօ |
Đại thử տաու տհի |
23—24 Յուլիս |
| 135° | Աշնան սկիզբ | 立秋 լիցիու |
立秋 րիսսիու |
입추 (立秋) իմպհչհու |
Lập thu լապ տհու |
7—8 Օգոստոս |
| 150° | Տաքի աւարտ | 處暑 (处暑) չուշու |
処暑 սիոսիօ |
처서 (處暑) չհոսօ |
Xử thử սի տհի |
23—24 Օգոստոս |
| 165° | Սպիտակ ցող | 白露 պաուլի |
白露 հակուրօ |
백로 (白露) պեկհրօ |
Bạch lộ պատ լօ |
7—8 Սեպտեմբեր |
| 180° | Աշնանային գիշերահաւասար | 秋分 սիուֆեն |
秋分 սիու պուն |
추분 (秋分) չհուպուն |
Thu phân տհու ֆան |
23—24 Սեպտեմբեր |
| 195° | Սառը ցող | 寒露 հանլու |
寒露 կանրօ |
한로 (寒露) հալլօ |
Hàn lộ հան լօ |
8—9 Հոկտեմբեր |
| 210° | Սառնամանիք | 霜降 շուանցզեան |
霜降 սօ կօ |
상강 (霜降) սանկան |
Sương giáng շիօնկ զեանկ |
23—24 Հոկտեմբեր |
| 225° | Ձմրան սկիզբ | 立冬 լիտուն |
立冬 րիթթօ |
입동 (立冬) իմպտոն |
Lập đông լափ տոնկ |
7—8 Հոկտեմբեր |
| 240° | Թեթեւ ձիւն | 小雪 սեաօսիուէ |
小雪 սիո սեցու |
소설 (小雪) սոսոլ |
Tiểu tuyết տեու տուետ |
22—23 Նոյեմբեր |
| 255° | Մեծ ձիւն | 大雪 տասիուէ |
大雪 սայսեցու |
대설 (大雪) տեսոլ |
Đại tuyết տայ տուետ |
7—8 Դեկտեմբեր |
| 270° | Ձմեռնային արեւադարձ | 冬至 տունչժի |
冬至 տօ ծի |
동지 (冬至) տոնճի |
Đông chí տոնկ տի |
21—22 Դեկտեմբեր |
| 285° | Թեթեւ ցուրտ | 小寒 սիօհան |
小寒 սիօ կան |
소한 (小寒) սոհան |
Tiểu hàn տեու հան |
5—6 Յունուար |
| 300° | Մեծ ցուրտ | 大寒 տահան |
大寒 տայկան |
대한 (大寒) տեհան |
Đại hàn տայ հան |
20—21 Յունուար |
Չինական շրջանային օրացոյց
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Չինական շրջանային օրացոյցը կը կիրարկէ վաթսունական շրջանը։ Կը հանդիսանայ 10 եւ 12 տարուան համակցուած շրջան։ 10 եւ 12 թեւի ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկը 60-ն է, որուն հետեւանքով օրացոյցը կը կրկնուի իւրաքանչիւր 60 տարին անգամ մը։
Շրջանի մէջ տարուա հիերոգլիֆը 2-րդ \ 1-ին |
Երկնային փող | Չինական կենդանակերպ | օրուան ժամ | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ծառ 木 mù | կրակ 火 huŏ | հող 土 tŭ | մետաղ 金 jīn | ջուր 水 shuĭ | ||||||||||
| 甲 jiă | 乙 yĭ | 丙 bĭng | 丁 dīng | 戊 wù | 己 jĭ | 庚 gēng | 辛 xīn | 壬 rén | 癸 guĭ | |||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | |||||
| Ե ր կ ր ա յ ի ն ճ յ ու ղ ե ր |
子 zĭ |
I | 1 05.02.1924 02.02.1984 |
13 24.01.1936 19.02.1996 |
25 10.02.1948 07.02.2008 |
37 28.01.1960 25.01.2020 |
49 15.02.1972 11.02.2032 |
Առնետ 鼠 shŭ |
23…1 | |||||
| 丑 chŏu |
II | 2 24.01.1925 20.02.1985 |
14 11.02.1937 07.02.1997 |
26 29.01.1949 26.01.2009 |
38 15.02.1961 12.02.2021 |
50 03.02.1973 31.01.2033 |
Ցուլ 牛 niú |
1…3 | ||||||
| 寅 yín |
III | 51 23.01.1974 19.02.2034 |
3 13.02.1926 09.02.1986 |
15 31.01.1938 28.01.1998 |
27 17.02.1950 14.02.2010 |
39 05.02.1962 01.02.2022 |
Վագր 虎 hŭ |
3…5 | ||||||
| 卯 măo |
IV | 52 11.02.1975 08.02.2035 |
4 02.02.1927 29.01.1987 |
16 19.02.1939 16.02.1999 |
28 06.02.1951 03.02.2011 |
40 25.01.1963 22.01.2023 |
Ճագար 兔 tù |
5…7 | ||||||
| 辰 chén |
V | 41 13.02.1964 10.02.2024 |
53 31.01.1976 28.01.2036 |
5 23.01.1928 17.02.1988 |
17 08.02.1940 05.02.2000 |
29 27.01.1952 23.01.2012 |
Վիշապ 龍 lóng |
7…9 | ||||||
| 巳 sì |
VI | 42 02.02.1965 29.01.2025 |
54 18.02.1977 15.02.2037 |
6 10.02.1929 06.02.1989 |
18 27.01.1941 24.01.2001 |
30 14.02.1953 10.02.2013 |
Օձ 蛇 shé |
9…11 | ||||||
| 午 wŭ |
VII | 31 03.02.1954 31.01.2014 |
43 21.01.1966 17.02.2026 |
55 07.02.1978 04.02.2038 |
7 30.01.1930 27.01.1990 |
19 15.02.1942 12.02.2002 |
Ձի 馬 mă |
11…13 | ||||||
| 未 wèi |
VIII | 32 24.01.1955 19.02.2015 |
44 09.02.1967 06.02.2027 |
56 28.01.1979 24.01.2039 |
8 17.02.1931 15.02.1991 |
20 05.02.1943 01.02.2003 |
Ոչխար 羊 yáng |
13…15 | ||||||
| 申 shēn |
IX | 21 25.01.1944 22.01.2004 |
33 12.02.1956 08.02.2016 |
45 30.01.1968 26.01.2028 |
57 16.02.1980 12.02.2040 |
9 06.02.1932 04.02.1992 |
Կապիկ 猴 hóu |
15…17 | ||||||
| 酉 yŏu |
X | 22 13.02.1945 09.02.2005 |
34 31.01.1957 28.01.2017 |
46 17.02.1969 13.02.2029 |
58 05.02.1981 01.02.2041 |
10 26.01.1933 23.01.1993 |
Աքլոր 鷄 jī |
17…19 | ||||||
| 戌 xū |
XI | 11 14.02.1934 10.02.1994 |
23 02.02.1946 29.01.2006 |
35 18.02.1958 16.02.2018 |
47 06.02.1970 03.02.2030 |
59 25.01.1982 22.01.2042 |
Շուն 狗 gŏu |
19…21 | ||||||
| 亥 hài |
XII | 12 04.02.1935 31.01.1995 |
24 22.01.1947 18.02.2007 |
36 08.02.1959 05.02.2019 |
48 27.01.1971 23.01.2031 |
60 13.02.1983 10.02.2043 |
Խոզ 猪 zhū |
21…23 | ||||||
| Համապատա- տասխան |
փիրուզագոյն, կանաչ | կարմիր | դեղին | ճերմակ | սեւ, կապոյտ | —գոյն | ||||||||
| Լուսնթագ | Հրատ | Սաթուրն | Արուսեակ | Փայլածու | —մոլորակ | |||||||||
| գարուն | ամառ | ամրան աւարտ | աշուն | ձմեռ | —տարուան եղանակ | |||||||||
| արեւելք | հարաւ | միջին | արեւմուտք | հիւսիս | —հօրիզոնի կողմ | |||||||||
Գրիգորեան օրացոյցով շրջանի համարի հաշուում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Ժամանակակից եղանակ․[4]
- 2006 年 − 3 = 60 × 33 + 23; 2006 ≈ 34-րդ շրջան, 23-րդ տարի
- Աւանդական եղանակ․[4]
- 2006 年 + 2397 = 60 × 73 + 23; 2006 ≈ 74-րդ շրջան, 23-րդ տարի
- Հնագոյն եղանակ․[4]
- 2006 年 + 2697 = 60 × 78 + 23; 2006 ≈ 79-րդ շրջան, 23-րդ տարի
- Մէկ եղանակ եւս․[5]
- 2006 年 + 2637 = 60 × 77 + 23; 2006 ≈ 78-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
1888-2067-ի պարզեցուած աղիւսակ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]| Ծառ (փիրուզագոյն, կանաչ) | Կրակ (կարմիր) | Հող (դեղին) | Մետաղ (ճերմակ) | Ջուր (սեւ, կապոյտ) | |
|---|---|---|---|---|---|
| Առնետ | 1924, 1984, 2044 | 1936, 1996, 2056 | 1888, 1948, 2008 | 1900, 1960, 2020 | 1912, 1972, 2032 |
| Ցուլ | 1925, 1985, 2045 | 1937, 1997, 2057 | 1889, 1949, 2009 | 1901, 1961, 2021 | 1913, 1973, 2033 |
| Վագր | 1914, 1974, 2034 | 1926, 1986, 2046 | 1938, 1998, 2058 | 1890, 1950, 2010 | 1902, 1962, 2022 |
| Ճագար | 1915, 1975, 2035 | 1927, 1987, 2047 | 1939, 1999, 2059 | 1891, 1951, 2011 | 1903, 1963, 2023 |
| Վիշապ | 1904, 1964, 2024 | 1916, 1976, 2036 | 1928, 1988, 2048 | 1940, 2000, 2060 | 1892, 1952, 2012 |
| Օձ | 1905, 1965, 2025 | 1917, 1977, 2037 | 1929, 1989, 2049 | 1941, 2001, 2061 | 1893, 1953, 2013 |
| Ձի | 1894, 1954, 2014 | 1906, 1966, 2026 | 1918, 1978, 2038 | 1930, 1990, 2050 | 1942, 2002, 2062 |
| Ոչխար | 1895, 1955, 2015 | 1907, 1967, 2027 | 1919, 1979, 2039 | 1931, 1991, 2051 | 1943, 2003, 2063 |
| Կապիկ | 1944, 2004, 2064 | 1896, 1956, 2016 | 1908, 1968, 2028 | 1920, 1980, 2040 | 1932, 1992, 2052 |
| Աքլոր | 1945, 2005, 2065 | 1897, 1957, 2017 | 1909, 1969, 2029 | 1921, 1981, 2041 | 1933, 1993, 2053 |
| Շուն | 1934, 1994, 2054 | 1946, 2006, 2066 | 1898, 1958, 2018 | 1910, 1970, 2030 | 1922, 1982, 2042 |
| Խոզ | 1935, 1995, 2055 | 1947, 2007, 2067 | 1899, 1959, 2019 | 1911, 1971, 2031 | 1923, 1983, 2043 |
Լուսնային օրացոյցով տարուան ստոյգ սկիզբ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը](Ամսաթիւը գրուած է Օր․Ամիս․Տարի ձեւով, տարեթիւի առաջին երկու նիշը գրուած չէ)[3]
Տարեթիւի առաջին երկու նիշը՝ 19
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]| 31.01.00 | 19.02.01 | 08.02.02 | 29.01.03 | 16.02.04 | 04.02.05 | 25.01.06 | 13.02.07 | 02.02.08 | 22.01.09 |
| 10.02.10 | 30.01.11 | 18.02.12 | 06.02.13 | 26.01.14 | 14.02.15 | 03.02.16 | 23.01.17 | 11.02.18 | 01.02.19 |
| 20.02.20 | 08.02.21 | 28.01.22 | 16.02.23 | 05.02.24 | 24.01.25 | 13.02.26 | 02.02.27 | 23.01.28 | 10.02.29 |
| 30.01.30 | 17.02.31 | 06.02.32 | 26.01.33 | 14.02.34 | 04.02.35 | 24.01.36 | 11.02.37 | 31.01.38 | 19.02.39 |
| 08.02.40 | 27.01.41 | 15.02.42 | 05.02.43 | 25.01.44 | 13.02.45 | 02.02.46 | 22.01.47 | 10.02.48 | 29.01.49 |
| 17.02.50 | 06.02.51 | 27.01.52 | 14.02.53 | 03.02.54 | 24.01.55 | 12.02.56 | 31.01.57 | 18.02.58 | 08.02.59 |
| 28.01.60 | 15.02.61 | 05.02.62 | 25.01.63 | 13.02.64 | 02.02.65 | 21.01.66 | 09.02.67 | 30.01.68 | 17.02.69 |
| 06.02.70 | 27.01.71 | 15.02.72 | 03.02.73 | 23.01.74 | 11.02.75 | 31.01.76 | 18.02.77 | 07.02.78 | 28.01.79 |
| 16.02.80 | 05.02.81 | 25.01.82 | 13.02.83 | 02.02.84 | 20.02.85 | 09.02.86 | 29.01.87 | 17.02.88 | 06.02.89 |
| 27.01.90 | 15.02.91 | 04.02.92 | 23.01.93 | 10.02.94 | 31.01.95 | 19.02.96 | 07.02.97 | 28.01.98 | 16.02.99 |
Տարեթիւի առաջին երկու նիշը՝ 20
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]| 05.02.00 | 24.01.01 | 12.02.02 | 01.02.03 | 22.01.04 | 09.02.05 | 29.01.06 | 18.02.07 | 07.02.08 | 26.01.09 |
| 14.02.10 | 03.02.11 | 23.01.12 | 10.02.13 | 31.01.14 | 19.02.15 | 08.02.16 | 28.01.17 | 16.02.18 | 05.02.19 |
| 25.01.20 | 12.02.21 | 01.02.22 | 22.01.23 | 10.02.24 | 29.01.25 | 17.02.26 | 06.02.27 | 26.01.28 | 13.02.29 |
| 03.02.30 | 23.01.31 | 11.02.32 | 31.01.33 | 19.02.34 | 08.02.35 | 28.01.36 | 15.02.37 | 04.02.38 | 24.01.39 |
| 12.02.40 | 01.02.41 | 22.01.42 | 10.02.43 | 30.01.44 | 17.02.45 | 06.02.46 | 26.01.47 | 14.02.48 | 02.02.49 |
| 23.01.50 | 11.02.51 | 01.02.52 | 19.02.53 | 08.02.54 | 28.01.55 | 15.02.56 | 04.02.57 | 24.01.58 | 12.02.59 |
| 02.02.60 | 21.01.61 | 09.02.62 | 29.01.63 | 17.02.64 | 05.02.65 | 26.01.66 | 14.02.67 | 03.02.68 | 23.01.69 |
| 11.02.70 | 31.01.71 | 19.02.72 | 07.02.73 | 27.01.74 | 15.02.75 | 05.02.76 | 24.01.77 | 12.02.78 | 02.02.79 |
| 22.01.80 | 09.02.81 | 29.01.82 | 17.02.83 | 06.02.84 | 26.01.85 | 14.02.86 | 03.02.87 | 24.01.88 | 10.02.89 |
| 30.01.90 | 18.02.91 | 07.02.92 | 27.01.93 | 15.02.94 | 05.02.95 | 25.01.96 | 12.02.97 | 01.02.98 | 21.01.99 |
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ 1,0 1,1 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 201. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
- ↑ The Mathematics of the Chinese Calendar.(անգլերէն)
- ↑ 3,0 3,1 New year on the Chinese calendar year of 1645—2644.(անգլերէն)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 196—197. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
- ↑ Володомонов Н. В. Календарь: прошлое, настоящее, будущее. — Изд. 2. — М.: Наука, 1987. — С. 15. — 80 с. — 310 000 экз.