Jump to content

Մարկրիթ Թաչըր

Խմբագրել յղումները

անգլերէն՝ Margaret Thatcher
Ծննդեան անուն անգլերէն՝ Margaret Hilda Roberts[1][2]
Ծնած է 13 Հոկտեմբեր 1925
Ծննդավայր Գրանտեմ, Լինքոլնշիր, Լինկոլնշիր, Անգլիա, Միացեալ Թագաւորութիւն[3][4][5][…]
Մահացած է 8 Ապրիլ 2013
Մահուան վայր Ռիթզ Լոնդոն, Ուեսթմինսթըր[6][7][3][…]
Քաղաքացիութիւն  Միացեալ Թագաւորութիւն[8]
Ազգութիւն սպիտակ բրիտանացի?
Մայրենի լեզու Բրիտանական անգլերէն[8]
Կրօնք Մեթոտական եւ անգլիականութիւն
Ուսումնավայր Սիթիի իրավաբանական դպրոց?
Կեստևեն և Գրանթհեմ իգական դպրոց?[9][10]
Սոմերվիլ Քոլէճ[9][10]
Մասնագիտութիւն քաղաքական գործիչ, քիմիկոս, ինքնակենսագիր, Փաստաբան, պետական գործիչ
Վարած պաշտօններ Ընդդիմության առաջնորդ?[11][9][12], President of the European Council?, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ?[11][8][3][…], Պահպանողական կուսակցության առաջնորդ?[12], Secretary of State for Education?[11][7][3][…], Shadow Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs?[12], Parliamentary Secretary to the Minister for Pensions?[11][3][12][…], Chancellor of the College of William & Mary?[13][9], President of the European Council?, Լորդերի պալատի անդամ?[11][14][12], Shadow Secretary of State for Education?[12], Minister for the Civil Service?[9][12], Մեծ Բրիտանիայի գանձարանի առաջին լորդ?[9][12], Մեծ Բրիտանիայի գաղտնի խորհրդի անդամ?[15][9], Միացյալ Թագավորության 50-րդ պառլամենտի անդամ?[11], Միացյալ Թագավորության 49-րդ պառլամենտի անդամ?[11], Միացյալ Թագավորության 48-րդ գումարման պառլամենտի անդամ?[11], member of the 47th Parliament of the United Kingdom?[11], Միացյալ Թագավորության 46-րդ գումարման պառլամենտի անդամ?[11], Միացյալ Թագավորության 45-րդ գումարման պառլամենտի անդամ?[11], Միացյալ Թագավորության 44-րդ գումարման պառլամենտի անդամ?[11], Միացյալ Թագավորության 43-րդ գումարման պառլամենտի անդամ?[11], Միացյալ Թագավորության 42-րդ պառլամենտի անդամ?[11] եւ president of the Oxford University Conservative Association?[3][10]
Անդամութիւն Լոնտոնի թագաւորական ընկերութիւն[16], Privy Council of the United Kingdom?[15][9], Carlton Club? եւ Pilgrims Society?
Կուսակցութիւն Մեծ Բրիտանիայի պահպանողական կուսակցություն?[3][12]
Ամուսին Denis Thatcher?[3][9]
Ծնողներ հայր՝ Ալֆրեդ Ռոբերտս?[9][3], մայր՝ Beatrice Ethel Stephenson?[9][3]
Երեխաներ Մարկ Թետչեր?[9] եւ Carol Thatcher?[9]
Կայքէջ margaretthatcher.org​(անգլերէն)

Մարկրիթ Հիլտա Թաչըր, (անգլերէն՝ Margaret Hilda Thatcher, 13 Հոկտեմբեր 1925(1925-10-13)[3][4][9][…], Գրանտեմ, Լինքոլնշիր, Լինկոլնշիր, Անգլիա, Միացեալ Թագաւորութիւն[3][4][5][…] - 8 Ապրիլ 2013(2013-04-08)[3][4][9][…], Ռիթզ Լոնդոն, Ուեսթմինսթըր[6][7][3][…][17]), Մեծ Բրիտանիայի 71-րդ վարչապետը (1979-1990 թուականներուն), պահպանողական կուսակցութեան առաջնորդ (1975-1990 թուականներուն), պարոնուհի (1992 թուականին)։ Յայտնի է որպէս «երկաթէ տիկին» (iron lady)։ Ան առաջին կինն է, որ զբաղեցուցած է Մեծ Բրիտանիոյ վարչապետի պաշտօնը։

1950 թուականին Թաչըրն աւարտած է Օքսֆորտի համալսարանի (Սոմերվիլ քոլէճ) բնագիտութեան ֆակուլտետը։ Եղած է Օքսֆորտի համալսարանի Պահպանողական կուսակցութեան համընկերակցութեան առաջին կին նախագահը։ 1951 թուականին ամուսնացած է ձեռնարկատէր Տենիս Թաչըրի հետ։ 1954 թուականին ստացած է փաստաբանի վկայական։ 1959 թուականին ընտրուած է Համայնքներու պալատի պատգամաւոր։ 1961-1964 թուականներուն եղած է սոցիալական ապահովութեան նախարար։

1970-1974 թուականներուն Մարկրիթ Թաչըրը եղած է կրթութեան եւ գիտութեան նախարար Էդվարդ Հիթի կառավարութեան մէջ։ Պահպանողական կուսակցութեան նոր ղեկավարի ընտրութիւններուն՝ 1975 թուականին յաղթեց Հիթին եւ դարձաւ խորհրդանական ընդդիմութեան ղեկավար, ինչպէս նաեւ Մեծ Բրիտանիայի հիմնական կուսակցութիւններէն մէկը ղեկավարած առաջին կինը։ 1979 թուականի համընդհանուր ընտրութիւններուն պահպանողական կուսակցութեան յաղթանակէն յետոյ Մարկրիթ Թաչըրը դարձաւ վարչապետ։

Ըլլալով կառավարութեան ղեկավար՝ կատարեց քաղաքական եւ տնտեսական բարեփոխումներ, չեղարկելով այն ամէնը, ինչ որ կը համարէր երկրի անկման պատճառ։ Անոր քաղաքական փիլիսոփայութիւնը եւ տնտեսական քաղաքականութիւնը կը հիմնուէին ֆինանսական համակարգի վերակարգաւորման վրայ, ճկուն աշխատաշուկայի ապահովման, պետական ձեռնարկութիւններու մասնաւորեցման եւ արհմիութիւններու ազդեցութեան թուլացման։ Թաչըրի ամէնաբարձր հանրաճանաչութիւնը սկսաւ անկում ապրիլ անոր իշխանութեան առաջին տարիներուն անկման եւ անաշխատութեան բարձր մակարդակին պատճառով, բայց կրկին բարձրացաւ 1982 թուականի Ֆոլկլենտեան պատերազմի եւ տնտեսական աճի ժամանակ, որ յանգեցուց 1983 թուականի անոր վերընտրման։

Երրորդ անգամ Թաչըրը վերընտրուեցաւ 1987 թուականին, բայց լրացուցիչ հարկի (poll tax) մասին օրէնքը եւ Եւրոպական միութեան մէջ Բրիտանիայի դերի մասին հայեացքները անոր կառավարութեան անդամներու շրջանակներուն մէջ տարածուած չէին։ Երբ Մայքլ Հեզելթայնը վիճարկեց կուսակցութեան մէջ անոր առաջնորդ դառնալը, Թաչըր հարկադրուած էր հրաժարական տալ վարչապետի եւ կուսակցութեան ղեկավարի պաշտօնէն։

Խորհրդարանի անդամ Ֆինչլիէն 1959-1992 թուականներուն, Համայնքներու պալատէն հեռանալէն յետոյ ցմահ ստացաւ պերի կոչում եւ պարոնուհիի տիտղոս։

Կենսագրութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Կրենտհեմի տունը, ուր ծնած է Մարկրիթ Թաչըրը
Յուշատախտակ այն տան վրայ, ուր ծնած է Մարկրիթ Թաչըրը

Մարկրիթ Ռոպըրթսը ծնած է 1925 թուականի Հոկտեմբեր 13-ին։ Հայրը՝ Ալֆրէտ Ռոպըրթսը, ծնունդով Նորթհեմփթոնշիրէն էր, մայրը՝ Պիաթրիս Իթելը (օրիորդական ազգանունը՝ Սթիվընսըն) ծնունդով Լինքոլնշիրէն էր[18]։ Մանկութիւնը անցուցած է Գրենթհեմի մէջ, ուր հայրը ունէր նպարեղէնի երկու կրպակ։ Աւագ քրոջ՝ Միւրիէլի հետ դաստիարակուած է նպարեղէնի կրպակներէն մէկուն վերի յարկին վրայ գտնուող բնակարանին մէջ, որ երկաթուղագիծէն շատ քիչ հեռու էր։ Մարկրիթի հայրը գործօն մասնակցութիւն կը ցուցաբերէր տեղական քաղաքական եւ հոգեւոր կեանքին՝ ըլլալով քաղաքային խորհուրդի անդամ եւ մեթոդիստ քահանայ։ Այդ իսկ պատճառով աղջիկները դաստիարակուած են մեթոդականութեան խիստ աւանդոյթներով[19]։ Ալֆրետը ծնած է լիպերալ հայացքներ ունեցող ընտանիքին մէջ, բայց, ինչպէս ընդունուած էր տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն մէջ, անկուսակցական էր։ 1945-1946 թուականներուն եղած է Գրենթհեմի քաղաքապետ, իսկ 1952 թուականին՝ 1950 թուականի քաղաքային ընտրութիւններուն Լիպերալ կուսակցութեան համոզիչ յաղթանակէն յետոյ, որոնց արդիւնքով կուսակցութիւնը առաջին անգամ մեծամասնութիւն կազմեց Գրենթհեմի Խորհուրդին մէջ, դադրեցած քաղաքային խորհուրդի անդամ ըլլալ։

Ռոպըրթսը կը յաճախէր Հանթինգթաուըր-Ռոուդի սկզբնական դպրոց, որմէ յետոյ կրթաթոշակ ստացաւ ուսանելու Քեսթեւենի եւ Գրենթհեմի աղջիկներու համար նախատեսուած դպրոցին մէջ[20]։ Մարկրիթի ուսման առաջադիմութեան հաշուետուութիւնները կը վկայեն աշակերտուհիի ջանասիրութեան եւ դէպի ինքնակատարելագործման մշտական աշխատանքներուն մասին։ Ան կը յաճախէր նաեւ ֆակուլտատիւ պարապմուքներու՝ դաշնամուրի, խոտի հոկեյի, լողի եւ սպորտային քայլքի, բանաստեղծական հմտութիւններու։ 1942-1943 թուականներուն արդէն աւագ աշակերտուհի էր[21]։ Ուսման վերջին տարին կրթաթոշակի յայտ ներկայացուց Օքսֆորտի համալսարանի Սոմերվիլի քոլէճին մէջ քիմիա ուսանելու համար։ Չնայած ի սկզբանէ մերժում ստացաւ, բայց միւս հայցորդի մերժումէն յետոյ, այնուամենայնիւ, Մարկրիթ յաջողեցաւ կրթաթոշակ ստանալ։ 1943 թուականին ան ժամանեց Օքսֆորտ եւ 1947 թուականին՝ չորս տարի քիմիա ուսանելէն յետոյ ստացաւ երկրորդ աստիճանի տիպլոմ՝ դառնալով բնական գիտութիւններու բակալավր։ Ուսման վերջին տարին կ'աշխատէր Դորոթի Հոջքինի տարրալուծարանին մէջ, ուր կը զբաղէր գրամիդիցին С հակաբիոտիկի ռենտգենակառուցողական անալիզով[Ն 1]։Կաղապար:Ն

Քաղաքական ասպարէզի սկիզբ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1946 թուականին Ռոպըրթսը դարձաւ Օքսֆորտի համալսարանի Պահպանողական կուսակցութեան միութեան նախագահ։ Ուսման տարիներուն անոր քաղաքական հայեացքներուն վրայ մեծապէս ազդեցութիւն ունեցած է Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկի «Ճանապարհ դեպի ստրկութիւն» աշխատութիւնը (1944), ուր կառավարութեան միջամտութիւնը երկրի տնտեսութեան մէջ կը դիտուէր որպէս բռնապետական պետութեան նախադրեալ։

Համալսարանը աւարտելէն յետոյ, Ռոպըրթսը տեղափոխվեցաւ Էսեքս կոմսութեան Քոլչեսթեր, ուր «BX Plastics» ընկերութեան մէջ աշխատած է քիմիկոս-հետազօտող։ Այս ընթացքին ալ մուտք գործեց Պահպանողական կուսակցութեան տեղական միաւորում եւ 1948 թուականին Լանդիդնոյի մէջ որպէս Պահպանողական միաւորման համալսարանի շրջանաւարտներու ներկայացուցիչ մասնակցեցաւ կուսակցական համագումարին։ Մարկրիթի օքսֆորտյան ընկերներէն մէկը նաեւ Քենթի Պահպանողական կուսակցութեան Դարթֆորդեան միաւորման նախագահն էր, որ կը զբաղէր ընտրութիւններուն թեկնածուներ փնտռելով։ Միաւորման ղեկավարներն այնքան տպաւորուած էին Մարկրիթով, որ համոզեցին անոր մասնակցիլ ընտրութիւններուն, չնայած որ ան չէր մտներ Պահպանողական կուսակցութեան թեկնածուներու հաստատուած ցուցակին մէջ. Մարկրիթը թեկնածու ընտրուեցաւ միայն 1951 թուականի Յունուարին եւ մտաւ ընտրական ցուցակ։ Տօնական ճաշի ժամանակ, որ կազմակերպուած էր Դարթֆորդի մէջ 1951 թուականի Փետրուարին անոր՝ Պահպանողական կուսակցութեան կողմէ որպէս թեկնածու պաշտօնապէս հաստատուելուն առթիւ, Ռոպըրթսը կը ծանօթացնէ յաջողակ եւ կայացած ամուսնալուծուած գործարար Տենիս Թաչըրի հետ։ Ընտրութիւններուն պատրաստուելու ընթացքին ան կը տեղափոխուի Դարթֆորդ, ուր որպէս քիմիկոս-հետազօտող աշխատանքի կ'անցնի J. Lyons and Co. ընկերութեան մէջ՝ զբաղելով պաղպաղակի արտադրութեան մէջ կիրառուող էմուլգատորներու մշակմամբ։

1950 թուականի Փետրուարի եւ1951 թուականի Հոկտեմբերի համընդհանուր ընտրութիւններուն Ռոպըրթսը մասնակցեցաւ խորհրդարանի ընտրութիւններուն Դարթֆորդ շրջանէն, ուր աւանդաբար կը յաղթէին լեյպըրիստները։ Որպէս ամէնէն երիտասարդ եւ միակ կին թեկնածուն՝ ան գրաւեց մամուլի ուշադրութիւնը։ Չնայած երկու դէպքերու պարտութեանը՝ Մարկրիթ կը յաջողի ընտրազանգուածի շրջանին մէջ թուլցնել լեյպըրիստներուն տրուող աջակցութիւնը՝ սկիզբը 6000 ձայնով, ապա՝ 1000 ձայնով։ Նախընտրական քարոզարշաւի ժամանակ անոր կ'աջակցէին ծնողները, ինչպէս Տենիս Թաչըրը, որու հետ ան ամուսնացաւ 1951 թուականի Դեկտեմբերին[22]։ Տենիսը կնոջն օգնեց դառնալ փաստաբաններու միութեան անդամ։ 1953 թուականին ան դարձաւ փաստաբան՝ հարկահանութիւն մասնագիտացմամբ։ Այդ նոյն տարին ծնան իրենց երկվորեակները՝ դուստրը՝ Քերոլ Թաչըրը (անգլերէն՝ Carol Thatcher) եւ որդին՝ Մարկը։

Խորհրդարանի անդամ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1950-ական թուականներու կէսերուն Թաչըրը վերսկսաւ խորհրդարանին մէջ տեղի համար պայքարի։ 1955 թուականին ան չյաջողեցաւ Պահպանողական կուսակցութեան կողմէ թեկնածու առաջադրուիլ Օրփինգթոն շրջանէն, բայց 1958 թուականի Ապրիլին թեկնածու առաջադրուեցաւ Ֆինչլիի մէջ։ 1959 թուականի ընտրութիւններուն ծանր նախընտրական պայքարի պայմաններուն մէջ այնուամենայնիւ Թաչըրը յաղթանակ տարաւ՝ դառնալով Համայնքներու պալատի անդամ[23]։ խորհրդարանի անդամի կարգավիճակով իր առաջին ելոյթին մէջ ան հանդէս եկաւ Պետական մարմիններու մասին օրէնքի օգտին՝ պահանջելով տեղական իշխանութիւններէն իրենց հաւաքներու հրապարակայնութիւն, իսկ 1961 թուականին հրաժարեցաւ պաշտպանել Պահպանողական կուսակցութեան պաշտօնական դիրքորոշումը՝ կողմ քուէարկելով մտրակահարութիւն պատիժի վերականգնման[24]։

1961 թուականի Հոկտեմբերին Թաչըրը Հարոլդ Մաքմիլանի կառավարութեան մէջ առաջադրուեցաւ կենսաթոշակներու եւ պետական սոցիալական ապահովութեան խորհրդարանային նախարարի տեղակալի պաշտօնին։ 1964 թուականի խորհրդարանական ընտրութիւններուն Պահպանողական կուսակցութեան պարտութենէն յետոյ ան դարձաւ կուսակցութեան՝ բնակարանաշինութեան եւ հողային ունեցուածքի հարցերով ներկայացուցիչ՝ պաշտպանելով վարձակալներու՝ քաղաքային բնակելի տուները գնելու իրաւունքը։ 1966 թուականին Թաչըր դարձաւ Պետական գանձապետարանի ստուերային խումբի անդամ եւ որպէս պատուիրակ՝ դէմ կ'արտայայտուէր լեյպըրիստներու առաջարկին՝ գիներու եւ եկամուտներու պարտադիր վերահսկման՝ պնդելով, որ անիկա կը յանգեցնէ հակառակ արդիւնքի եւ կը քայքայէ երկրի տնտեսութիւնը։

1966 թուականին՝ Պահպանողական կուսակցութեան համաժողովի ժամանակ, ան քննադատեց բարձր հարկերու քաղաքականութիւնը, որ առաջ կը տանէր լեյպըրիստական կառավարութիւնը։ Անոր կարծիքով, այս «ոչ այնքան քայլ էր դէպի սոցիալիզմը, որքան կոմունիզմը»[Ն 2]։ Թաչըրը կ'ընդգծէր ցած հարկերու պահպանման անհրաժեշտութիւնը՝ որպէս տքնաջան աշխատանքի խթան։ Ան նաեւ Համայնքներու պալատի այն սակաւաթիւ անդամներէն էր, որոնք պաշտպանեցին միասեռականներու քրէական պատասխանատուութենէն ազատիլը[25], կողմ քուէարկեցին ապորտներու օրինակացման[26] եւ ճագարներուն «ակնյայտ» քերծէներով որսալու արգելքին[27][28]։ Բացի այդ, Թաչըր կը պաշտպանէր մահապատիժի պահպանումը[29] եւ դէմ քուէարկեց ամուսնալուծութիւններու կարգի օրէնքը մեղմելուն[30]։

1967 թուականին Լոնտոնի մէջ ԱՄՆ դեսպանատան կողմէ ընտրուեցաւ Միջազգային այցերու ծրագրին մասնակցելու, որու շնորհիւ Թաչըրը հնարաւորութիւն ստացաւ փրոֆեսիոնալ փոխանակման ծրագրով վեց շաբթուան ընթացքին այցելել ԱՄՆ քաղաքներ, հանդիպիլ տարբեր քաղաքական դէմքերու հետ եւ այցելել այնպիսի միջազգային կազմակերպութիւններ, ինչպիսին էր ԱՄՀ-ն[31]։ Մէկ տարի անց Մարկրիթը դարձաւ պաշտօնական ընդդիմութեան Ստուերային կառավարութեան անդամ՝ կարգաւորելով վառելիքային բաժինի հետ կապուած հարցերը։ 1970 թուականի հանրաքուէէն ոչ շատ առաջ ան կը զբաղէր երթեւեկութեան, ապա նաեւ կրթութեան հարցերով։

Լուսաւորութեան եւ գիտութեան նախարար (1970-1974)

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1970-1974 թուականներուն Մարկրիթ Թաչըրը լուսաւորութեան ու գիտութեան նախարար էր Էդուարդ Հիթի կառավարութեան մէջ։

1970 թուականի խորհրդարանական ընտրութիւններուն Էդուարդ Հիթի գլխաւորութեամբ յաղթեց Պահպանողական կուսակցութիւնը։ Նոր կառավարութեան մէջ Թաչըրը նշանակուեցաւ լուսաւորութեան եւ գիտութեան նախարար։ Պաշտօնավարելու առաջին ամիսներուն Մարկրիթը, շնորհիւ այս ոլորտի ծախսերը կրճատելու փորձերուն, գրաւեց հասարակութեան ուշադրութիւնը։ Ան առաջնահերթութիւնը տուաւ դպրոցներուն մէջ ակադեմիական կարիքներուն եւ կրճատեց կրթութեան համակարգի պետական ծախսերը, որու արդիւնքով չեղեալ համարուեցաւ եօթէն տասնմէկ տարեկան դպրոցականներուն կաթի տրամադրումը։ Միեւնույն ժամանակ պահպանուեցաւ աւելի փոքր երեխաներուն մէկ երրորդ պինտա ծաւալով կաթի տրամադրումը։ Թաչըրի քաղաքականութիւնը առաջ բերաւ Լեյպըրիստական կուսակցութեան եւ ԶԼՄ-ներուի քննադատութեան ալիք, որոնք Մարկրիթին անուանեցին «Margaret Thatcher, Milk Snatcher» (անգլերէնէն թարգմանաբար՝ «Մարկրիթ Թաչըր՝ կաթի կողոպտիչ»)։ Իր ինքնակենսագրութեան մէջ Թաչըրը յետագային գրեց.

Ես գերազանց դաս քաղեցի։ Իմ վրաս հրաւիրեցի առաւելագոյն քաղաքական ատելութիւն նուազագոյն քաղաքական շահի համար[32][33]։


Պաշտօնավարելու ընթացքին Թաչըրն աչքի ինկաւ տեղական իշխանութիւններուն կողմէ գրագիտութեան դպրոցները արագօրէն փակելու եւ միասնական հանրակրթութիւն մտցնելու վերաբերեալ առաջարկներով։ Ընդհանուր առմամբ, չնայած Մարկրիթը կ'ենթադրէր պահպանել գրագիտութեան դպրոցները, միջնակարգ հանրակրթական դպրոցներ յաճախող աշակերտներու ծաւալը աճեցաւ 32%-էն 62%։

Ընդդիմութեան առաջնորդ (1975-1979)

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մարկրիթ Թաչըր (1975 թուական)

1973 թուականին Հիթի կառավարութեան կողմէ ծագած կարգ մը խնդիրներէն ետք (նաւթային ճգնաժամ, աշխատավարձերու բարձրացման պահանջներ), 1974 թուականի Փետրուարին կայացած խորհրդարանական ընտրութիւններուն Պահպանողական կուսակցութիւնը պարտութիւն կրեց Լեյպըրիստներոպ կուսակցութեան կողմէ։ 1974 թուականի Հոկտեմբերին տեղի ունեցած հերթական ընդհանուր ընտրութիւններուն, պահպանողականներու արդիւնքները ա՛լ աւելի վատ էին։ Բնակչութեան շրջանին մէջ կուսակցութեան աջակցութեան անկման ֆոնին վրայ Թաչըրը կը պայքարի պահպանողական կուսակցութեան նախագահի պաշտօնին համար։ Խոստանալով կուսակցութեսն մէջ փոփոխութիւններ կատարել, ան ստացաւ աջակցութիւն այսպէս կոչուած 1922 թուականին կոմիտէին կողմէ, միաւորելով խորհրդարանի պահպանողական անդամները։ 1975 թուականի կուսակցութեան նախագահի ընտրութեան ժամանակ Թաչըրը քուէարկութեան առաջին փուլին յաղթեց Հիթին, որ ստիպուած էր հրաժարական տալ[34]։ Երկրորդ փուլին ան յաղթեց Ուիլիըմ Ուայթլուին, որ կը համարուէր Հիթի առաւել նախընտրելի իրաւայաջորդը եւ 1975 թուականի Փետրուարի 11-ին պաշտօնապէս դարձաւ Պահպանողական կուսակցութեան նախագահ[35], Ուայթլուին նշանակելով անոր տեղակալը։

Ընտրութիւններէն յետոյ Թաչըրը սկսաւ պարբերաբար այցելել տնտեսական յարաբերութիւններու ինստիտուտ՝ պաշտօնական ընթրիքի — «ուղեղի կեդրոն»ին մէջ, որ հիմնադրած է Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկի աշակերտ Էնթընի Ֆիշըրը: Այս հանդիպումներուն իր մասնակցութիւնը զգալիօրէն ազդած է անոր տեսակէտներուն վրայ, որոնք ձեւաւորուած են Ռալֆ Հարիսի եւ Արթուր Սելդընի գաղափարներու ազդեցութենէն։ Արդիւնքը՝ Թաչըրը դարձաւ գաղափարական շարժման դէմքը, որոնք դէմ էին պետութեան բարեկեցութեան ընդհանուր գաղափարներուն։ Ինստիտուտի անդամները բրիտանական տնտեսութեան վերականգման համար առաջարկեցին հետեւեալ տարբերակը. աւելի քիչ կառավարական միջամտութիւն տնտեսութեան մէջ, աւելի ցած հարկեր եւ աւելի շատ ազատութիւն՝ ձեռնարկատէրերուն եւ սպառողներուն։

1976 թուականի Յունուար 19-ին Թաչըր հանդէս եկաւ Խորհրդային Միութեան դէմ կտրուկ քննադատութեամբ.

Ռուսերը միտուած են համաշխարհային տիրապետութեան, եւ անոնք արագօրէն ձեռք կը բերեն այն միջոցները, որոնք անհրաժեշտ են ամէնահզօր կայսերական պետութիւն դառնալու համար, որ աշխարհը երբեւէ չէ տեսած: Խորհրդային Միութեան Քաղբիւրոյին մէջ մարդիկ պէտք չէ անհանգստանան հասարակական կարծիքի արագ փոփոխութեան համար։ Անոնք ընտրած են զէնքը նաւթի փոխարէն, իսկ մեզի համար միաժամանակ գրեթէ ամէն ինչը աւելի կարեւոր է զէնքէն[36]։

Ի պատասխան՝ ԽՍՀՄ Պաշտպանութեան նախարարութեան «Կարմիր աստղ» թերթը հրատարակած է ««Երկաթէ տիկինը» կը վախցնէ…» վերնագիրով յօդուածը (1976 թուականի Յունուար 24-ին), ուր հեղինակը գրած է, որ «Երկաթէ տիկին կ'անուանեն իր իսկ սեփական երկրին մէջ»։ Իրականութեան մէջ Մեծ Բրիտանիայի մէջ Մարկրիթ Թաչըրը սկիզբը տարբեր կերպով անուանուած է։ Օրինակ, 1975 թուականի Փետրուար 5-ին լոնտոնեան «Տեյլի միռոր» ամսագրին մէջ Թաչըրի մասին յօդուածը զինք կոչեց «The Iron Maiden» — «Երկաթէ օրիորդը»[36][37][38]։ Աւելի ուշ՝ անգլիական «The Sunday Times» ամսագիրը այս մականուան թարգմանութիւնը՝ «երկաթէ տիկին» կայուն կերպով ամրագրեց Մարկրիթի ետեւէն։

Չնայած 1970-ականներու վերջը բրիտանական տնտեսութեան վերականգնման, Աշխատանքային կառավարութիւնը կանգնած էր հանրային մտահոգութեան խնդիրով երկրի ապագայ զարգացման ճանապարհին, ինչպէս նաեւ 1978-1979 թուականներու ձմռան շարք մը գործադուլներու հետ եւ այս էջը Մեծ Բրիտանիայի պատմութեան մէջ կոչուեցաւ որպէս «Տարաձայնություններու ձմեռ»: Պահպանողականները իրենց հերթին կանոնաւոր կերպով յարձակումներ իրականացուցին Լեյպըրիստական կուսակցութեան վրայ, նախ եւ առաջ զանոնք մեղադրելով գործազրկութեան մրցանիշային մակարդակի համար։ Անկէ ետք, 1979 թուականի սկիզբը Ճէյմս Քալլագանի կառավարութիւնը ստացաւ անվստահութեան քուէ, եւ Մեծ Բրիտանիայի մէջ յայտարարուեցաւ արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւններ։

Պահպանողականները կատարեցին իրենց ընտրական խոստումները տնտեսական հարցերու շուրջ՝ ապացուցելով սեփականաշնորհման եւ ազատական բարեփոխումներու անհրաժեշտութիւնը։ Անոնք խոստացան պայքարիլ գնաճի դէմ եւ կը ձգտին թուլցնել արհմիութիւնները, քանի որ կազմակերպուած գործադուլերը զգալի վնաս պատճառած են տնտեսութեան[39]։

Թաչըրի ներքին քաղաքականութիւնը՝ «Թաչըրիզմ»

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թաչըրի իշխանութեան տարիներուն իրականացուող սոցիալ-տնտեսական քաղաքականութիւնը յետագային կոչուեցաւ «Թաչըրիզմ»։ «Թաչըրիզմը» եւ նէօպահպանողականութեան հիմքը «մոնետարիստական» տեսութիւնն էր, որու հեղինակը Շիքակոյի մոնետարիստական տնտեսական դպրոցի ներկայացուցիչ ամերիկեան տնտեսագէտ Միլթոն Ֆրիդմանն էր։ Այդ տեսութեան եւ «Թաչըրիզմի» հիմնական դրոյթները հետեւեալներն են.-

  1. Տնտեսութեան պետական կարգաւորման նուազեցում.
  2. Անեկամտաբեր ձեռնարկութիւններու նիւթական ֆինանսաւորումէն հրաժարում.
  3. Սղաճի դէմ պայքարը՝ պետութեան տնտեսական քաղաքականութեան հիմնական ուղղութիւն.
  4. Տնտեսութեան պետական հատուածի մասնաւորեցում
  5. Մասնաւոր ձեռնարկութիւններու, շուկայական ձեռնարկատիրական գործունէութեան խրախուսում, տնտեսական համակարգի կայուն կենսագործունէութեան ապահովում.
  6. Սոցիալական ծրագրերու ֆինանսաւորման կտրուկ կրճատում.
  7. Արհմիութիւններու իրաւունքներու սահմանափակում։

Թաչըրի կառավարութեան բաժին կ'իյնայ բարդ խնդիրներ՝ սոցիալական եւ տնտեսական քաղաքականութեան բնագաւառներուն մէջ։ 1979 թուականի կէսէն սկսեալ, տնտեսութիւնը զգալի անկում կ'ապրէր։ 1979 թուականին Իրանի մէջ տապալեցաւ Շահի վարչակարգը եւ շուտով սկսաւ Իրան-Իրաք պատերազմը, որու հետեւանքով երկու անգամ բարձրացաւ նաւթի գինը։ Անգլիոյ արդիւնաբերութեան արտադրութեան ընդհանուր անկումը կազմեց 12 %։ Ճգնաժամին կ'ուղեկցէր սղաճի եւ գործազրկութեան կտրուկ աճը։

Թաչըրի կառավարութիւնը ձեռնամուխ եղաւ կառուցուածքային տնտեսական բարեփոխումներու։ Պետութիւնը հրաժարեց արդյունաբերական ձեռնարկութիւններին դոտացիաներ տալու քաղաքականութիւնից։ Բարեփոխման ենթարկվեց եւ հարկային համակարգը։ Իջեցվեց եկամտահարկը, իսկ ուղղակի հարկերը խոշոր եկամուտների վրա կրճատվեցին 3,5 մլրդ. ֆունտ ստերլինգով, միեւնույն ժամանակ բարձրացվեցին անուղղակի հարկերը։ 8 %-15 % բարձրացվեց ավելացված արժեքի հարկը։ Բոլոր այդ միջոցառումները ուղեկցվում էին ակտիվ քարոզչական արշավով՝ ուղղված անձնական սպառման կրճատմանը։ Կառավարութիւնը կոչ էր անում «ապրել ըստ միջոցների»։ Թաչըրը կտրուկ կրճատեց պետական ծախսերը կոմունալ եւ ճանապարհային տնտեսութիւնների վրա, մշակույթի եւ կրթութեան ոլորտներում։ Կրճատվեց պետական ապարատը։ Ապապետականացվեցին մի շարք պետական ձեռնարկութիւններ։ Այս քաղաքականութեան արդյունքում 1981-1982 թուականներուն սղաճը նվազեց մինչեւ 4 %, տնտեսութեան մեջ աճի միտումներ նկատվեցին, իսկ 1983 թուականից սկսած նկատվեց արտադրութեան զգալի աճ։ Կտրուկ բարձրացան անգլիական խոշոր մենաշնորհների բաժնետոմսերի կուրսերը, զգալի աճ ունեցան մասնավոր ներդրումները։ Սակայն, մյուս կողմից, «ցնցումային թերապիան» ուներ նաեւ բացասական հետեւանքներ՝ ձեռնարկութիւնների ապապետականացումը ուղեկցվում էր գործազրկութեան կտրուկ աճով։ Միայն 1980-1983 թուականների ընթացքում գործազուրկների թիվը 2 միլիոնից հասավ մինչեւ 3 միլիոն մարդ։ Տեղի էին ունենում աշխատանքից զրկվող բանվորների հակակառավարական բողոքի ցույցեր, որոնք հաճախ ավարտվում էին ոստիկանութեան հետ բախումներով։ Կառավարութիւնը ընդունեց շարք մը օրէնքներ, որոնք ուղղուած էին արհմիութիւններու իրաւունքներու սահմանափակման եւ գործադուլներու դէմ։

1984-1987 թուականներուն ապապետականացուեցան արդիւնաբերական հիմնարկներու 1/3-ը, անոնց կարգին՝ հեռուստահաղորդակցման ընկերութիւններ, պողպատաձուլման ձեռնարկութիւններ, գազի արդիունաբերութիւնը, ելեկտրաէներկեթիքան։ Բացի ապապետականացումէն, Թաչըրի կառավարութիւնը կտրուկ կրճատեց ամէն տեսակի օգնութիւն՝ պետական հիմնարկներուն (շուրջ 10 անգամ 1980-1987 թուականներու ընթացքին)։ Ընդհանուր պետական ներդրումներու ծաւալը կրճատուեցաւ 50-էն մինչեւ 25 %։ Ատիկա հնարաւորութիւն տուաւ կայունացնել պիւտճէն եւ թոյլ չտալ տնտեսական վերելքի պայմաններուն մէջ սղաճի մակարդակի բարձրացման։ Կառավարութեան քաղաքականութիւնը ուղղուած էր միջին եւ մանր պիզնեսի զարգացման եւ անգլիական խոշոր մենաշնորհներու զարգացման, որու արդիւնքով, 1980-1987 թուականներու ընթացքին սեփական գործ ունեցողներու թիւը 1,9-էն հասաւ մինչեւ 3 միլիոն մարդու։ Բացի այդ, ապապետականացումը թոյլ տուաւ բնակչութեան լայն զանգուածներուն դառնալ բաժնետէր։ Թաչըրի կառավարութեան գործողութիւններուն հետեւանքով Անգլիոյ տնտեսութիւնը սկսաւ վերելք ապրիլ, տարեկան աճը հասցնելով 3-4%-ի։ Կրճատուեցաւ գործազուրկներու թիւը՝ 2,6 միլիոնէն 1979 թուականին, մինչեւ 1,9 միլիոն՝ 1987 թուական։ Տնտեսական վերելքը կը յատկանշուէր անգլիացիներու բարեկեցութեան բարձրացումով։ Բնակչութեան եկամուտները այդ տարիներուն կ'աճէին տարեկան մօտ 5 %-ով։

1987 թուականի Յունիսի 11-ի ընտրութիւններուն պահպանողականները մեծ առաւելութեամբ կը յաղթեն՝ ստանալով 376 տեղ, լեյպըրիստները կը ստանան 229 պատգամաւորական տեղ։

1988-1989 թուականներուն կառավարութիւնը կը շարունակումէ իր ընթացքը. կ'ապապետականացուին նոր ձեռնարկութիւններ, օդակայաններ, քաղաքապետական շէնքեր։ կը շարունակուի նաեւ առողջապահութեան եւ կրթութեան ոլորտներուն մէջ շուկայական յարաբերութիւններու հաստատման գործընթացը։ Սակայն 1989 թուականին ներքին սոցիալ-քաղաքական դրութիւնը կը սրի երկրին մէջ։ Ատոր պատճառը՝ Թաչըրի կողմէ ձեռնարկուած «գլխահարկի» մասին օրէնքի փոփոխութիւնն էր։ Եթե նախապէս «գլխահարկ» կը գանձէին ամբողջ ընտանիքէն՝ հաշուի առնելով անոր կազմը, եկամուտները, բնակարանի կամ տան արժէքը, ապա նոր օրէնքով այդ հարկը կը սահմանուէր բոլորին համար հաւասարաչափ, որմէ կը տուժէին բազմանդամ ընտանիքները, կը շահէին միայնակ հարուստ բնակիչները։ Ասիկա տեղի տուաւ բողոքի ցոյցերու եւ հանրահաւաքներու, որոնց դէմ սկսան կիրառուիլ ոստիկանական ուժեր։ Այդ իրադարձութիւնները մեծ հարուած հասցուցին Թաչըրի հեղինակութեան։ Բացի այդ, բարեփոխումներու հետեւանքով հասարակութեան մէջ աճեցաւ խոր ընկերային բեւեռացում: Ընտանիքներու մօտաւորապէս 20 %-ը կ'ապրէր աղքատութեան մէջ։ Անգլիական հասարակութեան զգալի մասը յոգնած էր Թաչըրի քաղաքական ոճէն: Հասկնալով, որ կուսակցութիւնը կանգնած է տրոհման եզրին, Թաչըրը 1990 թուականի աշնան կը հրաժարի իր պաշտօնէն՝ կուսակցութեան առաջնորդի եւ վարչապետի դերը զիջելով Ճոն Մեյճըրին։

Թաչըրի արտաքին քաղաքականութիւնը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մարկրիթ Թաչըրն ու Ռոնալտ Ռեկընը Քեմփ-Դեւիդում, 1986 թուական

Թաչըրի արտաքին քաղաքականութեան ռազմավարութիւնը կը նախատեսէր Մեծ Բրիտանիայի՝ որպէս մեծ տէրութեան կարգավիճակ ունեցող երկրի վերականգնում։ Ափրիկէի մէջ բրիտանական կառավարութիւնը նպաստեց հարաւային Ռոդեզիայի սահմանադրական բարեփոխումներու եւ ընդհանուր ընտրութիւններու կայացման, որու արդիւնքով 1980 թ. հարավային Ռոդեզիայի փոխարէն առաջացաւ նոր պետութիւն՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւնը։ Միեւնույն ժամանակ Թաչըր, առաջնորդուելով ֆարավային Ափրիկէի մէջ բրիտանական գաբիթալի շահերով, դէմ հանդէս եկաւ, որպէսզի հարավ-Ափրիկեան Հանրապետութեան նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառուին՝ չնայած, որ այդ երկրին մէջ կը տիրէր ռասիզմի համակարգը։

1982 թ. տեղի ունեցաւ կարճատեւ պատերազմ Անգլիոյ եւ Արժանթինի միջեւ Ֆոլկլենտեան (Մալվինեան) կղզիներուն համար, որոնք 1833 թուականէն անգլիացիներու հսկողութեան տակ էին։ Պատերազմը սկսաւ 1982 թ. Ապրիլ 2-ին, երբ արժանթինեան զօրքերը ափ իջան եւ կալանաւորեցին կղզիներու նահանգապետն ու կայազօրը։ Նոյն օրը Անգլիան խզեց յարաբերութիւնները Արժանթինի հետ եւ կղզիներ ուղարկեց 40 նաւերէ բաղկացած ռազմական նաւատորմ։ Պատերազմը տեւեց 10 շաբաթ՝ աւարտելով անգլիացիներու յաղթանակով։ Արժանթինցիները տուին 1300 զոհ, անգլիացիները՝ 250։

Ֆոլկլենտեան ճգնաժամը էապէս ամրապնդեց անգլօ-ամերիկեան դաշնակցային յարաբերութիւնները։ Երբ ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհուրդին մէջ առաջ քշուեցաւ բանաձեւ մը, որով կողմերը պէտք է կասեցնէին ռազմական գործողութիւնները եւ անցնէին բանակցութիւններու, Մեծ Բրիտանիան եւ ԱՄՆ-ն վեթօ դրին այդ բանաձեւին վրայ։ ԱՄՆ-ի եւ Մեծ Բրիտանիայի բարեկամական յարաբերութիւնները պայմանաւորված էին նաեւ Թաչըրի եւ Ռեկընի անձնական ջերմ փոխյարաբերութիւններով։ Անգլիան կը պաշտպանէր ԱՄՆ-ի բոլոր տարածքային գոնֆլիքթներու հարցերուն մէջ՝ Իրանի դէմ պայքարին, ինչպէս նաեւ խորհրդային զօրքերու դէմ՝ Աֆղանստանի մէջ։ Թաչըր պաշտպանեց մոսկովեան օլիմպիատայի պոյքոթը, կրճատեց տնտեսական եւ մշակութային համագործակցութիւնը ԽՍՀՄ-ի հետ։ 1986 թ. Անգլիան աջակցեցաւ ԱՄՆ-ին Լիպիոյ դէմ գործողութիւններուն՝ թոյլ տալով ամերիկեան ինքնաթիռներուն օգտագործել բրիտանական ռազմական օդակայանները։ Թաչըրը ՆԱԹՕ-ի հզօրութեան ամրապնդման յամառ կողմնակից էր։ Ան միջուկային զէնքը կը համարէր խաղաղութիւն ամրապնդող, համաշխարհային պատերազմը կանխարգիլող միջոց եւ դէմ էր միջուկային լիակատար զինաթափման։ Թաչըր չհամաձայնեցաւ իջեցնել բրիտանական միջուկային հզօրութեան մակարդակը, երբ ԱՄՆ-ն եւ ԽՍՀՄ-ը որոշեցին ոչնչացնել Եւրոպայի տարածքին իրենց տեղակայուած միջին հեռահարութեան միջուկային զէնքը։

Չնայած, որ Թաչըրը իր կառավարման առաջին տարիներուն ունէր կոշտ հակախորհրդային դիրքորոշում, սակայն արեւմտեան առաջնորդներէն առաջինը ան ողջունեց ԽՍՀՄ-ի մէջ սկսած վերակառուցման քաղաքականութիւնը։

Հրաժարականը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

1989 թուականին կայացած Պահպանողական կուսակցութեան նախագահողի ընտրութիւններուն ժամանակ, Թաչըրի մրցակիցը քիչերուն յայտնի Էնթոնի Մեյերն էր, որ համայնքներու պալատի անդամ էր[40]։ Խորհրդարանի 374 անդամ ունեցող Պահպանողական կուսակցութեան ներկայացուցիչները ձայնի իրաւունք ունէին ընտրութիւններուն եւ Թաչըրի օգտին քուէարկած է 314 մարդ, իսկ Մեյերի օգտին՝ 33 մարդ[40]։ Կուսակցութեան մէջ անոր կողմնակիցները արդիւնքները համարեցին յաջողութիւն եւ մերժեցին անոր վերաբերեալ որեւէ մեղադրանք, որոնք կուսակցութեան մէջ առաջացացուցած էին տարաձայնութիւններ[40]։

Իր պաշտօնավարման ընթացքին Թաչըրը Մեծ Բրիտանիայի հետպատերազմեան բոլոր վարչապետներու շրջանին ունրէ բնակչութեան աջակցութեան երկրորդ ամէնացած մակարդակը (մօտ 40%)։ Հարցումները ցոյց տուած են, որ անոր հեղինակութիւնը աւելի ցած է, քան՝ Պահպանողական կուսակցութեանը[41]։ Այնուամենայնիւ Թաչըրը ինքն իրեն վստահ ըլլալով միշտ կը պնդէր թէ իրեն քիչ կը հետաքրքրէ տարբեր վարկանիշերը, ցոյց տալով խորհրդարանական ընտրութիւններու ժամանակ ստացած մրցանիշային աջակցութիւնը[42]։

1990 թուականի Սեպտեմբերին կայացած հասարակական կարծիքներու հարցումներուն համաձայն, Լեյպըրիստներու վարկանիշը 14 տոկոսով կը գերազանցէր պահպանողականներու վարկանիշէն[43], իսկ Նոյեմբերին պահպանողականները լեյպըրիստներէն արդէն 18 տոկոսով բարձր էին[41]։ Վերոնշեալ վարկանիշերը, նաեւ Թաչըրի ռազմատենչ ոգին եւ իր գործընկերններու կարծիքները անտեսելը յանգեցրեցին Պահպանողական կուսակցութեան մէջ ներքին տարաձայնութիւններու առաջացման[44] եւ նոյն այդ կուսակցութիւնը առաջինը եղաւ, որ ազատեցաւ Մարկրիթ Թաչըրէն։

1990 թուականի Նոյեմբեր 1-ին Ճեֆրի Հաուն լքեց փոխվարչապետի պաշտօնը, երբ Թաչըր հրաժարեցաւ համաձայնութեան գալ, որպէսզի Մեծ Բրիտանիան անդամակցի միասնական եւրոպական արժոյթին[43][45]։

Յաջորդ օրը Մայքլ Հեսելթոնը յայտարարեց, որ կը ցանկայ ղեկավարել Պահպանողական կուսակցութիւնը։ Հանրային կարծիքին համաձայն ճիշդ այդպիսի անձնաւորութիւն մը կրնար օգնել պահպանողականներուն՝ անցնիլ Լեյպըրիստներէն[46]։ Չնայած Թաչըրը կրցաւ առաջին տեղը գրաւել քուէարկութեան առաջին փուլին, Հեսելթոնը բաւականաչափ ձայներ (152 ձայն) ապահովեց երկրորդ փուլին համար[47]։ Մարկրիթն առաջին հերթին մտադիր էր պայքարը շարունակել մինչեւ երկրորդ փուլի յաղթական աւարտը, սակայն կառավարութեան հետ խորհրդակցելէն ետք, ան որոշեց դուրս գալ ընտրութիւններէն[44][47][48]։ Թագուհիի հետ պաշտօնական հանդիպումէն եւ Համայնքներու պալատին մէջ իր եզրափակիչ ելոյթէն ետք, Թաչըրը ձգեց վարչապետի պաշտօնը։ Իր պաշտօնէն հեռացումը ան համարեց դաւաճանութիւն։

Մեծ Բրիտանիայի վարչապետի եւ Պահպանողական կուսակցութեան նախագահի պարտականութիւնները անցավ Ճոն Մեյճըրին, որու գլխաւորութեամբ Պահպանողական կուսակցութիւնը յաջողեցաւ յաղթանակ տանիլ 1992 թուականի խորհրդարանական ընտրութիւններուն [49]։

Հրաժարականէն ետք

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Վարչապետի պաշտօնէն հրաժարելէն յետոյ, Թաչըրը երկու տարի աշխատած է Համայնքներու պալատին մէջ, որպէս Ֆիչերի ներկայացուցիչ։ 1992 թուականին, 66 տարեկանին որոշում կայացուց հեռանալ բրիտանական խորհրդարանէն, որ իր կարծիքով իրեն մեծ հնարաւորութիւն տուաւ աւելի ազատ կերպով արտայայտել իր կարծիքը այս կամ այն իրադարձութեան վերաբերեալ[50]։

Համայնքներու պալատէն հեռանալէն ետք

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Համայնքներու պալատէն հեռանալէն յետոյ Թաչըր դարձաւ Մեծ Բրիտանիայի առաջին նախկին վարչապետը, որ հիմնադրամ ստեղծած է։ 2005 թուականին տնտեսական դժուարութիւններու պատճառով անիկա փակուեցաւ[51]։ Թաչըր գրած է երկու հատոր յուշեր՝ «The Downing Street Years» (1993 թուական) եւ «The Path to Power» (1995 թուական) վերնագրերով։

1992 թուականի Յուլիսին «Philip Morris» ծխախոտային ընկերութիւնը վարձած էր Մարկրիթը, որպէս «աշխարհաքաղաքական խորհրդատու» 250 հազար տոլար աշխատավարձով եւ տարեկան 250 հազար տոլար իր հիմնադրամին ներդրում կատարելու դիմաց[52]։ Բացի այդ, իւրաքանչիւր հրապարակայնօրէն հանդէս գալու համար, ան ստացած է 50 հազար տոլար[53]։

1992 թուականի Օգոստոսին Թաչըր կոչ ուղղեց ՆԱԹՕ-ին դադրեցնելու պոսնիական Գորաժտէ եւ Սարայեւօ քաղաքներուն մէջ սերպական կոտորածները, վերջ դնելով Պոսնիական պատերազմի էթնիկ զտումներուն։ Ան Պոսնիայի իրավիճակը համեմատեց «նացիստներու ամէնավատ ծայրայեղութիւններուն» հետ, ըսելով, որ իրավիճակը տարածաշրջանին մէջ կրնայ դառնալ նոր Հոլոքոստ[54]։ Թաչըրը նաեւ հանդէս եկաւ քննադատութեամբ՝ լորտերու պալատին մէջ ընդդէմ Մաաստրիխտի պայմանագրին[50], որ ըստ իրեն, «ան երբեք չէր ստորագրէր»[55]։

Կասպից ծովի էներգետիկ աղբիւրներուն մէջ արեւմտեան նաւթային ընկերութիւններու աճող հետաքրքրութեան հիման վրա, 1992 թուականի Սեպտեմբերին Թաչըր այցելեց Պաքու, ուր մասնակցեցաւ Չիրագի եւ Շահդենիզի հանքավայրերու գնահատման ստորագրութեան՝ Ազրպէյճանի կառավարութեան եւ անգլիական British Petroleum-ի ու նորվեկեան Statoil-ի ընկերութիւններուն միջեւ[56]։

Photograph
Թաչըրը Գորբաչովի (ձախից) եւ Մալրունի (կենտրոնում) հետ Ռոնալտ Ռեկընի հոգեհանգստի արարողութեան ժամանակ, 2004 թուականի հունիս

1993-2000 թուականը Թաչըր եղած է ամերիկեան Վիրճինիա նահանգի Վիլհելմ եւ Մերիի քոլէճի պատուաւոր ռեկտոր[57], իսկ 1992-1999 թուականները պատուաւոր ռեկտոր՝ Բուքինգհեմի համալսարանին մէջ (Մեծ Բրիտանիայի առաջին մասնաւոր համալսարանը, որ հիմնադրուած է 1975 թուականին)[58]։

1994 թուականին, երբ Թոնի Պլերը ընտրուեցաւ որպէս Լեյպըրիստներու կուսակցութեան նախագահ, Թաչըրը զինք անուանեց «Լեյպըրիստներու կուսակցութեան ամէնավտանգաւոր նախագահը» Հիւ Գեյտսկալի ժամանակներէն սկսեալ[59]։

1998 թուականին սպանական իշխանութիւններուն կողմէ նախկին չիլիցի տիքթաթոր Աուգուստո Պինոչետի ձերբակալումէն յետոյ, որ պէտք է դատարանի առջեւ հանդէս գար, մարդու իրաւունքներու զանգուածային խախտման համար, Թաչըրը կոչ ուղղեց ազատ արձակել, անդրադառնալով այն օգնութեան, որ ան ցուցաբերած է Մեծ Բրիտանիային, Ֆոլկլենտեան հակամարտութեան ընթացքին[60]։ 1999 թուականին ան այցելեց նախկին քաղաքական գործիչին, որ կը գտնուէր տնային կալանքի տակ Լոնտոնեան արուարձանի մը մէջ[61]։ Պինոչետը ազատ արձակուեցաւ ներքին գործերու նախարար Ճեք Ստռոյի որոշումով 2000 թուականի Մարտին, բժշկական խնդիրներու պատճառով[62]։

2001 թուականի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ժամանակ Թաչըր աջակցեցաւ պահպանողականներուն, թէեւ ան հաւանութիւն չէր տուած Եան Դունկան Սմիթի թեկնածութեան, որպէս Պահպանողականներու կուսակցութեան նախագահ, ինչպէս ատիկա եղած էր Ճոն Մեյճըրի եւ Հեյգ Ուիլյամի պարագային։ Այնուամենայնիւ ընտրութիւններէն ետք ան նախընտրեց Դունկան Սմիթին, եւ ո՛չ՝ Քեննեթ Քլարկին[63]։

2002 թուականի Մարտին Թաչըրը հրատարակեց «Պետութեան կառավարման արուեստը։ Փոփոխուող աշխարհի ռազմավարութիւն» գիրքը, որ նուիրուած էր Ռոնալտ Ռիկընին[64] (գիրքը լոյս տեսած է նաեւ ռուսերէն լեզուով)։ Հին ան կ'արտայայտէ իր դիրքորոշումը շարք մը միջազգային քաղաքական իրադարձութիւններու եւ գործընթացներու վերաբերեալ։ Ան կը պնդէ, որ Մերձաւոր Արեւելքի մէջ խաղաղութիւն չ'ըլլար մինչեւ Սատտամ Հուսէյնը չտապալի: Գրած է, որ Իսրայէլը պէտք է զոհաբերէ տարածքները՝ խաղաղութեան փոխարէն եւ Եւրոմիութեան ուտոպիականութեան մասին։ Իր կարծիքով Բրիտանիան պէտք է վերանայի Եւրամիութեան անդամակցելու պայմանները կամ նոյնիսկ հեռանայ ինտեգրացիոն միութիւնէն, միանալով ՆԱՖՏԱ-ին։

2002 թուականէն ետք

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

2003 թուականի Յունիս 26-ին կեանքէն հեռացաւ Թաչըրի ամուսինը՝ Տենիսը։ Յուլիս 3-ին ան արդէն դիակիզուած էր[65]։

2004 թուականի Յունիս 11-ին Թաչըր ներկայ կը գտնուի Ռոնալտ Ռեկընի յուղարկաւորութեան[66]։ Այնուհետեւ Թաչըրը Ռեկընը շրջապատողներուն հետ միասին կ'ուղեւորուի Գալիֆորնիա, ուր Ռոնալտ Ռեկընի նախագահական գրադարանին մէջ կը մասնակցի հոգեհանգիստի եւ թաղման արարողութիւններուն[67]։

Թաչըրը 2001 թուականի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչութեան զոհերի հարգման արարողութեան ժամանակ։ Աջից Դիկ Չեյնին եւ նրա կինը

Իր 80-ամեակը Մարկրիթը կը նշէ 2005 թուականի Հոկտեմբեր 13-ին լոնտոնեան Mandarin Oriental Hotel հիւրանոցին մէջ։ Հիւրերու շարքին էին Էլիզապէթ II-րդը, Արքայազն Ֆիլիփը, Ալեքսանդրա Կենտացին եւ Թոնի Պլերը[68]։ Ճեֆրի Հոն, որ նոյնպէս ներկայ էր տօնակատարութիւններուն, յայտարարեց, որ «իր իսկական յաղթանակը փոխեց ո՛չ միայն մէկ, այլ նաեւ երկու կուսակցութիւնները, այդ իսկ պատճառով, երբ Լեյպըրիստներու կուսակցութիւնը վերադարձաւ իշխանութեան, Թաչըրիզմի սկզբունքներուն մեծ մասը ընդունուեցաւ որպէս պարգեւ»[69]։

2006 թուականին Թաչըրը որպէս Դիկ Չեյնիի հիւր այցելեց Ուաշինկթըն 2001 թուականի Սեպտեմբեր 11-ի աինում Մարկրիթը հանդիպած է ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Գոնտոլիզա Ռայսի հետ[70]։

2007 թուականին Թաչըրը դարձաւ Մեծ Բրիտանիայի միակ վարչապետը, որ իր կեանքի ընթացքին Բրիտանիայի խորհրդարանին մէջ կառուցուած յուշարձան ունեցած է (պաշտօնական բացումը տեղի ունեցած է 2007 թուականի Փետրուար 21-ին, նախկին քաղաքական գործիչի ներկայութեամբ)։ Պրոնզէ յուշարձանը ձեռքը երկարած՝[71] կը գտնուի Թաչըրի քաղաքական կուռքի Ուինսթոն Չըրչըլի արձանին դիմաց[72]։ Թաչըր կարճատեւ ելոյթ ունեցած է Համայնքներու պալատին մէջ, նշելով, որ «ես կը նախնտրէի երկաթէ արձան, բայց պրոնզը նոյնպէս յարմար է, անիկա չի ժանգոտիր»[72]։

2009 թուականի նոյեմբերի վերջին Թաչըրը կարճ ժամանակով վերադարձավ Դաունինգ սթրիթ, 10, որպէսզի հասարակութեանը ներկայացներ իր պաշտօնական դիմանկարը, որը նկարվել է նկարիչ Ռիչարդ Սթոունի կողմից (նա նաեւ նկարել է Եղիսաբեթ երկրորդի եւ նրա մոր՝ Էլիզաբեթ Բոուզ-Լիոնի դիմանկարները)[73]։ Այս միջոցառումը հատուկ հարգանքի դրսեւորում էր նախկին վարչապետի համար, ով դեռ կենդանի էր[74]։

2002 թուականին Թաչըր քանի մը սրտի փոքր կափուածներ վերապրեցաւ, որմէ ետք բժիշկը խորհուրդ տուաւ հրաժարիլ հրապարակային միջոցառումներուն մասնակցելէն եւ հեռանալ հանրային եւ քաղաքական գործունէութենէն[75]։ 2008 թուականի մարտ 7-ին Համայնքներու պալատին մէջ ճաշի ժամանակ, գիտակցութեան կորուստէն ետք, ան տեղափոխուեցաւ Լոնտոնի կեդրոնական մասի Սենթ-Թոմասի հիւանդանոց[76]։ 2009 թուականին հիւանդանոց մտաւ ձեռքի կոտրուածքի պատճառով։ 2005 թուականէն մինչեւ իր կեանքի աւարտը կը տառապէր մարազմով (հոգեկան խանգարում)[77]։

2010 թուականին Պահպանողական կուսակցութեան համաժողովի ժամանակ, երկրի նորընտիր վարչապետ Տեյվիտ Քամերոնը յայտարարեց, թէ կրկին կը հրաւիրէ Թաչըրը Տաունինկ սթրիթ 10, իր 85 ամեակը տօնելու, ուր իր պատուին տօնակատարութիւններ տեղի կ'ունենան նախկին եւ ներկայ նախարարներու մասնակցութեամբ։ Սակայն Մարկրիթը բացառեց որեւէ տօնակատարութիւն՝ նշելով կրիփի մասին[78][79]։ 2011 թուականի Ապրիլ 29-ին Թաչըրը հրաւիրուած էր Արքայազն Ուիլյըմի եւ Քեյթ Միդլթոնի հարսանեկան հանդէսին, սակայն վատ ինքնազգացողութեան պատճառով ներկայ չէր գտնուած արարողութեան[80]։

Հիւանդութիւնը եւ Մահը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Իր կեանքի վերջին տարիներուն Մարկրիթ Թաչըրը ծանր հիւանդ էր։ 2012 թուականի Դեկտեմբեր 21-ին վիրահատեցուեցաւ՝ հեռացնելով միզապարկի ուռուցքը[81]։ Իր կեանքի 88-րդ տարին՝ 2013 թուականի Ապրիլ 8-ի վաղ առաւօտեան Լոնտոնի կեդրոնը գտնուող «Ռիտց» հիւրանոցին մէջ կեանքէն հեռացաւ Թաչըրը[82]։ Մահուան պատճառ դարձած էր կաթուածը[83][84]։

Յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցած է Լոնտոնի Սուրբ Պօղոսի տաճարին մէջ, ռազմական պատուոյ խումբի ուղեկցութեամբ։ 2005 թուականէն Թաչըր իր թաղման համար ծրագիր կազմած էր, այդ նախապատրաստական աշխատանքները կատարուած են 2007 թուականէն, բոլոր միջոցառումները ուր թագուհին պէտք է մասնակցէր, նախապէս ծրագրուած էին։ Անոր յուղարկաւորութեան ժամանակ, ծրագրին համաձայն «երկաթէ տիկինը» ուզած էր, որ ներկայ գտնուէին Էլիզապէթ երկրորդ թագուհին, թագաւորական ընտանիքի անդամները, ինչպէս նաեւ Թաչըրի իշխանութեան օրօք ամէնամեծ քաղաքական գործիչները, ներառեալ նախկին ԽՍՀՄ նախագահ Միխայիլ Գարբաչովը (որ առողջական խնդիրներու պատճառով չկարողացաւ գալ)[85]։ Թաչըրի վերջին կամքին համաձայն, նուագախումբը կատարած է անգլիացի կոմպոզիտոր Էդուարդ Էլգարէն ընտրուած ստեղծագործութիւնները։ Յուղարկաւորութենէն յետոյ տեղի ունեցաւ դիակիզում, իսկ աճիւնը, համաձայն մահացածի կամքին, թաղեցին ամուսնոյն՝ Դենիսի կողքին լոնտոնեան տարածաշրջանի Չելսիի ռազմական հիւանդանոցին մէջ գտնուող գերեզմանատան մէջ[86][87]։ Յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցած է Ապրիլ 17-ին եւ ընդհանուր առմամբ արժած է 6 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ[88]։

Ցուցարարները Լիվըրփուլի մէջ Թաչըրի յուղարկաւորութեան ժամանակ։

Թաչըրի հակառակորդները, որոնք նոյնպէս քիչ չէին, բուռն կերպով կը տօնէին եւ կը կազմակերպէին փողոցային երեկոյթներ նախկին վարչապետի մահուան առիթով։ Միեւնույն ժամանակ կատարուեցաւ «Տին-տոն, մահացավ կախարդը» («Ding Dong! The Witch is Dead») երգը «Օզ երկրի մոգը» ֆիլմէն, որ ստեղծուած էր 1939 թուականին։ 2013 թուականի ապրիլեան օրերուն երգը կրկին յայտնի դարձաւ[89]։

Ժառանգութիւնը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թաչըրի կողմնակիցներուն համար ան կը մնար որպէս այն քաղաքական գործիչի կերպարը, որ կրցաւ վերակառուցել բրիտանական տնտեսութիւնը, զգալի հարուած հասցնելով արհմիութիւններուն եւ վերականգնել Մեծ Բրիտանիայի կերպարը, որպէս համաշխարհային տէրութիւն[90]։ Իր վարչապետութեան ընթացքին 7-էն մինչեւ 25 տոկոսով աճած է բրիտանացիներուն թիւը, որոնք բաժնետոմսեր ունէին. աւելի քան մէկ միլիոն ընտանիք բնակարաններ ձեռք բերած է, որոնք նախապէս պատկանած են քաղաքապետարանին, որու միջոցով տանտէրերուն թիւը աճած է 55-էն մինչեւ 67 տոկոս։ Ընդհանուր անձնական բարեկեցութիւնը աճած է 80 տոկոսով։ Ֆոլկլենտեան պատերազմի յաղթանակը եւ ԱՄՆի հետ սերտ դաշինքը նոյնպէս կը համարուի անոր կարեւորագոյն յաղթանակներէն մէկը[91]։

Միեւնոյն ժամանակ Թաչըրի վարչապետութեան շրջանը համարուեցաւ բնակչութեան բարձր գործազրկութեան եւ կանոնաւոր գործադուլներու շրջան[90]։ Գործազրկութեան հարցերով քննադատներէն շատերը կը մեղադրեն անոր տնտեսական քաղաքականութիւնը, որ մեծապէս գտնուած է մոնիթորիզմի գաղափարներու տակ[92]։ Այս խնդիրը իր հերթին նպաստեց թմրամոլութեան եւ ընտանեկան ամուսնալուծումներու տարածման։ Շոտլանտիայի մէջ 2009 թուականին ելոյթ ունենալով, վարչապետի պաշտօնին ընտրուելու երեսնամեայ տարեդարձի նախօրէին, Թաչըրը պնդած է, որ ան ոչ մէկ անգամ չէ զղջացած վարչապետի պաշտօնավարման ընթացքին իր կատարած գործողութիւններուն համար, անոնց կարգին՝ «հնացած արդիւնաբերութեան մէջ» ներդրումային եւ սուբսիդաւորման մերժման հարցերուն համար, քանի որ շուկաները կը գտնուէին անկումային վիճակի մէջ[93]։

Թաչըրի պաշտօնավարումը XX դարու ամէնաերկարատեւն էր Սոլսբերիէն (1885, 1886—1892 եւ 1895—1902 թուականներ) եւ անընդմեջ ամէնաերկար պաշտօնի վրայ մնացած Ռոբերտ Ջենիքսոնի ժամանակէն սկսեալ (1812—1827)[94][95][96]:

Փառք եւ համբաւ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Time ամսագիրը Մարկրիթ Թաչըրին ընդգրկեց 20 դարու հարիւր ականաւոր մարդոց մէջ «Առաջնորդներ եւ յեղափոխականներ» անուանակարգին մէջ[97]։

Մրցանակները

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշհը Թաչըրին հանձնում է Ազատութեան նախագահական մեդալը (1991 թուական)

1970 թուականին ստանձնելով կրթութեան եւ գիտութեան նախարարի պաշտօնը, Թաչըր դարձաւ Մեծ Բրիտանիայի գաղտնի խորհուրդի անդամ[98]։ Պաշտօնէն հեռանալէն երկու շաբաթ անց ան ստացաւ Ծառայութեան Շքանշան, որ Մեծ Բրիտանիայի մէջ սահմանափակ հասարակութեան անդամներուն համար տարբերակիչ նշան է, որ սահմանուած է 1902 թուականին Էտուըրտ VII թագաւորին կողմէ։ Միեւնոյն ժամանակ Տենիս Թաչըրը դարձաւ ժառանգուած տիտղոսի սեփականատէր — պարոնէթ։ 1995 թուականին Էլիզապէթ երկրորդի կողմէ պարգեւատրուած է որպէս Գարերի պատուաւոր շքանշանով (Մեծ Բրիտանիայի ամէնաբարձր արքայական շքանշանը)։

1983 թուականին Թաչըր ընտրուեցաւ Լոնտոնի թագաւորական ընկերութեան անդամ, իսկ 1975 թուականին Պահպանողական կուսակցութեան նախագահ ընտրուելէն ետք դարձաւ Գարլթոն ակումբի առաջին կին լիիրաւ անդամը (որպէս պատուաւոր անդամ)[99]։

Ֆոլքլենտեան կղզիներուն մէջ 1992 թուականէն ամէն տարի Յունուար 10-ին կը նշուի Մարկրիթ Թաչըրի օրը[100], ի պատիւ 1983 թուականին կղզի կատարած այցի յիշատակին[101]։ Բացի այդ, Փորթ Սթենլիյի մէջ փողոցն անուանած են քաղաքական գործիչի պատուին, ինչպէս նաեւ թերակղզին՝ Հարաւային Ճորճիայի[100] մէջ։

Թաչըրը պարգեւատրուած է Ազատութեան հանրապետական սենաթորական մետալով, ինչպէս նաեւ Միացիալ Նահանգներու քաղաքացիական անձանց համար երկու ամէնաբարձր մետալներէն մէկով՝ Ազատութեան նախագահական մետալով։ Բացի այդ, ան դարձաւ Ռոնալտ Ռեկընի Ազատութեան մրցանակի դափնեկիր։ Թաչըրը աջակցած է ԱՄՆ-ի Ռազմավարական հետազօտութիւններու ինստիտուտի Heritage Foundation-ին, ուր 2005 թուականին ստեղծուած է Ազատութեան Կեդրոն՝ Մարկրիթ Թաչըրի անուամբ[102]։

1998 թուականին Թաչըր արժանացած է Զաղրեպի պատուաւոր քաղաքացիի կոչման[103]։ Եղած է նաեւ Պիլտերպերկեան ակումբի անդամ[104]։

Մշակութային յիշատակումներ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մարկրիթ Թաչըրի անհատականութիւնը կը նշուի արուեստի շարք մը գործերուն մէջ, այդ կարգին` գրական թեքսթերու, հեռուստատեսային ծրագրերու, գեղարուեստական եւ վաւերագրական ֆիլմերու, թատերական ներկայացումներու եւ երաժշտական ստեղծագործութիւններու մէջ։ 2002 թուականին Բրիտանական BBC4 հեռուստաալիքի «Ֆոլկլետեան խաղ» վաւերագրական տրամային մէջ, Բրիտանիայի վարչապետի դերը խաղացած է դերասանուհի Բաթրիսիա Հոտճը[105], իսկ «Մարկրիթ Թաչըր․ Երկար ճանապարհ դէպի Ֆինչլի»՝ Անդրէա Ռաիսպորոն[106]։ Բացի այդ Թաչըրը դարձած է նոր այլ ֆիլմերու գլխաւոր հերոսը, ինչպիսիք են՝ «Մարկրիթ» (ֆիլմ, 2009) (դերը կատարած է Լինցի Տունգան)[107] եւ «Երկաթէ տիկին»-ը (2011, դերը կատարած է Մերիլ Սթրիփը)[108]։ Վերջին ֆիլմին մէջ Թաչըրի դերին համար Մերիլ Սթրիփը դարձաւ «Ոսկիէ կլոպուս»-ի ութերորդ մրցանակակիրը, ստացավ BAFTA մրցանակի երկրորդ արձանիկը եւ ստացաւ երրորդ «Օսքարը»[109][110][111]։

Թաչըրի մասին յօդուածը Օքսֆորտի կենսագրական գիրքին մէջ կը գրաւէ երրորդ տեղը՝ աւելի քան 33 հազար բառ։ Աւելի շատ միայն Շեյքսփիրի եւ թագուհի Էլիզապէթ երկրորդի մասին է[112]։

Նշումներ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  1. ↑ Դ.Հոջքինի գիտական հետաքրքրութիւններու շրջագիծին մէջբենեսիլինի մոլեկուլային կառուցուածքի ուսումնասիրութիւնն էր։ Այս աշխատանքի համար յետագային ան ստացաւ քիմիայի ոլորտին մէջ Նոպէլեան մրցանակ։ Դ. Հոջքինսի ամուսինը կոմունիստական կուսակցութեան անդամ էր, իսկ ան պարգեւատրուած էր խորհրդային Լենինի շքանշանով։
  2. ↑ Արեւմտեան քաղաքական աւանդոյթներուն մէջ ընդունուած է «կոմունիզմ» անուանել խորհրդային տիպի թոթալիտար կառուցուածքը, ի տարբերութիւն շուէտա-սկանտինավեան լիպերալ «սոցիալիզմ»ին։

Ծանոթագրութիւններ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  1. ↑ Միջազգային նույնականացման վիրտուալ նիշք — [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
  2. ↑ Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 Young H. Encyclopædia Britannica
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Discogs — 2000.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 FemBio տվյալների շտեմարան
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Gregory J. R. Margaret Thatcher, 'Iron Lady' Who Set Britain on New Course, Dies at 87 // The New York Times / J. Kahn — Manhattan: New York Times Company, A. G. Sulzberger, 2013. — ISSN 0362-4331
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Բրոքհաուզի հանրագիտարան
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 9,16 9,17 9,18 Lundy D. R. The Peerage
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Munzinger Personen
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 Hansard 1803–2005
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 12,8 (unspecified title) — Parliament of the United Kingdom.
  13. ↑ Post-Colonial Era Chancellors — College of William & Mary.
  14. ↑ https://www.thegazette.co.uk/London/issue/52978/data.pdf — 1992. — թող. 52978. — է. 11045.
  15. ↑ 15,0 15,1 McSmith A. Plans for the Privy Council to regulate Britain's newspapers — The Independent, 2013.
  16. ↑ Margaret Thatcher at pre-election press conference — Royal Society.
  17. ↑ Մահացել է «Երկաթյա լեդի» Մարգարետ Թետչերը
  18. ↑ Beckett, 2006, էջ 3
  19. ↑ Johnson Maureen (28 May 1988)։ «Bible-Quoting Thatcher Stirs Furious Debate»։ Associated Press 
  20. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
  21. ↑ «Kesteven & Grantham Girls' School»։ Kestevengrantham.lincs.sch.uk։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 27 հունվարի 2011 
  22. ↑ Faith Nicholas (2003 թ․ հունիսի 27)։ «Sir Denis Thatcher Bt»։ The Independent։ London։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008 թ․ հունվարի 3-ին։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ դեկտեմբերի 9 
  23. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
  24. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
  25. ↑ «Sexual Offences (No. 2)»։ Hansard 731: 267։ 5 July 1966։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ նոյեմբերի 4-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հուլիսի 6 
  26. ↑ «Medical Termination of Pregnancy Bill»։ Hansard 732: 1165։ 22 July 1966։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ նոյեմբերի 2-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հուլիսի 6 
  27. ↑ «Hare Coursing Bill»։ Hansard 801: 1599–1603։ 1970 թ․ մայիսի 14։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ նոյեմբերի 10-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հուլիսի 6 
  28. ↑ «Hare coursing attack; League Against Cruel Sports»։ The Times։ 28 February 1989 
  29. ↑ «Capital Punishment»։ Hansard 785։ 24 June 1969։ էջ 1235։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021 թ․ փետրվարի 27-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հուլիսի 6 
  30. ↑ «Divorce Reform Bill»։ Hansard 758։ 9 February 1968։ էջեր 904–907։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ նոյեմբերի 1-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հուլիսի 6 
  31. ↑ Scott-Smith Giles (Winter 2003)։ «„Her Rather Ambitious Washington Program“: Margaret Thatcher's International Visitor Program Visit to the United States in 1967» (PDF)։ Contemporary British History (Routledge – Taylor and Francis) 17 (4): 65–86։ ISSN 1743-7997։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010 թ․ նոյեմբերի 26-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հուլիսի 6 
  32. ↑ Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Reitan-p15
  33. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
  34. ↑ Naughton Philippe (2005 թ․ հուլիսի 18)։ «Thatcher leads tributes to Sir Edward Heath»։ The Times։ London։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ հոկտեմբերի 14 [permanent dead link]
  35. ↑ «Press Conference after winning Conservative leadership (Grand Committee Room)»։ Margaret Thatcher Foundation։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ սեպտեմբերի 29 
  36. ↑ 36,0 36,1 «Britain Awake»։ Margaret Thatcher Foundation։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 2 November 2008 
  37. ↑ Железная леди. Маргарет Тэтчер
  38. ↑ Kwasi Kwarteng. «Thatcher’s Trial: Six Months That Defined a Leader» https://books.google.am/books?id=SwIrCgAAQBAJ&pg=PT19&dq=%22Iron+Maiden%22+Marjorie&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjjpMTWgeHLAhVCIpoKHbCNCGwQ6AEIHjAA#v=onepage&q=%22Iron%20Maiden%22%20Marjorie&f=false
  39. ↑ «Conservative General Election Manifesto 1979» (անգլերեն)։ Margaret Thatcher Foundation։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մարտի 15-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մարտի 15 
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 «5 December 1989: Thatcher beats off leadership rival»։ On this day 1950–2005։ BBC։ 1989 թ․ դեկտեմբերի 5։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  41. ↑ 41,0 41,1 Ridley Matt (25 November 1990)։ «Et Tu, Heseltine?; Unpopularity Was a Grievous Fault, and Thatcher Hath Answered for It»։ Washington Post։ էջ 2 
  42. ↑ «The poll tax incubus»։ The Times։ 24 November 1990 
  43. ↑ 43,0 43,1 «1 November 1990: Howe resigns over Europe policy»։ On this day 1950–2005։ BBC։ 1990 թ․ նոյեմբերի 1։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  44. ↑ 44,0 44,1 Whitney Craig R (23 November 1990)։ «Change in Britain; Thatcher Says She'll Quit; 11½ Years as Prime Minister Ended by Party Challenge»։ New York Times։ արտագրուած է՝ 1 November 2008 
  45. ↑ Millership Peter (1 November 1990)։ «Thatcher's Deputy Quits in Row over Europe»։ Reuters News 
  46. ↑ Lipsey David (21 November 1990)։ «Poll swing followed downturn by Tories; Conservative Party leadership»։ The Times 
  47. ↑ 47,0 47,1 «Margaret Thatcher, 10 Downing Street»։ Government of the United Kingdom։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 18 November 2008 
  48. ↑ «22 November 1990: Thatcher quits as prime minister»։ On this day 1950–2005։ BBC։ 1990 թ․ նոյեմբերի 22։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  49. ↑ Kettle Martin (2005 թ․ ապրիլի 4)։ «Pollsters taxed»։ guardian.co.uk։ London: Guardian News and Media։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ հունվարի 23 
  50. ↑ 50,0 50,1 «30 June 1992: Thatcher takes her place in Lords»։ On this day 1950–2005։ BBC։ 1992 թ․ հունիսի 30։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  51. ↑ Theakston Kevin (May 2010)։ «What next for Gordon Brown?»։ History & Policy։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ հունվարի 11-ին։ արտագրուած է՝ 9 December 2010 
  52. ↑ «Tobacco Company Hires Margaret Thatcher as Consultant»։ LA Times։ Associated Press։ 19 July 1992։ արտագրուած է՝ 16 January 2011 
  53. ↑ Harris John (3 February 2007)։ «Into the void»։ The Guardian։ London։ արտագրուած է՝ 16 January 2011 
  54. ↑ Thatcher Margaret (6 August 1992)։ «Stop the Excuses. Help Bosnia Now»։ New York Times։ արտագրուած է՝ 2 December 2007 
  55. ↑ «House of Lords European Communities (Amendment) Bill Speech»։ Margaret Thatcher Foundation։ 7 June 1993։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 9 April 2007 
  56. ↑ Сео Дон Чан. Каспийская нефть во взаимоотношениях Азербайджана и России // International Journal of Central Asian Studies. — The International Association of Central Asian Studies Institute of Asian Culture and Development, 2006. — Т. 11. — С. 19. — ISSN 1226-4490Script error: No such module "check isxn"..
  57. ↑ «Chancellor's Robe»։ College of William and Mary։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 18 January 2010 
  58. ↑ Oulton Charles (1 October 1992)։ «Thatcher installed as chancellor of private university»։ The Independent։ London։ արտագրուած է՝ 12 January 2010 
  59. ↑ Castle Stephen (28 May 1995)։ «Thatcher praises 'formidable' Blair»։ The Independent 
  60. ↑ «Pinochet — Thatcher’s ally»։ BBC News։ 1998 թ․ հոկտեմբերի 22։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ հունվարի 15 
  61. ↑ «Thatcher stands by Pinochet»։ BBC News։ 1999 թ․ մարտի 26։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ հունվարի 15 
  62. ↑ «Pinochet set free»։ BBC News։ 2000 թ․ մարտի 2։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ հունվարի 15 
  63. ↑ «Letter supporting Iain Duncan Smith for the Conservative leadership published in the Daily Telegraph»։ Margaret Thatcher Foundation։ 21 August 2001։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 9 April 2007 
  64. ↑ Margaret Thatcher. Statecraft. — HarperCollins Publishers, 2003. — ISBN 978-0007150649 }
  65. ↑ «Lady Thatcher bids Denis farewell»։ BBC News։ 2003 թ․ հուլիսի 3։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ հունվարի 20 
  66. ↑ «Thatcher: 'Reagan's life was providential'»։ CNN։ 11 June 2004։ արտագրուած է՝ 1 November 2008 
  67. ↑ «Private burial for Ronald Reagan»։ BBC News։ 2004 թ․ հունիսի 12։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  68. ↑ «Thatcher marks 80th with a speech»։ BBC News։ 2005 թ․ հոկտեմբերի 13։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  69. ↑ «Birthday tributes to Thatcher»։ BBC News։ 2005 թ․ հոկտեմբերի 13։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  70. ↑ «9/11 Remembrance Honors Victims from More Than 90 Countries»։ United States Department of State։ 11 September 2006։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2006 թ․ սեպտեմբերի 22-ին։ արտագրուած է՝ 1 November 2008 
  71. ↑ «Statue of Margaret Thatcher Unveiled»։ Associated Press։ 21 February 2007։ արտագրուած է՝ 1 November 2008 
  72. ↑ 72,0 72,1 «Iron Lady is honoured in bronze»։ BBC News։ 2007 թ․ փետրվարի 21։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ ապրիլի 9 
  73. ↑ «Margaret Thatcher returns to Downing Street»։ Daily Telegraph։ London։ 23 November 2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010 թ․ մայիսի 25-ին։ արտագրուած է՝ 23 November 2009 
  74. ↑ Walters Simon, Owen Glen (23 November 2009)։ «Brown bans cameras from No.10 portrait unveiling ...»։ Daily Mail։ London։ արտագրուած է՝ 23 November 2009 
  75. ↑ «Statement from the office of the Rt Hon Baroness Thatcher LG OM FRS»։ Margaret Thatcher Foundation։ 22 March 2002։ արտագրուած է՝ 9 November 2008 
  76. ↑ Walters Simon (8 March 2008)։ «Immaculate as ever, Baroness Thatcher leaves hospital after collapsing over the fruit jelly»։ Daily Mail։ London։ արտագրուած է՝ 9 November 2008 
  77. ↑ Satter Raphael G (25 August 2008)։ «Book Recounts Margaret Thatcher's Decline»։ CBS։ Associated Press։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ նոյեմբերի 9-ին։ արտագրուած է՝ 20 November 2008 
  78. ↑ «Lady Thatcher pulls out of 85th birthday party at No 10 for health reasons»։ guardian.co.uk։ London: Guardian News and Media։ Press Association։ 2010 թ․ հոկտեմբերի 14։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ հոկտեմբերի 16 
  79. ↑ «Baroness Thatcher admitted to hospital»։ BBC News։ 19 October 2010։ արտագրուած է՝ 19 October 2010 
  80. ↑ Kirkup James (29 April 2011)։ «Royal Wedding Invite»։ Daily Telegraph։ London։ արտագրուած է՝ 29 October 2011 
  81. ↑ «Маргарет Тэтчер выписана из больницы после операции по удалению опухоли» (ռուսերեն)։ Газета.Ru։ 2013 թ․ ապրիլի 8։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ ապրիլի 14-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 8 
  82. ↑ «Умерла Маргарет Тэтчер» (ռուսերեն)։ BBC։ 2013 թ․ ապրիլի 10։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ ապրիլի 14-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 10 
  83. ↑ «Умерла Маргарет Тэтчер» (ռուսերեն)։ BBC։ 2013 թ․ ապրիլի 8։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ ապրիլի 14-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 8 
  84. ↑ «Умерла Маргарет Тэтчер» (ռուսերեն)։ Lenta.ru։ 2013 թ․ ապրիլի 8։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ ապրիլի 14-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 8 
  85. ↑ «WebCite query result»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ նոյեմբերի 21-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 27 
  86. ↑ Ольга Дмитриева (2013 թ․ ապրիլի 17)։ «Биг Бен провожает Мэгги молчанием»։ Российская газета։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 18 
  87. ↑ «Похороны М. Тэтчер: Британия прощается с Железной леди»։ РБК։ 2013 թ․ ապրիլի 17։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ ապրիլի 19-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 18 
  88. ↑ «Похороны Маргарет Тэтчер обойдутся в 6 миллионов фунтов стерлингов» (ռուսերեն)։ Lenta.ru։ 2013 թ․ ապրիլի 10։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ ապրիլի 14-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 10 
  89. ↑ «Противники Тэтчер не смогли вывести на вершину чарта песню про смерть ведьмы»։ Lenta.ru։ 2013 թ․ ապրիլի 15։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ ապրիլի 19-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ ապրիլի 18 
  90. ↑ 90,0 90,1 «Evaluating Thatcher's legacy»։ BBC News։ 2004 թ․ մայիսի 4։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 1 
  91. ↑ «Who has been UK's greatest post-war PM?»։ BBC News։ 2008 թ․ սեպտեմբերի 16 
  92. ↑ Susie Boniface։ «George Osborne wreaks havoc .. just like Margaret Thatcher in 1980s»։ mirror.co.uk։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 21 
  93. ↑ Allardyce Jason (26 April 2009)։ «Thatcher: I did right by Scots; Thatcher: I regret nothing»։ Sunday Times։ էջ 1 
  94. ↑ HM Government։ «Margaret Thatcher»։ Number10.gov.uk։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ ապրիլի 18 
  95. ↑ HM Government։ «Marquess of Salisbury»։ Number10.gov.uk։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ ապրիլի 18 
  96. ↑ HM Government։ «Earl of Liverpool»։ Number10.gov.uk։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ ապրիլի 18 
  97. ↑ People of the Century. Time
  98. ↑ Gay O., Rees A. (2005)։ «The Privy Council» (PDF)։ House of Commons Library Standard Note։ SN/PC/2708։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 27-ին։ արտագրուած է՝ 27 February 2009 
  99. ↑ Ungoed-Thomas Jon (1998 թ․ փետրվարի 8)։ «Carlton Club to vote on women»։ Sunday Times 
  100. ↑ 100,0 100,1 «Falklands to make 10 January Thatcher Day — Newspaper», Reuters News (6 January 1992).
  101. ↑ Pat Roller, «Off the Record», Scottish Daily Record (10 January 2004), p. 10
  102. ↑ «Heritage Foundation Board of Trustees»։ heritage.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 20-ին։ արտագրուած է՝ 14 June 2008 
  103. ↑ «Počasni građanin Grada Zagreba: 1945. - 1990. (SFR Jugoslavija)» (խորվաթերեն)։ Официальный сайт Загреба։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ օգոստոսի 24-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ հուլիսի 20 
  104. ↑ «News in Brief»։ The Times։ 1975 թ․ ապրիլի 26։ էջ 5։ «Mrs Thatcher, the Conservative leader and Mr Healey, the Chancellor of the Exchequer, were among participants in the twenty second Bilderberg Conference.» 
  105. ↑ Gareth McLean. (2002 թ․ ապրիլի 11)։ «Islands mentality» (անգլերեն)։ The Guardian։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մարտի 16-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մարտի 16 
  106. ↑ Sam Wollaston. (2008 թ․ հունիսի 13)։ «Last night's TV: Margaret Thatcher: The Long Walk to Finchley» (անգլերեն)։ The Guardian։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մարտի 16-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մարտի 16 
  107. ↑ Michael White. (2009 թ․ փետրվարի 17)։ «The lady's not for turning off: Drama shows the chinks in Thatcher's armour» (անգլերեն)։ The Guardian։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մարտի 16-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մարտի 16 
  108. ↑ «Image of Meryl Streep as Margaret Thatcher unveiled»։ BBC News։ 2011 թ․ փետրվարի 8։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ փետրվարի 9 
  109. ↑ «Nominations and Winners» (անգլերեն)։ Hollywood Foreign Press Association։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010 թ․ հունվարի 20-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մարտի 10 
  110. ↑ «BAFTA Film Awards Winners and Nominations in 2012» (անգլերեն)։ BAFTA։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-01-19-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մարտի 10 
  111. ↑ «Nominees and Winners for the 84th Academy Awards» (անգլերեն)։ The Academy of Motion Picture Arts and Sciences։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մարտի 10 
  112. ↑ «Пресса Британии: Как Тэтчер победила Черчилля», Би-Би-Си, 12.01.2017.

Գրականութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Աղբյուրներ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիւններ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարկրիթ_Թաչըր&oldid=235853» էջէն