Ճամալ Ուտ-Տին Սպահանցի

Ճամալ Ուտ-Տին Սպահանցի ամբողջական անունը՝ Մուհամմատ Ապու-լ Ռազզագ Ջամալ Ուտ-Տին (պարսկերէն՝ محمّد أبو الرزّاق جمال الدّينو, երբեմն ալ՝ جمال الدین محمد اصفهانی)։ ԺԲ (12-րդ) դարու պարսիկ բանաստեղծ։

«Ճամալ Ուտ-Տին»-ը ծնած է Սէլճուքեան գռաւումի տակ գտնուող Իրանի մէջ, վերջիններուս կայսրութեան մայրաքաղաք՝ Սպահանի մէջ։ Եղած է տոհմական ոսկերիչի մը ընտանիքին զաւակը, եւ շարունակած է իր նախնիներուն արհեստը:

Տիրապետած է արաբերէնին, գրած է պարսկերէնով եւ արաբերէնով։ Անոր բանաստեղծութիւնները կը ծառայեն որպէս աղբիւր իր կենսագրական տեղեկութեանց։ Ամենայն հաւանականութեամբ մեկենասները (արուեստները նիւթապէս քաջալերող անձինք, արուեստագէտի բարերարներ), որոնց նուիրած է Գասիտէներ (قصيدة, պարսկերէնի հնչիւնով՝ Ղասիտէ) եւ Ղազալներ, ըստ արժանւոյն չեն վճարած մեծ ընտանիքի մտահոգութիւններով ծանրաբեռնուած բանաստեղծին, ուստի յաճախ կը բողոքէ է ճակատագիրէն եւ կեանքի անարդարութենէն: Չստանալով յուսացած օգնութիւննեը, «Ճամալ Ուտ-Տին»-ը կը վերադառնայ շուկայ՝ ոսկերիչի իր կրպակը։ Մահացած է աղքատության մեջ, ՌՃՂԲ (1192) թուականին։

Քնարական ժողովածոն (դիւանը) կ՚ընդգրկէ Գասիտէներ (պրսկ․՝ ղասիտէներ), Ղազալներ, Սուպայիաներ (պրսկ․՝ սոպայիաներ): Գովերգած է ճգնաւորութիւնը, թէեւ ճգնաւոր չէ եղած։ Ղազալի հմուտ վարպետներէն է: Ունի բներգական լայն ընդգրկում՝ սիրային, խոհական-իմաստասիրական (փիլիսոփայական), բարոյախրատական, ընկերային, ինքնագովերգական (արբ․ եւ պրսկ․՝ ֆախր, فخر)։ Պահպանուած են բանաստեղծութիւն-հանելուկներ (լուղզ), մանրակրկիտ եւ պերճախօս նկարագրութիւն (պրսկ․՝ վասֆ, արբ․՝ ուասֆ)։ «Ճամալ Ուտ-Տին»-ը կ՚առանձնանայ պարզ ոճով, շարժուն եւ իրապաշտական պատկերներով: Ունի 122 քառեակ։

Ճամալ Ուտ-Տինը հաւանաբար ունեցած է չորս զաւակ, անոնցմէ երկուքը հանրածանօթ են՝ Քամալ Ուտ-Տին Մահմուտը, որ իրմե առաջ կը մահանայ, եւ Քամալ Ուտ-Տին Սպահանցին, (մահ․ ՌՄԼԷ /1237 թուականին) որ գերազանցած է հօրը իբրեւ բանաստեղծ։

Թարգմանութիւններ

Արմանոյշ Կոզմոյեանը զանազան Պարսիկ բանաստեղծներու մասին իր «Մարգարտաշար» (1990) գիրքին մէջ (իր յառաջաբանով եւ ծանօթագրականով) ներկայացուցած է տարբեր պարսիկ բանաստեղծներ, որոնցմէ էր «Ճամալ Ուտ-Տին»-ը, եւ գեղանիօրէն թարգմանած քերթուածքները: Ստորեւ ներկայացուած տուները Արեւմտահայերէնի փոփոխուած են իր Արեւելահայերէն թարգմանութենէն․

Ըսաւ, որ իմ սէրէն իր հոգին շատ սուրբ է,

Եւ առանց ինձի, ըսաւ, իրեն համար շատ ցուրտ է,

Ես լաւ գիտեմ, անշուշտ, որ անկեղծ չի խօսիր,

Բայց ի՞նչ ընեմ, եթէ ատի հաճելի սուտ է:

֍֍֍

Եարս որ դէմքը կը թաքցնէր հեզ,

Ըսի «Չեմ քնացած գիշերը առանց քեզ»:

Գերի կ՛երթամ, թէ այդպէս ըլլայ,

Եւ ծառայ, եթէ միշտ ըսէ այդպէս:

֍֍֍

Զիս մերժած եարս ետ դարձաւ,

Սիրտս գերեց, մարեց տարտ ու ցաւ,

Կամ իմ անարդար աստուածը քնացաւ,

Կամ քնացած բախտս նորէն արթնցաւ:

֍֍֍

Գացիր, քեզ համար շատ կը վախնայի,

Եկար, բայց ես հիմա նորէն կը վախնամ,

Երեկ կը վախնայի թշնամիներուս լեզուներէն,

Այսօր բարեկամիս աչքէն ալ կը վախնամ:

֍֍֍

Ըսի` ինչու, երբ իրար հետ ենք

Շուտ կը բաժնուինք ըսես թէ խենթ ենք:

Ըսաւ` շատ յաճախ պիտի բաժնուինք,

Քանզի միասին աղեղ ու նետ ենք։

֍֍֍

Դէմքը լուսինի պես`սեւ մազեր վրան,

Ծամը օձի պէս փարուած է վրան,

Շատոնց ունի սուրբ, արդար բերան,

Աստուած չար աչքէն հեռու տար նորան:

Աղբիւրներ

• Մարգարտաշար, Ռուպայիաթ, Երեւան, «Խորհրդային Գրող» (1990), Արմանոյշ Կոզմոեան։