Հայերէնի ուղղագրական բարեփոխութիւն (1922)
1922-ին ուղղագրական բարեփոխութիւն, ժամանակակից հայերէնի ուղղագրութիւնը միօրինականացնելու եւ կարգաւորելու, ուղղագրութեան մէջ գործող տարբեր սկզբունքներու փոխարէն մէկ միասնական սկզբունք կիրառելու նպատակով 1922-ին Մարտի 4-ին ընդունուած հռչակագիրով կատարուած բարեփոխում։
նախագիծ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Նախագիծի հեղինակն է Մանուկ Աբեղեանը։ Բարեփոխումը կը հիմնուի ըստ նախագիծի հեղինակին, գրական-դպրոցական արտասանութեան վրայ։ Նոր ուղղագրութեան համար հիմնական, ելակետային սկզբունք կ'ընդունուi մէկ հնչիւնի (հնչոյթի) համապատասխանութիւնը մէկ տառին։ Այդ պատճառաբանութեամբ հայերէնի այբուբենէն դուրս կը մնան Է եւ Օ տառերը. անոնց փոխարէն կը գործածուին միայն Ե եւ Ո նշանագիրները։ Միւս կողմէ նոր ուղղագրութեամբ կը փոխուի գրաբարէն աւանդուած հայերէն շատ բառերու հնչիւնատառային պատկերը, կ'անտեսուի ուղղագրութեան ստուգաբանական պահանջն ու պատմականութիւնը։ Անով կը խզուի կապը նաեւ հին, գրաբարով գրուած ու տպագրուած եւ նոր ուղղագրութեամբ ստեղծուող գրականութեան միջեւ։ Հետագային, երբ սփիւռքահայութիւնը չընդունիր նոր ուղղագրութիւնը, աւելի կը խորանայ արեւելահայ ու արեւմտահայ ճիւղաւորումներու տարբերութիւնները։
1922 թուականի Մարտի 4-ի հռչակագրով կ'ընդունուին հետեւեեալ բարեփոխումները.
- Օ տառի փոխարէն բոլոր պարագաներուն բառասկիզբի, բառամիջի ու բառավերջի դիրքերուն, գրել Ո, օրինակ՝ ոգնել, ոթեւան, որհնել, ակոս, աղոթք, տնորեն, Մարո եւ այլն։ Ո տառն անվանել Օ, ոչ թե՝ ՎՈ։
- Է տառի փոխարէն բառասկիզբի, բառամիջի ու բառավերջի դիրքերուն գրել Ե, օրինակ՝ եյական, գեթ, եջ, րոպե, բազե եւ այլն։ Ե տառն անվանել Է, ոչ թե` ՅԵ։
- Երբ ւ (վիւն) տառը կ'արտասանուի է Վ, գրել Վ տառը, օրինակ` ավազ, թիվ, հարավ եւ այլն։ եւ նշանը ձգելել իբրեւ սղագրութեան նշան։ Տողադարձի ժամանակ գրել եվ, օրինակ` տե-վել, հոգե-վոր։
- Բաղաձայնական (Վ հնչուող) Ու տառի փոխարէն գրել Վ, օրինակ՝ նուեր-նվեր, զուարթ-զվարթ, լեզուի-լեզվի։ Ու տառը կը գրուի է Ու պարզ` ձայնաւոր հնչոյթի համար, օրինակ` Լուիզա, Յունիս, ուրախ եւ այլն։
- Բաղաձայն՝ Վ-ն միշտ կ'արտայայտուի Վ տառով, ձայնաւոր Ու-ն` Ու տառով. այբուբենի ւ (վիւն) տառը կը մնայէ իբրեւ Ու-ի բաղադրիչ։
- Ոյ տառակապակցութեան Ո-ի փոխարէն գրել ՈՒ, երբ Ոյ-ն կ'արտասանուի ույ, օրինակ` լոյս - լույս, բոյս - բույս, յոյս - յույս։
- Ոյ տառակապակցութիւնը կը մնայ միայն այն դէպքերուն, երբ ան կ'արտասանուի ոյ, օրինակ` գոյական, Նոյ, հոյակապ։
- Ոյ տառակապակցութիւնը ու կը գրուի, երբ կը կարդացուի ու, կը գրվուի ույ, երբ կը կարդացուի ույ, օրինակ` զգույշ, անուշ, աշխույժ, ուժ, բութ, շուտ։
- Բառասկիզբին հագագային յ-ի փոխարէն (երբ կ'արտասանուի հ), գրել հ, օրինակ` հագենալ, հիշել, հանկարշ, համբույր, յաղթել եւ այլն։ Յ տառն կ'անուանուի յ, ոչ թէ հի, կ'արտոնուի երբեմն առանց յ-ի գրել, օրինակ` Ակոբ, Ովանես, Ոսեփ, Ոհան։
- Կը պահուի ետեւ, ետք, ետինք, ետ դառնալ, ետ մնալ, ետ բերել ձեւերը, որոնք պիտի արտասանուին յետ, ոչ թէ հետ։
- Եա, եօ, իւ երկբարբառները գրել յա, յո, յու տառակապակցութիւնները, օրինակ` մատյան, պատյան, սենյակ, արդյոք, յոթ, անկյուն, միություն, զեփյուռ։
- Իւ գրուող որոշ բառերու մէջ պահպանել Իւ հնչումը, բայց ան կ'արտայայտուի յու տառակապակցութեամբ, օրինակ` Բյուզանդիա, Կյուրոս, Պյութագոր։
- Չի գրուիր բառավերջի դիրքին անձայն (չարտասանուող) Յ տառը, օրինակ` արքա, քահանա, ձուլածո, ներքո։
- կը Գրուի ձայնաւորներուն նախորդող դիրքերուն Ե տառէն յետոյ լսուող յ-ն, օրինակ` գործունեյություն, եյի, եյինք, գրեյի, րոպեյի։
- Կը Գրուի բառասկիզբի դիքուն Ե տառէն առաջ լսուող Յ-ն, օրինակ` յեզր, յեղբայր, յերազ, յերջանիկ։
- Եմ բայի խոնարհուած ձեւերը նախորդ բառի ձայնաւորին յաջորդող դիրքերուն սկիզբէն կը ստանայ Յ, օրինակ` գալու յեմ, գնալու յե, ձի յե։
- Բառասկիզբի դիրքուն Ո տառէն առաջ լսուող անկայուն Վ հնչիւնը կը գրուի Վ տառով, օրինակ` վոգի, վոզնի, վողկույզ, վոլորել, վոմն, վոսկի։
- Անկայուն Վ-ն եւ Յ-ն չեն գրուիր՝
- բառամէջի դիրքերուն, օրինակ` ծնկոսկր, անոխակալ, աներես, ապերջանիկ,
- բառամիջի դիրքերուն`
- բարբառային բառերուն, երբ հնչուող են համապատասխանաբար Է, Օ, օրինակ` երինջ, երնեկ, ոճորք, ոքմին։
- Չ, Կ մասնիկներէն յետոյ, օրինակ` կ'ողջունեմ, չեկավ, չեղավ, կորոշվի։
- Երբ Ե-ով ու Ո-ով սկսուող բառի հետ միասին մէկ ընդհանուր շեշտով է կ'արտասանուه, օրինակ` գարոնը յեկավ, աղջիկը ողջունեց, բայց` գարուն եկավ, լարերն ողբացին։
Աղբիւրներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Ա. Սուքիասյան, Ժամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, 2008, էջ 87-89։
- Ս. Գյուլբուդաղյան, Հայերենի ուղղագրության պատմություն, Երեւան, 1973։