Հայաստանի Կենդանաբանութիւնը

Հայաստանի կենդանաբանութեան մասին առաջին տեղեկութիւնները կը հանդիպին Ի. Շոպենի տնտեսաաշխարհագրական ակնարկներուն մէջ (1852)։

Կենդանաբանական գիտական հետազոտութիւնները հաանորպետութեան մէջ սկսած են 1921 թուականին՝ ԵՊՀ-ի մէջ, բնապատմական, ապա՝ գիւղատնտեսական թանգարաններու մէջ։ Մեծ նշանակութիւն ունեցած են 1923 թուականին Ա. Շելկովնիկովի նախաձեռնութեամբ կազմակերպուած գիտարշաւները հաանորպետութեան ողջ տարածքին մէջ։ Հաանորպետութեան մէջ գիտական կենդանաբանութեան հիմնադրմանը մեծապէս նպաստած են Սալվատոր Տալի, Տ. Սոսնինի, Ա. Լյայստերի, Ս. Չեռնովի, Ա. Գումիլեւսկու՝ ողնաշարաւոր կենդանիներու, Մ. Տեր-Մինասեանի, Ա. Ռիխտերի, Ն. Պլավիլշչիկովի, Ն. Բորխսենիուսի, Գ. Մարջանեանի՝ անողնաշար կենդանիներու, Ա. Տեր-Պողոսեանի, Է. Դավթեանի, Կ. Հախումեանի, Պ. Սվաճեանի՝ մակաբուծաբանութեան վերաբերեալ աշխատութիւնները։ Հաանորպետութեան կենդանական աշխարհի ուսումնասիրրութեան բնագաւառին մէջ մեծ աւանդ ունին նաեւ Ն. Ակրամովսկին, Հ. Ավետեանը, Ս. Յաբլոկով-Խնձորեանը, Գ. Ավագեանը, Մ. Տեր-Գրիգորեանը, Ա. Բաղդասարեանը, Ի. Դարեւսկին, Պ. Դամբարեանը, Բ. Գեյլիկմանը, Մ. Ադամեանը, Բ. Մարտիրոսեանը, Ս. Պապանեանը, Հ. Տերտերեանը, Ս. Վարդիկեանը եւ ուրիշներ։

Հետազոտութիւններու արդիւնքով հաւաքուած բազմահարուստ նիւթը կ'ընդգրկէ կենդանիներու տարբեր խումբեր՝ միջատներ, ձուկեր, երկկենցաղներ, սողուններ, թռչուններ, կաթնասուններ եւ այլն։ Այդ հաւաքածոներու հիման վրայ կազմակերպուած է կենդաբանութեան թանգարան [այժմ՝ ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանութեան գիտական կեդրոնի (ԿՀԷԳԿ) կազմին մէջ, որ կենդանաբանութեան ոլորտի առաջատար կեդրոնն է։

Նախակենդանաբանութիւն

Մարդու պարզագոյն մակաբույծներու բազմազանութիւն, կենսաբանութիւնը եւ իրենց դէմ պայքարի միջոցառումները ուսումնասիրուած են 1923 թուականին հիմնադրուած արեւադարձ (այժմ՝ Համաճարակաբանութեան եւ բժշկական մակաբուծաբանութեան) հիմնարկին մէջ։ Հայկական անասնաբուժական ԳՀԻ-ի մէջ Մ. Մամիկոնեանը հետազոտած է ընտանի եւ մասամբ՝ վայրի կենդանիներու պարզագոյն մակաբոյծները։

Թուլամորդաբանութիւն

Փափկամարմիններու ուսումնասիրութեամբ հիմնական ձեւով զբաղած են ՀԽՍՀ ԳԱ Կենդանաբանութեան հիմնարկին մէջ (Կհ, Ն. Ակրամովսկի)։ Պարզուած է հաանորպետութեան փափկամարմիններու բազմազանութեան տեսակային կազմը (155 տեսակ)։ Ն. Ակրամովսկիեւ եւ Գ. Բաբաեանը մշակած ու ներդրած են ջերմոցներու մէջ ծխախոտի սածիլները վնասող կողինջի դէմ պայքարի միջոցներ։ Պ. Սվաճեանը եւ Է. Դավթեանը յայտնաբերած են ոչխարներու միջանկեալ տէր հանդիսացող տեսակները։

Որթնաբանութիւն

ՀՀ ԳԱԱ ԿՀ-ի մէջ ուսումնասիրուած եւ բացայայտուած է վայրի եւ ընտանի կենդանիներու տեսակային կազմը, պարզուել է (Ս. Մովսեսեան, Ֆ. Չուբարեան, Մ. Նիկողոսեան) իրենց տարածուածութիւնը՝ ըստ կենդանիներու կարգաբան, խմբաւորումներու։ Հելմինթներու բազմազանութեան ուսումնասիրութիւնները հաանորպետութեան մէջ սկսած են 1920-ական թուականներուն՝ յայտնի գիտնական Կ. Սկրյաբինի եւ անոր աշակերտներու նախաձեռնութեամբ։ Այդ աշխատանքները շարունակած են Ե. Քալանթարեանը, Ե. Մաթեւոսեանը, Է. Դավթեանը, Կ. Հախումեանը, Պ. Սվաճեանը, Գ. Գրիգորեանը, Վ. Հակոբեանը, Գ. Բոյախչեանը, Հ. Բադեեանը եւ ուրիշներ։ Երեւանի անասնաբուծ-անասնաբուժական համակարգին մէջ ուսումնասիրուած են ոչխարներու թոքային կենսաբանութիւնն ու զարգացման փուլերը։ Կենդանական համակարգին մէջ դասակարգուած են մակաբուծական հիւանդութիւններու իմունաբանական վիճակները, առաջին անգամ բացայայտուած եւ ուսումնասիրուած են թաքնուած անասուններ, առաջարկուած են իրենց կանխարգելման նոր եղանակներ։ Ֆիտոնեմատոդներու հետազոտութիւնները հանորպետութեան մէջ սկսած են 1950-ական թուականներուն։ Պարզուած է (Հ. Պողոսեան, Ջ. Կարապետեան, Հ. Մկրտչեան) բաց եւ փակ գրունտներու մէջ մշակուող բազմատեսակ բոյսերու վնասակար ֆիտոնեմատոդներու տեսակային բազմազանութիւնը։

Միջատաբանութիւն

Խորութեամբ ուսումնասիրուած են (Ա. Ռիխտեր, Ն. Պլավիլշչիկով, Մ. Տեր-Մինասեան, Ս. Յաբլոկով-Խնձորեան, Մ. Քալաշեան, Մ. Մարջանեան) բզեզները։ ՀԽՍՀ-ի մէջ միջատաբանութեան զարգացման բնագաւառին մէջ ունեցած աւանդի համար 1985 թուականին Ս. Յաբլոկով-Խնձորեանն արժանացած է ՀԽՍՀ Պետական մրցանակին։

Ռ. Սարկիսովը, Ն. Մկրտչեանը, Ա. Սեւումեանը, Վ. Զախարեանը մաանորկրկիտ ուսումնասիրած են Արարատեան հարթավայրի բնաշխարհիկ արարատեան որդան կարմիրը, մշակած են փակ գրունտում անոր բազմացման եղանակները։ Համակարգներու ներկայացուցած առաջարկութիւններու հիման վրայ, որդան կարմիրի պահպանման նպատակով, 1978 թուականին ՀԽՍՀ Նախարարներու խորհրդի որոշմամբ Հոկտեմբերեանի շրջանին (այժմ՝ Արմավիրի մարզ) ստեղծուած է արգելավայր (200 հա)։

Կենդանական համակարգին մէջ Ս. Սարգսեանը, Ա. Ազիզեանն աշխատանքներ կատարած են նաեւ հանորպետութեան պտղատու մշակաբոյսերու վնասատուի՝ խնձորենիի պտղակերի դէմ, պայքարի ուղղութեամբ։

Միջատներու բազմազանութեան գնահատման աշխատանքներու հիման վրայ բացայայտուած են բազմաթիւ վտանգուած տեսակներ, որոնցմէ 139-ն ընդգրկուած են «Հայաստանի Հանորպետութեան կենդանիներու Կարմիր գիրքին մէջ» (2010)։

ՀԳԻ-ի մէջ զբաղած են լուիճների կենսաբանութեան հարցերով։ Համաճարակաբանութեան, վիրուսաբանութեան եւ բժշկական մակաբուծաբանութեան համակարգին մէջ պարզաբանուած են մալարիային եւ ոչ մալարիային մոծակներու տեսակային կազմերը, եւ անոնց տարածուածութիւնն ու կենսաբանութիւնը։

Հակաժանտախտային կաեանի մէջ (այժմ՝ ՀՀ ԱՆ հատուկ վտանգաւոր վարակներու կանխարգելման կեդրոն) աշխատանքներ կատարուած լուերու տեսակային կազմի եւ անոնց կենսաբանութեան վերաբերեալ։

Ողնաշարաւորներու բազմազանութիւնը

Ողնաշարաւորներու բազմազանութիւնը ուսումնասիրած են կենդանաբանութեան, բոյսերու պաշտպանութեան համակարգներու մէջ, հակաժանտախտային կաեանին մէջ, ԵՊՀ եւ Մանկավարժական համակարգի կենդանաբանութեան ամպիոններու մէջ, Սեւանի ջրակենսբանական կաեանին եւ Երեւանի կենդանաբանական այգիին։ Բազմազանութեան հետազոտութիւններու հիման վրայ պարզաբանուած է (Ս. Դալ, Տ. Սոսնին, Ա. Լյայստեր, Ս. Չեռնով, Ա. Գումիլեւսկի, Մ. Դադիկեան, Մ. Արամեան, Ն. Մարգարեան, Բ. Մարտիրոսեան, Ս. Պապանեան, U. Աղասեան, է. Յավրուեան, Բ. Գաբրիելեան, Ս. Պիպոեան) ողնաշարաւոր կենդանիներու տեսակային կազմը, որ ներկայիս կ'ընդգրկէ 535 տեսակ, այդ թիւով՝ կաթնասուններ՝ 83, թռչուններ՝ 353, սողուններ՝ 53, երկկենցաղներ՝ 7, ձուկեր՝ 39։

Կաթնասուններ
Երկկենցաղներ
Սողուններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։