Կաղնի խաչ
Կաղնի Խաչ, հայկական վանք, ներկայիս՝ Ազրպէյճան: Դաշկեսանի Հանրապետութեան շրջանի, պատմական Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի Գարդման գաւառին մէջ։ Կը գտնուի Կիրանց[1] գիւղին շուրջ 1 քմ հարաւ- արեւմուտք՝ ոչ մեծ ձորակի մէջ[2]։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վանքին վիմագիրերու առկայութեան մասին առաջին անգամ ակնարկուած է 1853-ին «Արձանագիրք եղեալք ի վերայ որմոց շինուածոցն ի հնութենէ ժամանակին գոլով մաշեալք՝ զնշանակեն ինչ տեղեկութիւն միայն յերկուց կանգնեալ արձանաց երեւին»։ Ցաւօք, տեղեկագրի կազմողը բաւարարուած է յիշեալ խաչքարերու սոսկ թուագիրները ընդօրինակելով[3]:
Ըստ աւանդութեան՝ վանքին մէջ կը գտնուէր Գարդմանքի յայտնի իշխաններու մէկուն աճիւնը,
|
... խորանի տակ ամփոփուած է պատուական անձի սուրբ մարմինը, որու մասին անադադար կ'ըսեն թէ՝ Գարդման գաւառիս իշխող Խուրս իշխանի գերեզմանն է, որուն կը պատկանէին ամբողջ հանքերս:[4] | 
|
Վանքը ունեցած է վանահայր եւ միաբանութիւն, որ, ըստ վկայութիւններու, որ մէկ դէպքը գործուած է 1834-ին, իսկ միւսը՝ 1838-ին.
|
|
Ըստ հաւաստի վկայաբանութեան տեղեկագոյն անձանց ծերագունից ստորագրողաց ի սմին երեւի, զի իբր 70 ամաց հետէ ց1834 թիւն[5] փրկչին. որ այս չափս միայն է յայտնի նոցա, յայսմ անապատի բնակեալ են միաբանք եւ վանահարք, որք են ա. Սիմէօն եպիսկոպոս Օձնեցի, բ. Եփրեմ վարդապետ Խաչաբակցի, գ. Կօստանդ վարդապետ Շամքոռեցի եւ Կարապետ վարդապետ Մելիք-Բաբայեան, որ վախճանեալ է ի 1834 ամի փրկչին եւ թաղեալ ի նմին անապատին ձեռամբ ... Սարգիս վարդապետի Դաւթեանց։[3] |
|
Ճարտարապետութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վանքին՝ համեմատաբար հանգամալից առաջին նկարագրութիւնը տրուած է 1853-ին, կազմուած վաւերագրում մը, ուր կ'ըսուի.
|
|
... անապատս այս գտանի կայեացեալ ի վերկոյս գիւղէն Կերաց իբր կէս վերսիւ բացակայութեամբ ի նմանէ, գտանին ի նմին եկեղեցի մի հանդերձ գաւթիւ քարաշէնք, բայց այժմ կիսախարխուլք, շուրջանակի զեկեղեցեաւն գերեզմանք անապատականացն այնորիկ, եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, վանահարց եւ այլոց նմանապէս կան եւ հինգ մեծ եւ փոքր տունք եւ խուցք խախտեալք այժմիկ, որ եղեալ են կացարանք միաբանից։ ... փոքր-ինչ մէկուսի յայսմ մենաստանէ յայնկոյս ծորակէն գտանի կայացեալ մատռւոյն, որ շինեալ է ի վերայ երից գերեզմանաց սրբոց նահատակաց անյայտից այժմ, զի նշմարին արձանագիրքն շիրմանցն սրբոց, ուր եւ դիմեն ի բազում տեղեաց ուխտաւորք ի համբոյր նոցա եւ ի սէր եւ յանուն որոց շինեալ է վերատառեալ անապատն եւ հաստատեալ...[3] |
|
Ուշագրաւ է նաեւ 1886-ի նկարագրութիւնը.
|
|
Գիւղիս սահմանի մէջ 2 վերստ հեռաւորութեամբ անտառի մէջ մէկ մէկից մի քանի քայլ հեռաւորութեամբ կան երկու փոքրիկ քարաշէն մատուռներ, ուր յաճախում են ժողովրդականք ուխտի. մէկի դրանը գտնւում է մի մեծ խաչքար, որից երեւի այդ մատուռներն անուանում է քրոջ եւ եղբօր գերեզմաններ, բայց թէ ովքեր են եղել դոքա, չկարողացան մեզ պատմել։ Այս մատուռներից փոքր-ինչ հեռու, հիւսիսակողմը, բարձրաւանդակի վերայ կայ մի քարաշէն մատուռ, որ բնակիչներն անուանում են վանք. այդ եղել է ժամանակին մի մենաստան, ուր նստել են կրօնաւորներ մինչեւ 1838 թուականը։ ... Տաճարի արեւմտեան եւ հարաւային կողմերում կան կրօնաւորական կիսաւեր սենեակներ եւ տնտեսական շէնքեր:[6] |
|
Կալուածներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Կալուածներու մասին արժէքաւոր տեղեկութիւն կը պարունակէ 1853-ի կազմուած վերոյիշեալ վաւերագիրը.
|
|
... ըստ իսկագոյն ցուցմանց Կիրանց գիւղի բնակիչ ոմանց պատուաւոր անձանց եւ մանաւանդ գիտակ անձանց, այլեւայլ անձանց սահմանակից մերձաւոր գիւղօրէից Ելիսաւէտօպօլու հաւաստի եղեւ թէ շրջակայ տեղիք եւ անդաստանք, որք պարունակին ի յետագայ սահմանս, յարեւելեան կողմն է Բազկաքար ասացեալ տեղին։ Զայսոսիկ տեղիքս վարելահողոց եւ անտառաց եւ այլոց անապատն ունեցեալ է ընդ տիրապետութեամբ իւրով եւ ի կիր ածողացն ստացեալ է միշտ զսահմանեալ վարձս իւր յօգուտ եւ ի սնունդ միաբանից իւրոց...[3] |
|
Արտաքին յղումներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Դաշկեսանի շրջանի հայկական յուշարձաններու քարտէս
- Կիրանց (Շարուքքար) գիւղը ՀՃՈւԿ-ի կայքի մէջ Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Ենթադրաբար, Կիրանց գյուղի Ազրպէյճանում հայտնի ժամանակակից անվանումն է՝ Շարուքքար:
- ↑ Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 239
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2742, թ. 14
- ↑ Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 288
- ↑ այն է՝ 1764-1834 թիւն.
- ↑ «Արձագանք», 1886, N 21, էջ 310