Ինքնաթիռ

Աշխարհի ամենամեծ մարդատար ինքնաթիռը՝ Էյրպաս Ա 380:

Ինքնաթիռ (կամ հին անունով՝ աերոպլան), օդէն ծանր թռչող մեքենայ՝ շարժիչներու եւ թեւերու օգնութեամբ մթնոլորտին մէջ թռելու համար։ Մեծ արագութեան, բեռնունակութեան, գործողութեան շառաւիղի, յուսալիութեան շնորհիւ ունի աւելի լայն գործածութիւն, քան միւս թռչող սարքերը։ Ինքնաթիռը կը տարբերի ուղղաթիռէն եւ օրնիթոփտերէն թեւերու անշարժութեամբ, իսկ շարժիչի առկայութեամբ կը տարբերի սահասաւառնակներէն։ Տիրիժապլէն եւ օդապարիկէն ինքնաթիռները կը տարբերին անով, որ որպէս վերամբարձ ուժ կ'օգտագործեն աէրոտինամիկ ուժեր, աէրոսթաթիքայի փոխարէն։

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թռչող մեքենաներու առաջին գծագրերը յայտնաբերուած են Վերածնունդի դարաշրջանի իտալացի մեծ նկարիչ, քանդակագործ ու գիտնական Լէոնարտօ տա Վինչիի ձեռագրութեան միջոցաւ։

Անկէ յետոյ շատ ու շատ գիւտարարներ զբաղած են թռչող գործիքներ ստեղծելով, ոմանք նաեւ կը նմանէին թռչուններու. մարմինին թեւեր յարմարեցնելով՝ կ'ուզէին օդ բարձրանալ։ Բայց մարդը երկինք ճախրեց ոչ թէ մկաններու, այլ բանականութեան ուժով։

XIX դարու վերջին կատարելագործուած ներքին այրման շարժիչները հնարաւորութիւն տուին ստեղծել նաեւ թեթեւ եւ բաւականաչափ հզօր օդանաւի շարժիչ։ 17 Դեկտեմբեր 1903 թուականինին օդ բարձրացաւ քարիւղով աշխատող շարժիչով՝ ամերիկացի Օրուիլ եւ Ուիլպեր Ռայթ եղբայրներու կառուցած «Ֆլայըր» («Սաւառնակ») ինքնաթիռը եւ անցաւ 35 մ. ճանապարհ։ Թէեւ մարդուն առաջին թռիչքը տեւեց ընդամէնը 12 երկվայրկեան, սակայն այդ արդէն իրական թռիչք էր՝ վերասլացքով ու վայրէջքով։

1909 թուականին Լուի Պլերիոն անցաւ Լա Մանշ նեղուցը, իսկ 10 տարի ետք Էլքոկն ու Պրաունը իրականացուցին առաջին անվայրէջք թռիչքը Ատլանտեան ովկիանոսի վրայով։ 1927 թուականին Չարլզ Լինտպերկը «Սենտ Լուիսի ոգին» ինքնաթիռով, առաջինը աշխարհին մէջ, միայնակ կրցաւ անցնիլ Ատլանտեան ովկիանոսը։ 1930 թուականին Էմմի Ճոնսոնը անցաւ Անգլիայէն Աւստրալիա եւ դառնալով առաջին թռիչք կատարած կին օդաչուն, իսկ 2 տարի ետք ամերիկացի Էմիլիա Էրհարթը առաջինն էր որ հատեց Ատլանտեան ովկիանոսը։ Անոր թռիչքը տեւեց 15 ժամ 18 վայրկեան։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուն առաւել յայտնի դարձան ֆրանսական «Ֆարման», «Վուազէն» եւ «Նիւպոր», անգլիական «Սոպուիչ», գերմանական «Ֆոկեր», ռուսական «Իլիա Մուրոմեց» մարտական ինքնաթիռները, որոնք կը զարգացնէին 90-120 քմ. արագութիւն եւ բաւականաչափ ծանր բեռներ կը փոխադրէին։

1930-ական թուականներու վերջերուն ստեղծեցին ճամբորդական ինքնաթիռներ։ 1920-30-ական թուականներուն Անգլիայի, Ֆրանսայի, ԱՄՆ-ի, Գերմանիոյ, ԽՍՀՄ-ի եւ այլ երկրներու մէջ արդէն ստեղծուած էին քանի մը հարիւր տեսակի ռազմական ու քաղաքացիական ինքնաթիռներ։ 1924 թուականին օդ բարձրացաւ ծանր, ամբողջովին մետաղէ պատրաստուած խորհրդային առաջին՝ ԱՆՏ-2 ինքնաթիռը։ Ան մէկ ժամուան մէջ անցաւ 656 քմ., Անգլիական սահմանէն «Սուպերմարին Մ6Գ» ինքնաթիռը, իսկ Ամերիկեան «Դուգլաս» հաստատութեան ԴՍ-3 ինքնաթիռը երկար տարիներ տարբեր երկիրներու մէջ քաղաքացիական հիմնական փոխադրամիջոցն էր։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներուն աշխարհի մէջ ամէնէն լաւագոյնն էր խորհրդային Իլ-2 հակաթանկային օդանաւը, Անգլիական «Սփիդֆայր», Ամերիկեան «էյրքոբրայ» եւ «Մուսթանգ» օդանաւերը եւ այլն։ Պատերազմի վերջին ինքնաթիռներու արագութիւնը կը հասնէր արդէն մէկ ժամուան մէջ շուրջ 700 քմ-ի։ Սակայն այդ շրջանի ինքնաթիռները մխոցային շարժիչով էին, եւ այդ կը խանգարէր արագութեան մեծութիւնը։ Անհրաժեշտ էր ստեղծել աւելի հզօր շարժիչներ։

1952 թուականին սկսաւ մարդատար ռեակտիւ («Հեյվիլենտ Քոմեթ») կանոնաւոր երթեւեկութիւնը։ Այս ձեռքբերումները թոյլ տուին ստեղծել քաղաքացիական ինքնաթիռներ։ Առաջին ճամբորդական ինքնաթիռը 1960 թուականին ստեղծուած «Կոնկորտն» էր. ան ձայնի արագութիւնը կը գերազանցէր 2 անգամ եւ Ատլանտեան ովկիանոսը կը կտրէր ընդամէնը 3 ժամուան մէջ։

Նորագոյն ինքնաթիռներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մեր օրերուն նոր ինքնաթիռներու շինարարութեան մէջ, աւելի շատ ուշադրութիւն կը դարձնեն, ոչ թէ արագութիւնները բարելաւելու, այլ անոնք խնայողական դարձնելու վրայ։ Նորագոյն օդանաւերու մեծ մասի արագութիւնը գրեթէ 2 անգամ փոքր է 1960-ական թուականներէն ստեղծուած յայտնի «Քոնքորտի» արագութենէն։ Ներկայիս համակարգիչներու օգնութեամբ ճարտարագէտները կը մշակեն աւելի մեծ թեւեր ունեցող օդանաւեր եւ կ'ուզեն ստեղծել աւելի քիչ վառելանիւթ օգտագործող ու աւելի քիչ աղմուկ առաջացնող շարժիչներ։ Օրինակ՝ ծախսելով նոյն քանակութեամբ վառելանիւթ, կը փոխադրէ 4 անգամ աւելի լաւ, քան «քոնքորտը»: Ժամանակակի ընթացքին կարեւորագոյն նշանակութիւն ունեցան համակարգիչները։ Թռիչքի տարբեր պատրաստութիւններու եւ փորձութիւններու, ինքնաթիռը ղեկավարողը համակարգիչն է։ Կան նոյնիսկ այնպիսի ինքնաթիռներ, ուր օդաչուն անմիջականօրէն չի ղեկավարեր թռիչքը, այլ միայն կը հետեւի ղեկավարող գործիքներուն, որոնք նշաններ կ'ուղարկեն համակարգիչին, իսկ վերջինս արդէն կ'ընտրէ թռիչքի ռեժիմին համապատասխան լաւագոյն լուծումը։ Այս համակարգին կ'անուանեն կանոնակարգային ռեժիմ։

Կառուցուածքը[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ինքնաթիռի կառուցուածքի հիմնական մասերն են՝ թեւը, ֆիւզելաժը, շասսին եւ ուղղեակները։

Թեւը, շարժումի ժամանակ կը ստեղծէ ուժ, ֆլիւզելաժին կ'ամրացնէ անշարժ, բայց երբեմն կարողութիւնը ունի պտտիլ լայն առանցքի շուրջ կամ փոխել ձեւը։ Թեւի վրայ կը տեղադրեն կողաթեքման ղեկերը։

Ֆիւզելաժը, ինքնաթիռի մարմինը, կը ծառայէ անձնակազմերու եւ ուղեւորներու տեղաւորման համար։ Ան կը կրէ թեւերը, ուղղեակները, երբեմն՝ շասսին եւ ուժային տեղակայանքը։

Ուղղեակները կը պահեն ինքնաթիռի կայունութիւնը, ղեկավարելիութիւնը, հաւասարակշռութիւնը։

Ինքնաթիռի ուժը կազմուած է շարժիչներէ եւ տարբեր համակարգիչներէ ու գործիքներէ՝, օդային պտուտակ, հրդեհային սարքաւորումներ, ուղղութեան փոփոխման համակարգիչներ եւ այլն։ Շարժիչներու թիւը, տեսակը եւ ինքնաթիռի վրայ անոնց տեղի որոշումը հիմնուած է ստեղծուած դիմադրութեան վրայ, շարժիչներէն մէկուն խափանման, առաջացող շրջման վայրկեանին, սարքերու բարդութեան, շարժիչներու սպասարկման եւ փոխոխութեան հնարաւորութիւններու, աղմուկի չափին, ուղեւորներու սրահին եւ այլն։

Ղեկավարման համակարգերը կը բաժնուին հիմնականի եւ օժանդակի միջեւ։ Հիմնականը ընդունուած է ղեկավարել օդային ղեկերը, իսկ օժանդակը՝ շարժիչներու, շասսիի, արգելակներու եւ ղեկավարման համակարգերը։

Ինքնաթիռի վարումը հեշտացնելու եւ թռիչքի անվտանգութիւնը մեծցնելու համար կը գործադրեն համակարգիչներ։ Ղեկերու թեքման ժամանակ ղեկավարող ցողերուն ծանրաբեռնուածութեան թուլացումը կ'իրագործուի ելեկտրական ուժեղացուցիչներու միջոցով։ Երբ օդային ղեկերն արդիւնաւէտ չեն (օրինակ, խիստ նօսր մթնոլորտի մը մէջ թռելու ժամանակ), կ'օգտագործեն քիմիական կազային ղեկեր։

Ինքնաթիռներու սարքաւորումները[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ինքնաթիռը ծածկուած է վերահսկիչ գործիքներով, ռատիոյով, ելեկտրահակասառցակալման, բարձունքային, կենցաղային եւ այլ յատուկ սարքաւորումներով, իսկ ռազմական ինքնաթիռները նաեւ զէնք-զինամթերքով։

Վերահսկիչ չափով գործիքները կը բաժնուին դասերու, ինքնաթիռավարման (վարիովեար, աւիահորիզոն, կողմնացոյց եւ այլն), շարժիչներէ որ աշխատանքը կը հսկեն (մանոմեթր, ծախսաչափ եւ այլն) եւ օժանդակներէ (ամպերմեթր, վոլտմեթր եւ այլն)։

Ռատիոյի սարքաւորումները կ'ընդգրկեն ռատիօկապի, ռատիողեկավարման, ռատիօլոկացիոն սարքաւորումներ, թռիչքի եւ վայրէջքի համակարգեր։ Բարձունքային գործիքները (օդակարգաւորման, թթուածինի մատակարարման համակարգեր) կը ապահեն անվտանգութիւնը մեծ բարձրութիւններու վրայ թռելու ժամանակ։

Ինքնաթիռի աերօտինամիկան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ինքնաթիռին թեւին վրայ, օդի ազդեցութեամբ, կ'առաջանայ աերօտինամիկ ուժ։ Այդ ուժի՝ հոսքի ուղղութեան բաղադրիչը կը կոչուի վերամբարձ ուժ, իսկ շարժման հակառակ ուղղուածը՝ ճակատային դիմադրութիւն։ Մերձայնային արագութեամբ կարողութիւնը ունի յառաջանալու դիմադրութեան մէջ։ Վերամբարձ ուժի եւ ճակատային դիմադրութեան յարաբերութիւնը կը կոչուի աերօտինամիկ յատկութիւն, ժամանակի ընթացքին ինքնաթիռներու մօտ այդ մէկը կը հասնի 10 - 20-ի։

Դասակարգում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ինքնաթիռներու դասակարգումը կարելի է կատարել բազմաթիւ յատկանիշերով, ըստ՝ նշանակութեան, կառուցուածքներուն, շարժիչներուն, արագութեան եւ այլն։

Ըստ նշանակութեան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Քաղաքացիական ինքնաթիռներ

Ռազմական ինքնաթիռներ

Ըստ շարժիչներու տիպի[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ըստ շարժիչներու տիպի կ'ըլլան՝

Ըստ թռիչքի արագութեան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ըստ թռիչքի արագութեան՝

Ըստ թռիչքային զանգուածի[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թեթեւ ինքնաթիռ ՄԱԻ-223
  • 1-ին դաս (75 թօն եւ աւելին)
  • 2-րդ դաս (30-ից մինչեւ 75 թօն)
  • 3-րդ դաս (10-ից մինչեւ 30 թօն)
  • 4-րդ դաս (մինչեւ 10 թօն)
  • թեթեւ
  • գերթեթեւ (մինչեւ 495 քկ.)

Այս դէպքին մէջ ինքնաթիռի դասը կապուած է օդանաւակայանի դասի հետ, որ կարողութիւնը ունի ընդունելու այս տեսակի ինքնաթիռներ։

Ըստ շարժիչներու տեսակի եւ քանակի[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Աստղաձեւ շարժիչը կտրուածքի մէջ
Թուրպօռեաքթիւ շարժիչի քոմփրեսորը

Ըստ կառուցուածքի սխեմայի[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Թեւերու վերին տեղաբաշխուող մոնոպլան - քանատական Պոմպարտիէ Դաշ 8
Ամերիկեան Բ-2 թռող թեւ կառուցուածքով ռմբակոծիչ
«Ժեներալ ատոմիքսի» նախագծած MQ-1 Predator անօդաչու սարքը։

Թեւերու քանակով՝

Թեւերու տեղաբաշխում (մոնոպլանների համար)՝

  • վերին տեղաբաշխում
  • միջին տեղաբաշխում
  • ստորին տեղաբաշխում
  • պարասոլ

Պոչի կառուցուածքի տեսակ

Ըստ վայրէջքի մասերու տեսակ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  • ցամաքային
    • անիւաւոր
    • դահուկաւոր
    • թրթուրաւոր
    • օդային բարձով
  • նաւային
  • ջրային
  • սուզուող

Ըստ վերելք / վայրէջքի տեսակի[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ըստ նախագծին / օգտագործութեան կարգավիճակ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  • փորձարարական
  • փորձնական
  • սէրիական

Ըստ կառավարման սկզբունքի[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

  • օդաչուի կողմէն կառավարուող
  • անօդաչու

Տե՛ս նաեւ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ծանօթագրութիուններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։