Արճէշի «Խորտակուած Քաղաք»ը

Հին Արճէշ․ անոր մէկ մասը այժմ Չելեբիբաղ (Chelebibagh) կը կոչուի։ Հայկական հնագոյն քաղաքներէն։ Հին անունով՝ Արզաշկու․ Վանի թագաւորութեան առաջին մայրաքաղաք (Ք․ա․ 860-845)։ Կը գտնուի Մեծ Հայքի Տարօն (Տուրուբերան) նահանգին, Արճէշ գաւառին մէջ, Վանայ լիճին հիւսիսային ափին։ Կը պատկանէր Գնունի նախարարական տան, իսկ 1000 թուականէն ետք՝ Արծրունիներուն։

Պատմական ակնարկ

Հին Արճէշը կը կառուցուի Վանի թագաւորութեան ժամանակ եւ անոր առաջին մայրաքաղաքը (Արզաշկու անունով) կը դառնայ (Ք․ա․ 860-845)։

1655 թուականին Արճէշ կ՛այցելէ Էվլիյա Չելեպի Evliya Çelebi։ Ան իր յուշագրութիւններուն մէջ Արճէշի բերդը կը նկարագրէ հետեւեալ տողերով․- «Վանայ Լճի ափունքին տափարակ ժայռոտ բլուրի մը վրայ քառանկիւն ամուր բերդ մըն է։ Իւրաքանչիւր քարը փիղի մը հսկայութիւնը ունի։ Այնքան ընդարձակ է որ կարելի է ձի վազցնել։ Ամրոցը ունի երկու դարպաս, որոնցմէ աւելի մեծ է Ատիլճեվազի մուտքը։ Բերդին մէջ հողածածկ 1000 տուն եւ 200 խանութ կայ։ Քաղաքի բնակիչներուն մէկ մասը քրիստոնեաներն են»։

Քաղաքին «խորտակման» հակիրճ անդրադարձ

18-րդ դարասկիզբին, Վանալ լիճին ջուրի մակարդակը աստիճանաբար կը սկսի բարձրանալ եւ այս պատճառով Արճէշ քաղաքին բնակիչները հետզհետէ զայն կը լքեն։ 1841 քաղաքը ջուրերուն տակ կը թաղուի։ Քաղաքին բոլոր կառոյցները՝ շէնքեր, եկեղիցիներ, բնակարաններ եւայլն, ջուրին տակ կը մնան։ Միայն զօրաւոր ու խիտ ալեկոծութիւններուն ընթացքին պատահաբար կը նշմարուին քաղաքը պաշտպանող պարիսպներուն եւ աշտարակներուն ծայրամասերը։

Քաղաքը ջուրին տակ թաղուելէն ետք, անոր հիւսիսը եւ աւելի բարձր վայրի մը մէջ կը կառուցուի Ականց կամ Նոր Արճէշ ((թուրք.)՝ Erciş Էրջիշ) քաղաքը։

Տարիներ ետք, երկարատեւ երաշտի պատճառով Վանայ լիճին ջուրի մակարդակը կը նուազի եւ այդ շրջանի ջուրերը կը ցամքին։ Յաջորդաբար «թաղուած» քաղաքը երեւան կ՛ելլէ։ Այժմ տեսանելի են միջնաբերդեան շէնքերը եւ հայկական եկեղեցին։ 2011-ին Վանի զօրաւոր երկրաշարժէն սուզուած քաղաքին շինութիւնները զգալիօրէն վնասուած են:

Արճէշի «Խորտակուած Բերդ»ը

Երեւան եկած Արճէշի հայկական բերդը կառուցուած է Վանի թագաւորութեան տարիներուն (Ք․ա․ 9-րդ դար):

Արճէշի «Խորտակուած եկեղեցի»ն

Պատմական աղբիւրները կը յայտնեն, որ երեւան եկած Արճէշի եկեղեցին կառուցուած է հայկական հնագոյն Թարհաններու տոհմին հոգեւորականներուն կողմէն: Սակայն Վանայ լիճին ջուրերու ցամքելով յայտնուած եկեղեցին գանձախոյզներու թիրախը դարձած է։

Զրոյցներ

Ըստ հետախուզող եւ պատմաբան Սետաթ Ուլուկանայի, Ատիլճեվազի եւ Արճէշի շրջակայքին գոյութիւն ունեցած է հայկական Թարխան (կամ Թարհան) գերդաստանը, որ Հալիֆէ Ալիի օրէն ի վեր իսլամական պետութիւններու կողմէ սրբազան կը համարուի (7-րդ դար)։ Աւանդազրոյցներու համաձայն Արճէշի եկեղեցին կառուցողները նոյն գերդաստանէն վանականներ եղած են։

^[1] ^[2] ^[3] ^[4] ^[5]

Ծանօթագրութիւններ

Արտաքին յղումներ

[1] Ակօս թերթ․ «Ջուրերը ցամքեցան եւ եկեղեցին յայտնուեցաւ» ՍԵՏԱԹ ՈՒԼՈՒԿԱՆԱ, 29-6-2020

[2] Armeniatoursinfo. Հին հայկական սուզուած եկեղեցի մը Վանայ լիճին ջուրերէն դուրս կու գայ, 26-6-2020 (անգլերէն)^{[permanent dead link]}

[3] Թերթ․am «Վանայ լճի ջրի մակարդակի նուազման հետեւանքով ցամաք դուրս եկած հայկական եկեղեցին գանձագողերի թիրախում է յայտնուել» 26-6-2020^{[permanent dead link]}

[4] vaticannews․ Վանայ լիճի ջուրին մակարդակին նուազումին հետեւանքով ի յայտ եկած է Արճէշի հայկական «խորտակուած եկեղեցին» 27-6-2020

[5] vaticannews․Վանայ լիճի մակարդակի նուազման հետեւանքով Երեւան եկած է Արճէշի հայկական «Խորտակուած բերդ»ը, 8-9-2020

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]