«Կրիաներ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added

Գծային

20:33, 12 Ապրիլ 2016-ի տարբերակ

Կրիաներ (լատիներէն՝ Testudines) սողուններու դասին պատկանող զրահաւոր ցամաքի եւ ջուրի կենդանիներ են։ Կը տարածուին համարեայ ամբողջ երկրագունդով մէկ։ Յայտնի է, որ կրիաները գոյութիւն ունեցած են 220 միլիոն տարի առաջ^[1] եւ կը հանդիսանան սողուններու դասի ամենէ հին խումբը, աւելի հին, քան մողէզներու, օձերու կամ կոկորդիլոսներու խումբերը։

Կրիաները կը սերին ցամաքային հնագոյն, անհետացած սողուններու մէկ ճիւղէն՝ կատիլոզաւրերէն։ Դարաւոր զարգացման ընթացքին, անոնցմէ շատերը՝ աստիճանաբար, ընտելացած են անուշահամ ջուրերուն եւ ծովերուն մէջ ապրելու պայմաններուն։ Այժմ յայտնի է կրիաներու 210 տեսակ, որոնցմէ երեքը` միջերկրածովեան, կասպիական եւ ճահճային կրիաները, զորս կը հանդիպինք Հայաստանի տարածքին։

Կրիաները երկարակեաց կենդանիներ են։ Առանձին տեսակներու կեանքի տեւողութիւնը կը հասնէ մինչեւ 120 տարի։ Ամենաերկարակեացները, կրնան ապրիլ մինչեւ 170 տարի։

Կազմուածք

Կրիայի կմախքը
1՝ գանգ; 2՝ վիզի ողեր; 3՝ թիակներ; 4՝ ուսոսկր
5՝ արմունկոսկր; 6՝ բազկոսկր; 7՝ մեծ մատ
8՝ միջնամատ; 9՝ ճկոյթ; 10՝ մարմինի ողեր
11՝ փորի զրահ; 12՝ կոնք; 13՝ պոչի ողեր
14՝ փոքր ազդրոսկր; 15՝ մեծ ազդոսկր

Կրիաներն իրենց արտաքինով կը տարբերուէն միւս կենդանիներէն` շնորհիւ պատեանի։ Պատեանը կրնայ է ունենալ ոսկրային կառուցուածք կամ լինել փափուկ, մաշկային, ինչպէս ծովերը բնակուող կրիաներու մօտ է։

Զրահի ձեւը թոյլ կը տայ պարզելու, թէ ինչպիսի կեանք է կը վարէ կրիան։ Կրիաներէն շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը կը դժուարացնէ, որ գիշատիչները ջարդել անոր իրենց երախին մէջ։ Քանի մը բացառութիւններէն մին Ափրիկէի բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունէ տափակ ձեւ, ինչը թոյլ կը տայ, որ ան կրնայ թաքնուիլ ժայռերուն ծերպերը։
Ջուրի կրիաներէն շատերը նոյնպէս ունեն տափակ, շուրջհոսելի զրահներ, ինչը լողնալիս կը նւազեցնէ ջուրի դիմադրութւնը։ Ի տարբերութիւն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցներու` ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են։

Կրիաներու զրահներու գոյները կրնան տարբեր ըլլալ։ Սովորաբար դրանք կըլլան են դարչնագւյն, սեւ կամ ձիթենու կանաչ գոյների։ Որոշ դեպքերին զրահն կ'ունենaj կարմիր, նարնջագոյն, դեղին կամ մոխրագոյն երանգներ։
Առանձին ուշադրութեան են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակներու մոտ՝ տարբեր։

Սնունդը

Կրիաներուն սնունդը մեծապէս կախուած է այն միջավայրէն, ուր կ'ապրին։ Ցամաքային եւ ծովային կրիաները առաւելապէս բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաեւ ձուկ կ'որսան։ Անոնք նոյնիսկ կ'ուտեն սպունգներ եւ այլ փափկամարմիններ։ Կրիաները ունին նաեւ քանի մը ամիս անօթի մնալու կարողութիւնը։


Միջերկրածովեան եւ քաղցրահամ ջուրերու կրիաներ

Աղբիւրներ

«Ի՞նչ է, ո՞վ է» հանրագիտարան, 2-րդ հատոր։

Կատեգորիա:Սողուններ (արւմտ․) Կատեգորիա:Երկկենցաղ կենդանիներ

↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.

[Li-etal-1] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.

[1]

@@ Տող 4. / Տող 4. @@
 | name = Կրիա
 | image file = Hawaii turtle 2.JPG
+| image descr = Կանաչ կրիան Հաուայի ջուրերուն մեջ
-| image descr =
 | image2 file =World.distribution.testudines.1.png
 | image2_caption =
 | regnum = Կենդանիներ
-| phylum =
+| phylum = Քորդաւորներ
-| classis =
+| classis = Սողուններ
 | infraclassis =
 | ordo =
@@ Տող 32. / Տող 32. @@
 Կրիաները երկարակեաց կենդանիներ են։ Առանձին տեսակներու կեանքի տեւողութիւնը կը հասնէ մինչեւ 120 տարի։ Ամենաերկարակեացները, կրնան ապրիլ մինչեւ 170 տարի։
 == Կազմուածք ==
-[[Պատկեր:SmithTestudoSkeletonTagged.PNG|մինի|ձախից|300px|Կրիայի կմախքը՝ 1՝ գանգ; 2՝ վիզի ողեր; 3՝ թիակներ; 4՝ ուսոսկր; 5՝ արմունկոսկր; 6՝ բազկոսկր; 7՝ մեծ մատ; 8՝ միջնամատ; 9՝ ճկոյթ; 10՝ մարմնի ողեր, 11՝ պլաստրոն; 12՝ կոնք; 13՝ պոչի ողեր; 14՝ փոքր ազդրոսկր; 15՝ մեծ ազդոսկր]]
+[[Պատկեր:SmithTestudoSkeletonTagged.PNG|մինի|ձախից|400px|Կրիայի կմախքը <br />1՝ գանգ; 2՝ վիզի ողեր; 3՝ թիակներ; 4՝ ուսոսկր <br />5՝ արմունկոսկր; 6՝ բազկոսկր; 7՝ մեծ մատ<br />8՝ միջնամատ; 9՝ ճկոյթ; 10՝ մարմինի ողեր <br />11՝ փորի զրահ; 12՝ կոնք; 13՝ պոչի ողեր <br />14՝ փոքր ազդրոսկր; 15՝ մեծ ազդոսկր]]
 Կրիաներն իրենց արտաքինով կը տարբերուէն միւս կենդանիներէն` շնորհիւ պատեանի։ Պատեանը կրնայ է ունենալ ոսկրային կառուցուածք կամ լինել փափուկ, մաշկային, ինչպէս ծովերը բնակուող կրիաներու մօտ է։
@@ Տող 38. / Տող 38. @@
 Զրահի ձեւը թոյլ կը տայ պարզելու, թէ ինչպիսի կեանք է կը վարէ կրիան։ Կրիաներէն շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը կը դժուարացնէ, որ գիշատիչները  ջարդել անոր իրենց երախին մէջ։ Քանի մը բացառութիւններէն մին Ափրիկէի բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունէ տափակ ձեւ, ինչը թոյլ կը տայ, որ ան կրնայ թաքնուիլ ժայռերուն ծերպերը։ <br />
 Ջուրի կրիաներէն շատերը նոյնպէս ունեն տափակ, շուրջհոսելի զրահներ, ինչը լողնալիս կը նւազեցնէ ջուրի դիմադրութւնը։ Ի տարբերութիւն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցներու` ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են։
+[[Պատկեր:Haeckel Chelonia.jpg|մինի|աջից|178px|<small>Նկար մը Էրնսթ Հեքքելի "Kunstformen der Natur" գիրքէն, 1904</small>]]
 Կրիաներու զրահներու գոյները կրնան տարբեր ըլլալ։ Սովորաբար դրանք կըլլան են դարչնագւյն, սեւ կամ ձիթենու [[Կանաչ (գոյն, արեւմտահայերէն)|կանաչ]] գոյների։ Որոշ դեպքերին զրահն կ'ունենaj կարմիր, նարնջագոյն, դեղին կամ մոխրագոյն երանգներ։ <br />
 Առանձին ուշադրութեան են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակներու մոտ՝ տարբեր։
 == Սնունդը ==
-[[Պատկեր:Tortoise, Patara, Lycia, Turkey.jpg|mini|մինի|ձախից|240px|<small>Միջերկրածովեան կրիա</small>]]
-[[Պատկեր:00 Badalona - Parc de Can Solei i Ca l’Arnús 05.JPG|mini|մինի|ձախից|240px|<small>Քաղցրահամ ջուրերու կրիա</small>]]
 Կրիաներուն սնունդը մեծապէս կախուած է այն միջավայրէն, ուր կ'ապրին։ Ցամաքային եւ ծովային կրիաները առաւելապէս բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաեւ ձուկ կ'որսան։ Անոնք նոյնիսկ կ'ուտեն սպունգներ եւ այլ փափկամարմիններ։ Կրիաները ունին նաեւ քանի մը ամիս անօթի մնալու կարողութիւնը։
+{{Ֆոտոշարք|Tortoise, Patara, Lycia, Turkey.jpg|00 Badalona - Parc de Can Solei i Ca l’Arnús 05.JPG|լ1=180|լ2=180|տեքստ=Միջերկրածովեան եւ քաղցրահամ ջուրերու կրիաներ}}
 == Աղբիւրներ ==
 # «Ի՞նչ է, ո՞վ է» հանրագիտարան, 2-րդ հատոր։