Չեչէներէն
Template loop detected: Կաղապար:Տեղեկաքարտ Լեզու Չեչէներեն (չեչեներէն՝ Нохчийн мотт)՝ նախական լեզուներէն մեկն է։ Տարածուած է Չեչնիոյ մէջ, Ինկուշիոյ, Տակեստանի Խասաւիւրթի շրջանին եւ Վրաստանի Ախմեթի համայնքին։ 2010 թուականի մարդահամարի տուեալներուն համաձայն, Ռուսիոյ մէջ չեչեներէն խօսողներուն թիւն է 1 354 705։ Չեչէներէնը Չեչնիոյ պաշտօնական (ռուսերէնին հետ միասին) եւ Տակեստանի գրական լեզուներէն մեկն է։
Գրային Համակարգ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամի տարածման հետ Չեչնիոյ հաստատուած է արաբական գրային համակարգը, որը կը կիրառուէր մինչեւ 1926 թուականը։ 1925-ին չեչէներէնի համար տեղայնացուած է լատինական գիրը, իսկ 1938-ին՝ կիւրեղեան։ 1992 թուականին Իչքերիոյ Չեչէնական Հանրապետութեան խորհրդարանը օրինականացրած է չեչէներէնը լատինական գիրերու հիման վրայ։ Նոր այբուբենի անցկացման նախագիծը ատանկ ալ չիրականացուեցաւ 1994 թուականի վերջին սկսուած ռազմական գործողութիւններու պատճառաւ։ Այժմ Չեչնիոյ մէջ լատինատառ այբուբենը չի գործածուեր։
Բառապաշար
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Բառապաշարին մեծ մասն անցած է Հիւսիսարեւելեան Կովկասեան լեզուաընտանիքի Նախեան ճիւղէն, թէեւ կան բառերու նշանակալի փոքրամասնութիւններ, փոխառնուած արաբերէնէ (իսլամական բառեզրեր, ինչպէս՝ իման, իլմա), աւելի փոքր մաս կը կազմեն թուրքական լեզուներէ (շիշ) եւ առաւել մեծամասնութիւնը՝ ռուսերէնէ (ժամանակէն բառեզրեր՝ քամփութար՝ համակարգիչ, թելվիտէնի՝ հեռատեսիլ, թելվիզար՝ հեռացոյց, մեթրոյ, իսփիսքա` ցանկ (ռուս.՝ список-էն) եւ այլն
Թիւերու Ներկայացում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Չեչէներէնով թիւերը կը ներկայացուեն քսանեակներով[1]: Օրինակ, 30-ը ունի այս տեսքը՝ «20 եւ 10» («ткъе итт»), 40-ը՝ «երկու անգամ քսան» («шозза ткъа»), 50-ը «երկու անգամ 20 եւ 10» («шовзткъе итт»):
Ողջոյնի Խօսքեր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մարշալլա կամ մարշալլա խաթար՝ ավանդական չեչէնական ողջոյնի խօսքերն են, լեզուային էթիկետի մի մասը։ Ի տարբերութիւն չեչէնական միջավայրին միայն էրիկ մարդոց գործածուող «Ասսալամ եալայքում» (Ассалам Іалайкум) բառակապակցութենէ, «մարշալլան» ունի համընդհանուր տարածում ինչպէս էրիկ մարդոց, այդպէս ալ կիներուն քով։
- Маршалла ду хьоьга՝ Բարեւ
- Маршалла ду шуьга՝ Բարեւ ձեզ
- Марша догIийла (բառացի՝ «Եկուր որպէս ազատ»)՝ Բարով եկար (հիւր եկածին)
- Марша гIойла (բառացի՝ «Գնա որպէս ազատ»)՝ Բարով երթաս
- Марша Iойла (բառացի՝ «Մնա որպէս ազատ»)՝ Բարով մնաս
- Iуьйре дика хуьлда хьан՝ Բարի լոյս
- Де дика хуьлда хьан՝ Բարի օր
- Суьйре дика хуьлда хьан՝ Բարի երեկոյ
- Могушалла муха ю хьан?՝ Ինչպէս ե՞ք (առողջութիւնը)
- Муха ду гIуллакхаш?՝ Ինչպէս ե՞ք (գործերը) [2]
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Это-Кавказ Десять фактов о кавказских языках
- ↑ http://www.chechnyafree.ru/article.php?IBLOCK_ID=389&SECTION_ID=0&ELEMENT_ID=46640 Archived 2011-08-20 at the Wayback Machine. Չեչէներէնի Դաս (ռուս.)
| ||||||
