Մասնակից:Marale Jo-L/Սեւագրութիւն-երկվայրկեան2
Երկվայրկեան, ժամանակը չափելու միաւոր, միաւորներու Միջազգային Համակարգի մէջ s նշանով (անգլերէն second). Միջազգային Համակարգի հիմնական միաւորներուն մաս կը կազմէ: Սահմանուած է այն տեւողութեամբ երբ Ցեզիումի 133Cs քիմիական տարրը կը կատարէ 9 192 631 770 ճօճում իր հիւլէի ուժանիւթային հիմնական վիճակէն: Հիւլէական ժամացոյցները[1] կը չափեն եւ կը հաշուեն ճօճումները: Երկվայրկեանը կը հասկցուի իբրեւ մանրերկրորդ, վայրկեանի մէկ վաթսուներորդ մասը[2]։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ժամանակի չափի բնօրինակ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Երկվայրկեանի սահմանումը, իբրեւ ժամանակի միաւոր Միջազգային Համակարգի մէջ, պատմութեան ընթացքին յառաջացած է գիտութեան եւ չափման հնարաւորութիւններուն համեմատ եւ վերաքննուած 1889-ի առաջին Չափերուն եւ Կշիռներու գլխաւոր համաժողովէն ի վեր (BIPM կոմիտէն):
Նախ սահմանուած էր իբրեւ Արեւի միջին օրուան 86 400-րդ բաժինը: Համապատասխան ժամանակը Համաշխարհային ժամանակն է (անգլերէն UT-Universal Time):
1956-ին, նկատի առնելով Երկրին անկատար թաւալումը, մանաւանդ դանդաղանքի շրջանները[3], սահմանումը հիմնուեցաւ 1900-ի Արեւադարձային տարուան վրայ, այսինքն Արեւի շուրջ Երկրին թաւալման լման տեւողութիւնը: Երկվայրկեանը կ՛ըլլար 1900-ի Արեւադարձային տարուան 31 556 925,974 7-րդ բաժինը:
1967-էն ի վեր (13-րդ Չափերուն եւ Կշիռներու Գլխաւոր Համաժողով), երկվայրկեանը կը դադրի տարուան վրայ հիմնուած ըլլալէ, այլ կը սահմանուի նիւթի ուսումնասիրութեան վրայ: 2019-ի երկվայրկեանի սահմանումը[4], իբրեւ Միջազգային Համակարգի հիմնական միաւոր, հետեւեալն է.
«Երկվայրկեանը, նշան s, հիմնական ժամանակի միաւորն է: Սահմանուած է Ցեզիումի (Cs) ∆νCs յաճախականութեան հաստատ թուային արժէքով, 133Cs-ի հիւլէի ոչ գրգռուած հիմնական վիճակի անցման յաճախականութեամբ, որ կ՛արժէ 9 192 631 770 երբ Hz միաւորով արտայայտուած, ինչ որ համապատասխան է s−1 ի: Այս սահմանումի արդիւնքը այն է որ երկվայրկեանը հաւասար է 9 192 631 770 պարբերութիւններու (periods) տեւողութեան, համապատասխանող շողարձակման (radiation) 133Cs հիւլէի ուժանիւթային հիմնական վիճակի անցումին երկու ամենափոքր մակարդակներու միջեւ:»[5]
Միջազգային Համակարգէն դուրս, 60-ի բազմապատիկներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Միաւորներու միջազգային համակարգի նախածանցները հնարաւորութիւն կու տան ստեղծելու երկվայրկեանի տասնորդական բազմապատիկները եւ ենթաբազմապատիկները: Սակայն բազմապատիկները յաճախ չեն գործածուիր (այսինքն քիլոերկվայրկեան 1000 երկվայրկեանուան համար), 60-ի բազմապատիկները (վայրկեան, ժամ) կը նախընտրուին: Թէեւ Միջազգային համակարգէն դուրս, ՄՀ-ն կ՛ընդունի երկվայրկեանուան հետեւեալ բազմապատիկ միավորները
- վայրկեան, միաւոր min (minute), տեւողութիւն 60 երկվայրկեան
- ժամ, միաւոր h (hour), տեւողութիւն 60 վայրկեան, այսինքն` 3600 երկվայրկեան
- օր, նիաւոր d (day), տեւողութիւնը 24 ժամ, այսինքն` 86400 երկվայրկեան
Երվայրկեանը կը հասկցուի իբրեւ վայրկեանին 60-րդ բաժինը, վերջինս 1 ժամուան 60-րդ բաժինը ըլլալով: Հայերէնով, երկ նախադաս մասիկը կը նշէ Ժամուան երկու բաժանմունքը, վայրկեանը առաջինը՝ , երկվայրկեանը երկրորդ բաժանմունքը:
- 1վայրկեան = 1ժամ*(1/60)
- 1երկվայրկեան = 1ժամ*(1/60)*(1/60) = 1վայրկեան*(1/60)
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ «La seconde | LNE, Laboratoire national de métrologie et d'essais»։ www.lne.fr։ արտագրուած է՝ 2023-02-14 (Ֆրանսերէն)
- ↑ Յարութիւն Թ. Գայայեան, Բառարան Գանձարան Հայերէն Լեզուի. Գահիրէ: Տպագրութիւն Գալֆա (1938): էջ 121 - «Բառարան գանձարան հայերէն լեզուի, Յովհաննէս Թովմաս Գայայեան»։ nayiri.com։ արտագրուած է՝ 2023-02-14
- ↑ Poincaré Henri (1854-1912) (19..)։ La valeur de la science : oeuvres philosophiques / de Henri Poincaré։ E. Flammarion (Paris), էջ 44 (Ֆրանսերէն)
- ↑ Le Système international d’unités (SI) - English version The International System of Units (SI), 9e édition 2019 - V2.01 Décembre 2022, ISBN 978-92-822-2272-0; «Brochure sur le SI - BIPM»։ www.bipm.org։ արտագրուած է՝ 2023-02-14;
- ↑ BIPM, The International System of Units (SI Brochure) [9th edition, 2019], "Mise en pratique for the definition of the second in the SI" «SI Brochure - BIPM»։ www.bipm.org։ արտագրուած է՝ 2023-02-14